English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=4210	http://www.iset.ge/blog/?p=4218
The beautiful nature of Kakheti inspires economic thought. (Photo: Florian Biermann) Over the last weekend I was invited by an international development bank to run a workshop in the nice Hotel Eden in Kvareli, Kakheti. The topic of the workshop was “Georgia’s economic future”. We started the workshop by discussing the great promise of development economics: “Do the right policy, and you’ll be fine”. Economists like Thorvaldur Gylfason like to show the growth paths of pairs of countries with somewhat similar characteristics, like Mauritius and Madagascar, Singapore and Malaysia, Botswana and Nigeria, and Ireland and Greece. In these pairs, one country followed the textbook approaches as advocated by Gylfason while the other adopted some inferior ideas like protectionism or socialism. In these comparisons, the growth of those countries which adopted textbook policies always skyrocketed, while those who did stupid experiments showed stagnation at best. In 2008, Gylfason carried out the same analysis for Estonia and Georgia for the time before the Rose Revolution, and – as one may have expected – Estonia was the champion, while Georgia in that time was an economically failed state. In my opinion, even more striking is the comparison between Poland and Georgia. According to World Bank Data, in 1991 these two countries had almost exactly the same per capita income, namely $1,693 in Poland and $1,611 in Georgia (in today’s dollars). Until 2003, the year of the Rose Revolution, Polish income had gone up to $5,674 and Georgian income had gone down to $922 (as a side remark: these numbers are so stunning that I am surprised again and again why so many Georgians are full of clemency for the Shevardnadze regime, while the very same people have no clemency whatsoever for Saakashvili). Doing a Gylfason comparison for the time after 2003, the picture looks utterly different. For example, Guatemala had per capita income of $1,817 in 2003 (Georgia, as mentioned, $922). In 2013, Guatemala had grown to $3,478 while Georgia had achieved an income of $3,602. In 10 years, Georgia, starting with approximately half of Guatemala’s income, had overtaken Guatemala while the Central American country had itself roughly doubled its per capita income in this time! A MATTER OF POLICY? Gylfason uses such numbers to support his general stance that growth is simply the consequence of following the “right policy”. However, there is another possibility to interpret the data. To illustrate this alternative, one may ask why there was no “Hotel Eden” – a newly built hotel with a fancy spa area, bowling alley, and other entertainment facilities – in the Shevardnadze era. There is a simple answer: under Shevardnadze, the hotel investor would not have kept a fair share of the returns. If the hotel would have been successful, the government would have found its ways to extract the profits and channel them into the pockets of some officers and politicians. And if the government would have missed this opportunity, then – due to a high degree of lawlessness – the mafia would have taken hold of the investment returns. Anticipating this, the willingness of investors to engage in Georgia was very limited. The willingness of anybody to engage in economic activity that would generate profits was very limited. This point really does apply not only to fancy hotels but to all economic activity. Why should one start a business that – if successful – would be robbed by the government or other gangsters? In the years following 2003, the government was largely freed from corruption, the police started doing its job again, bureaucracy was reduced, and laws were streamlined. What do we expect to happen? Of course there would be growth just for the simple reason that suddenly it did pay off to start a business, be it a repair shop for cars, a restaurant, a grocery store, or a luxury hotel. Nobody doubts that this part of the story, the return to normal economic circumstances, can be brought about by following the right policy. Yet at some point all repair shops, restaurants, grocery stores, and hotels that were missing in the economy are established. What happens then? Will good policy guarantee that growth continues? Looking at those countries which grew for a very long time, e.g. Korea or Poland, one will find that all of these countries at some point successfully became exporters of something. Fast growth for an extended period of time seems only be possible if a country integrates into the world market and delivers something others want to have. While it is relatively easy to say what a country must do to enter the first stage of growth, when it is just about returning to normal economic circumstances, it is much more difficult to give advice how to develop exports. To export something, a country needs to have an advantage in producing something. Korea and later China offered the world masses of diligent, humble, and studious workers during times when the upcoming electronics industry was looking for exactly that kind of labor. Similarly, Poland in the 1990′s offered to companies the possibility to produce at much lower costs than in Germany or France without any geographical disadvantage. Policy does matter – up to a certain point. Afterwards, a country has to find its niche in the world market, something which is very difficult and which is not really under the control of the government. Before Georgia can start exporting, it needs to develop products or services the rest of the world is interested in. At this point of our workshop, people started looking out of the windows, and the beautiful colors of the Kakheti autumn forest reminded everybody of the vanity and futility of human existence. So, we had a coffee break, intending to develop a positive vision for Georgia afterwards. GEORGIA’S NICHE IN THE WORLD MARKET As everybody knows who gave some thought to this question, it is not so easy to say which products or services could drive Georgian growth in the years to come. If one wants to manufacture simple goods like textiles, other countries are much cheaper than Georgia. If one wants to go for sophisticated goods, other countries are far ahead on the learning curve. What about agriculture? The Georgian agricultural sector has an extremely low productivity and there is a huge potential for development, but if one is successful with this, then in future agriculture will absorb just a small fraction of the people currently working in that sector. In developed economies, the share of the labor force employed in agriculture is typically between one and three percent. In Georgia, it is around 50%. What happens with the 47 to 49 percentage points of people who will not work in agriculture anymore in future? If no other jobs are provided, these people will migrate to the cities, in particular Tbilisi, without really having much to do there. Rural depopulation already has started, and the development of real estate prices in Tbilisi may be an indicator of this. Agricultural development must be accompanied by the development of other sectors, otherwise it may even aggravate social problems. What about trade? Can Georgia integrate into the world market as a trading hub, making money by purchasing at low prices and selling at high prices? As the development bank was particularly interested in the expected consequences of the Deep and Comprehensive Free Trade Agreement concluded with the European Union in June 2014, we investigated this possibility. In theory, every country has a comparative advantage in producing something (this results from the way comparative advantage is defined). However, as the late Nobel Prize Winner Paul Samuelson pointed out in a remarkable article in 2004, not every comparative advantage is equally profitable for a country, and it all depends on where a country has its comparative advantage. The relevant question therefore becomes whether Georgia’s comparative advantages are lucrative or useless. To get an idea of the answer, we looked at the experiences made with the free trade agreement that was concluded with Turkey in 2008. This agreement greatly helped the Turkish economy to sell its produce in Georgia. Below one billion dollars in 2008, imports from Turkey went up to about 1.4 billion dollars in 2012. The Georgian exports to Turkey, on the other hand, slightly declined. While just one example, it suggests that in the bilateral trade with Turkey, Georgia has its comparative advantages in low-value products, and Turkey has the more desirable comparative advantages. Free trade alone does not solve the problem. Georgia needs to come up with products or services that are demanded by the world. Without them, Georgia will not move upwards, whether or not there is free trade. REASONS FOR HOPE This rather pessimistic workshop was concluded by a discussion about what Georgia could deliver to the world, where it could find its niche, which profitable comparative advantages it could develop. The discussion extended into the dinner conversations. While the falling leafs and the melancholic November sun reminded us of the depressive state of Georgian economic affairs, the clash of practical development finance expertise with academic theories led to a couple of hopeful, positive ideas. These ideas were related to our visit of the museum of Ilia Chavchavadze and our conversations about Kakha Bendukidze who had just passed away. Throughout history, Georgia was home to great people who made a difference for their country. Out of this sprang an unorthodox idea for Georgia’s development, to be discussed at this place in one or <span tabindex="0" data-term="goog_796962544">two weeks from now</span>…	კახეთის ლამაზმა ბუნებამ ეკონომიკური მსჯელობა შთააგონა (ფოტო: ფლორიან ბიერმანი) გასულ შაბათ-კვირას, მიწვეული ვიყავი საერთაშორისო განვითარების ბანკის მიერ ორგანიზებულ ვორქშოპზე, რომელიც ჩატარდა სასტუმრო ედემში, ყვერელში. ვორქშოპის თემა იყო „საქართველოს ეკონომიკური მომავალი“. განხილვა დავიწყეთ განვითარების ეკონომიკის ერთ-ერთი მთავარი პრინციპით: „გაატარე სწორი პოლიტიკა და ყველაფერი რიგზე იქნება“. ისეთი ეკონომისტები, როგორიცაა თორვალდურ გილფასონი (Thorvaldur Gylfason), ხშირად განიხილავენ მსგავსი მახასიათებლების მქონე წყვილი ქვეყნების განვითარების ისტორიას: მავრიკი და მადაგასკარი, სინგაპური და მალაიზია, ბოცვანა და ნიგერია, ირლანდია და საბერძნეთი და სხვ. გილფასონის აზრით, ამ წყვილებში, ერთ-ერთმა ქვეყანამ გამოიყენა წიგნის მიდგომები, მაშინ როდესაც მეორე ქვეყანა, ძირითადად სოციალიზმისა თუ პროტექციონიზმის იდეების გავლენით ვითარდებოდა. ამ შედარებაში, პირველი ტიპის ქვეყნები, როგორც წესი, განვითარების მაღალ დონეს აჩვენებდნენ, ხოლო დანარჩენების ეკონომიკა, ყველაზე კარგ შემთხვევაში, სტაგნაციას განიცდიდა. 2008 წელს, გილფასონმა ჩაატარა იგივე ანალიზი ესტონეთისა და საქართველოს მაგალითზე, ვარდების რევოლუციამდე პერიოდისათვის და, როგორც მოსალოდნელი იყო, ესტონეთი აღმოჩნდა პირველი ქვეყნების რიცხვში სწრაფი ეკონომიკური პროგრესით, მაშინ როდესაც საქართველოს ეკონომიკა ამ პერიოდისათვის სრულ კრახს განიცდიდა. ჩემი აზრით, კიდევ უფრო გასაოცარია პოლონეთისა და საქართველოს შედარება. მსოფლიო ბანკის მონაცემებით, 1991 წელს, ეს ორი ქვეყანა ხასიათდებოდა თითქმის იდენტური შემოსავლით ერთ სულ მოსახლეზე, $1,693 პოლონეთი და $1,611 საქართველო (დღევანდელ დოლარებში). 2003 წლის ვარდების რევოლუციამდე, პოლონეთში შემოსავალი $5,674-მდე გაიზარდა, ხოლო საქართველოში იგივე მაჩვენებელი $922-მდე შემცირდა (ამხელა განსხვავება კიდევ უფრო გაუგებარს ხდის ჩემთვის ქართველი ხალხის გაცილებით უარყოფით დამოკიდებულებას სააკაშვილის რეჟიმის მიმართ, შევარდნაძის რეჟიმთან შედარებით). გილფასონის ანალიზი, 2003 წლის შემდეგ, სრულიად საპირისპირო შედეგებს აჩვენებს. მაგალითად, 2003 წელს, გვატემალას შემოსავალი ერთ სულ მოსახლეზე $1,817-ს შეადგენდა (საქართველოში, როგორც უკვე აღვნიშნეთ $922-ს). 2013 წელს, ეს მაჩვენებელი გვატემალასათვის გაიზარდა $3,478-მდე, ხოლო საქართველოსათვის კი $3,602-მდე. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოში შემოსავალი თითქმის ორჯერ ჩამორჩებოდა იგივე მაჩვენებელს გვატემალაში, 10 წელიწადში, მან შეძლო გადაესწრო ცენტრალური ამერიკის ამ ქვეყნისათვის, რომელმაც თავის მხრივ, ამ პერიოდისათვის, თითქმის გააორმაგა შემოსავალი ერთ სულ მოსახლეზე. <h4 style="text-align: justify;">არის თუ არა ყველაფერი დამოკიდებული მხოლოდ სწორ პოლიტიკაზე? გილფასონი ამ მონაცემებს იყენებს, რათა დაადასტუროს თავისი მოსაზრება იმის შესახებ რომ ეკონომიკური ზრდის მთავარი მიზეზი „სწორი პოლიტიკაა“. ამ მონაცემებს, შესაძლოა სხვა ინტერპრეტაციაც გავუკეთოთ. ალტერნატიული ახსნის ილუსტრაციისათვის, ჯერ განვიხილოთ, რატომ არ არსებობდა „სასტუმრო ედემი“ – ახლადაშენებული სასტუმრო, ძვირადღირებული სპათი, ბოულინგით და სხვა გასართობი საშუალებებით – შევარდნაძის დროს. ამის მარტივი პასუხი არსებობს: შევარდნაძის რეჟიმის დროს, ინვესტორები ვერ შეძლებდნენ შემოსავლის კუთვნილი ნაწილის მიღებას. თუ სასტუმრო გაამართლებდა და წარმატებული გახდებოდა, მთავრობა იპოვიდა გზას, ამოეღო მისი მოგება, რომელიც სხვადასხვა ოფიცრებისა და პოლიტიკოსების ჯიბეებში წავიდოდა. და იმ შემთხვევაში, თუ მთავრობა ვერ შეძლებდა ამას, კრიმინალისა და უკანონობის მაღალი დონის გათვალისწინებით, მაფია ადვილად გამოიყენებდა ამ შესაძლებლობას, მიეღო დამატებითი შემოსავალი ახალი, წარმატებული ბიზნესის ხარჯზე. ამის გათვალისწინებით, ინვესტორების სურვილი, დაებანდებინათ საქართველოში, შეზღუდული იყო. და ზოგადად, არავის ჰქონდა სურვილი ჩართულიყო ეკონომიკურ საქმიანობაში, რომელიც მოგებას მოიტანდა. ეს მიდგომა ვრცელდებოდა არა მხოლოდ ძვირადღირებული სასტუმროს მაგალითზე, არამედ ეკონომიკის ყველა სფეროს საქმიანობაზე. რატომ უნდა დაეწყო ვინმეს ბიზნესი – იმ შემთხვევაშიც კი, თუ მომგებიანი აღმოჩნდებოდა – რომელის მოგებასაც, ნებისმიერ შემთხვევაში, მთავრობა ან განგსტერები მიისაკუთრებდნენ?! 2003 წლის შემდეგ კი, მთავრობა გათავისუფლდა კორუფციისაგან, პოლიცია საქმეს შეუდგა, ბიუროკრატია შემცირდა და კანონმა მოქმედება დაიწყო. რა შედეგი უნდა მოჰყოლოდა ამ ყველაფერს? რა თქმა უნდა, ეს გამოიწვევდა ეკონომიკურ ზრდას, იმ უბრალო მიზეზის გამოც კი, რომ ახალი წამოწყებული ბიზნესი უკვე აძლევდა შემოსავალს მის მფლობელს, იქნებოდა ეს რესტორნები, სურსათის მაღაზია, თუ ძვირადღირებული სასტუმროები. ცხადია, რომ ამ ყველაფრის მისაღწევად, აუცილებელი იყო სწორად გატარებული პოლიტიკა. მაგრამ, რაღაც მომენტში, ყველა ბიზნესი, რომელიც აქამდე აკლდა ეკონომიკას, დაარსდება. რა მოხდება შემდგომში? საკმარისი იქნება თუ არა, კარგი პოლიტიკა ამ ეკონომიკური ზრდის შესანარჩუნებლად? თუ იმ ქვეყნების ისტორიას განვიხილავთ, რომლებიც დიდი ხნის მანძილზე ვითარდება, მაგალითად კორეა ან პოლონეთი, შევამჩნევთ. რომ თითოეული მათგანი, რაღაც მომენტში აუცილებლად გახდა ექსპორტიორი. როგორც ჩანს, სწრაფი ზრდა დიდი პერიოდის განმავლობაში შესაძლებელია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ქვეყანა მოახდენს მსოფლიო ბაზარზე ინტეგრირებას და მისთვის რაღაც სასურველის შეთავაზებას. მაშინ, როდესაც შედარებით ადვილია იმის განსაზღვრა, რა უნდა გააკეთოს ქვეყანამ ეკონომიკური ზრდის პირველი ეტაპის დასაწყებად, გაცილებით რთულია რეკომენდაციების გაცემა ექსპორტის ზრდის ხელშეწყობის თაობაზე. ექსპორტის წამოსაწყებად, ქვეყანას უნდა ჰქონდეს უპირატესობა რომელიმე საქონლის წარმოებაში. კორეამ, და მოგვიანებით ჩინეთმა, მსოფლიოს ბეჯითი, მორიდებული, გულმოდგინე მუშახელი ზუსტად მაშინ შესთავაზა, როდესაც ახლადაღმოცენებული ელექტრონიკის ინდუსტრია, ზუსტად მსგავსი ტიპის სამუშაო ძალას ეძებდა. ანალოგიურად, 90იან წლებში, პოლონეთმა კომპანიებს ნება დართო, მის ტერიტორიაზე ეწარმოებინათ იმაზე გაცილებით მცირე დანახარჯებით, ვიდრე ამას საფრანგეთსა და გერმანიაში შეძლებდნენ. ამასთან, ამ ორ ქვეყანას არანაირი გეოგრაფიული უპირატესობა არ გააჩნდა პოლონეთთან მიმართებაში. გატარებული პოლიტიკა მართლაც მნიშვნელოვანია, ოღონდ გარკვვეულ მომენტამდე. შემდეგ, ქვეყანამ უნდა იპოვოს საკუთარი ნიშა მსოფლიო ბაზარზე, რაც საკმაოდ რთულ ამოცანას წარმოადგენს და ნაკლებად ექვემდებარება მთავრობის კონტროლს. სანამ საქართველო ექსპორტს დაიწყებს, მან უნდა განავითაროს საქონელი, ან მომსახურება, რომელიც დანარჩენ მსოფლიოს სჭირდება. ვორქშოპის ამ მომენტში, ხალხმა დაიწყო ფანჯრიდან ცქერა და შემოდგომის კახეთის ტყის ულამაზესმა ფერებმა ყველა ადამიანის არსებობის ამაოებაზე ჩააფიქრა. ამ დროს გამოცხადდა მოკლე შესვენებაც, რომლის შემდეგაც უნდა გვემსჯელა საქართველოს მომავალი განვითარების პერსპექტივებზე. <h4 style="text-align: justify;">საქართველოს ნიშა მსოფლიო ბაზარზე ყველა, ვისაც ამ თემაზე უფიქრია, დამეთანხმება, რომ არც ისე ადვილია იმის თქმა, თუ რომელი საქონელი ან მომსახურება შეძლებდა საქართველოს მომავალი განვითარების უზრუნველყოფას. მარტივი საქონლის, მაგალითად ქსოვილის წარმოება გამოსავალი არ არის, ვინაიდან არსებობს ქვეყნები, რომლებსაც ანალოგიური პროდუქტის ბაზრისთვის შეთავაზება გაცილებით ნაკლები დანახარჯებით შეუძლია. სხვა, უფრო რთულად საწარმოებელი პროდუქციისათვის კი, არსებობენ ქვეყნები, რომლებიც საქართველოსთან შედარებით „ცოდნის მრუდზე“ (learning curve) გაცილებით წინ არიან. რაც შეეხება სასოფლო-სამეურნეო პროდუქტებს, ეს სექტორი საქართველოში ძალიან დაბალი პროდუქტიულობით ხასიათდება და განვითარების დიდი პოტენციალი აქვს. მაგრამ იმ შემთხვევაში, თუ ქვეყანა მის განვითარებას შეძლებს, ამ სექტორში დასაქმებულთა ნაწილი მნიშვნელოვნად შემცირდება. განვითარებულ ქვეყნებში, სასოფლო-სამეურნეო სექტორში დასაქმებული სამუშაო ძალის წილი მხოლოდ 1-დან 3 პროცენტამდე მერყეობს. ამჟამად კი, საქართველოში ეს მაჩვენებელი თითქმის 50%-ს შეადგენს. მაშინ, რა მოუვა იმ 47-49%-ს, რომელიც მომავალში ამ სექტორში სამუშაო ადგილს დაკარგავს? თუ არ შეიქმნება ახალი სამუშაო ადგილები, მათ მოუწევთ მიგრირება ქალაქებში, კონკრეტულად კი – თბილისში, სადაც ასევე არ დახვდებათ საკმარისი რაოდენობის ვაკანსია. დედაქალაქში უძრავი ქონების განვითარება უკვე მიუთითებს იმაზე, რომ სოფლებში მოსახლეობის რაოდენობა უკვე მნიშვნელოვნადაა შემცირებული. სასოფლო-სამეურნეო სექტორს თან უნდა ახლდეს სხვა სექტორების განვითარება, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ეს ზემოთხსენებულ პრობლემას კიდევ უფრო გაამძაფრებს. შეიძლება თუ არა საქართველოს მომავალი წარმატების მიზეზი ვაჭრობის განვითარება იყოს? შეუძლია თუ არა, ქვეყანას მსოფლიო ბაზარზე ჩაერთოს როგორც სავაჭრო ცენტრი, ანუ იყიდოს დაბალ და გაყიდოს შედარებით მაღალ ფასად? რადგანაც განვითარების ბანკი განსაკუთრებით დაინტერესებული იყო ევროკავშირის ქვეყნებთან 2014 წელს დადებული თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმების პოტენციური შედეგების ღრმა ანალიზით, ჩვენ ეს შესაძლებლობა უფრო დეტალურად განვიხილეთ. თეორიულად, ყველა ქვეყანას აქვს შეფარდებითი უპირატესობა რაღაც პროდუქციის წარმოებაში (ეს თავად შეფარდებითი უპირატესობის ცნების განმარტებიდან გამომდინარეობს). თუმცა, როგორც ნობელის პრემიის მფლობელი პოლ სამუელსონი აღნიშნავდა თავის 2004 წლის სტატიაში, ყველა შეფარდებითი უპირატესობა ერთნაირად მომგებიანი არ არის ქვეყნისათვის, მნიშვნელოვანია, რა დარგში აქვს მას ეს უპირატესობა. შესაბამისად, გასარკვევია, საქართველოს შეფარდებითი უპირატესობა მომგებიანია თუ უსარგებლო. შედარებისათვის, ჩვენ განვიხილეთ თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმება, რომელიც 2008 წელს გააფორმა თურქეთმა. ეს მნიშვნელოვნად დაეხმარა მის ეკონომიკას საკუთარი პროდუქციის საქართველოში გაყიდვაში. თურქეთიდან მილიარდ დოლარზე ნაკლები იმპორტი 2008 წელს, 2012 წლისათვის 1,4 მილიარდ დოლარამდე გაიზარდა. საქართველოს ექსპორტი თურქეთში – ცოტათი შემცირდა. თუმცა, ეს მხოლოდ ერთი მაგალითია, ის მაინც გვაძლევს წარმოდგენას იმის შესახებ, რომ საქართველოს აქვს შეფარდებითი უპირატესობა დაბალი ღირებულების მქონე საქონელში, მაშინ როდესაც თურქეთს წილად უფრო სასურველი შეფარდებითი უპირატესობა ხვდა. მხოლოდ თავისუფალი ვაჭრობა არ არის საკმარისი. საქართველომ უნდა შეძლოს იპოვოს პროდუქტი ან მომსახურება, რომელიც მსოფლიო ბაზარზე მოთხოვნადი იქნება. ქვეყნის წარმატება ამის გარეშე,  მხოლოდ თავისუფალი ვაჭრობის ხარჯზე, შეუძლებელია. <h4 style="text-align: justify;">იმედები მომავლისათვის ეს შედარებით პესიმისტური ვორქშოპი დასრულდა იმის განხილვით, თუ რა შეიძლება მიაწოდოს საქართველომ მსოფლიო ბაზარს, სად უნდა იპოვოს საკუთარი ნიშა, და რომელი მომგებიანი შეფარდებითი უპირატესობა უნდა განავითაროს. მიუხედავად იმისა, რომ ჩამოცვენილი ფოთლები და მელანქოლიური ნოემბრის მზე ყველას ქართული ეკონომიკის დეპრესიულ მდგომარეობას გვახსენებდა, პრაქტიკული განვითარების ფინანსური ექსპერტებისა და თეორისტების ერთობლივი მუშაობით, მაინც მივედით რამდენიმე პოზიტიურ იდეამდე. ეს იდეები დაკავშირებული იყო ილია ჭავჭავაძის მუზეუმში ჩვენი ვიზიტისა და ახლად გარდაცვლილი კახა ბენდუქიძის შესახებ საუბრებთან. ისტორიის მანძილზე საქართველო იყო დიდი ადამიანების სამშობლო, რომლებმაც საკუთარი ქვეყნის განვითარებაში დიდი წვლილი შეიტანეს. ამ დასკვნამ საქართველოს განვითარების არა-ორთოდოქსული იდეა გააჩინა, რომელსაც, აქვე, ერთ ან ორ კვირაში გაგიზიარებთ…

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=4196	http://www.iset.ge/blog/?p=4204
“Samegobro 2014” is a group of fishermen from Chkhakaura (Chokhatauri Municipality, Guria) seeking Agricultural Cooperative status (Photo: Irakli Kochlamazashvili). Located in a beautiful gorge between Nabeghlavi and Bakhmaro, Chkhakaura village is home to tough Guruli trout fishermen. The village is difficult to reach even in a sturdy 4×4 SUV, but this does not prevent locals from taking advantage of dilapidated Soviet infrastructure and unique natural conditions to grow trout. They are five men, ages 20 to 45, who have been in joint trout farming business for more than 4 years, selling fish, roe and fry in the nearby Nabeghlavi and Bakhmaro villages. Nabeghlavi and Bakhmaro happen to be premier Georgian mineral water brands belonging to Tskhali Margebeli (“Healthy Water”), and plentiful supply of ‘healthy water’ is perhaps the only locational advantage of the guys from Chkhakaura. The last stretch of the road from Nabeghlavi to Chkhakaura is unpaved, and in winter time fish has to be carried by sledge. For all the talk about the Georgian farmers’ chronic inability to cooperate, what the fishermen from Chkhakaura have created over the years is a real farmer cooperative. They would not have been able to survive, let alone be successful, without helping each other in every aspect of their difficult business – growing fish in the middle of nowhere and bringing it to the market. For them, cooperation is a way of life. WITH A LITTLE BIT OF HELP FROM EUROPEAN FRIENDS Responding to a unique opportunity provided by recent changes in Georgia’s legislation, the group has decided to formally register as a farmer cooperative, “Samegobro 2014”. Moreover, they have applied – and have been selected! – for funding and technical support by the European Neighbourhood Programme for Agriculture and Rural Development (ENPARD). A recoverable grant (essentially this is a zero interest loan to be eventually ‘recovered’ by the Georgian Farmer Association in order to finance future loans) of about GEL 70,000, will allow the group to renovate and expand their facilities, and buy a pick-up truck to distribute trout and deliver feed and other supplies to the farm. Their business plan (which they had to develop in order to qualify for EU funding) talks about development of agritourism – construction of a small B&B facility for visitors interested in healthy water, trout fishing and breathtaking mountain scenery. The story of the “Samegobro 2014” is part of a big EU-supported push by the Georgian government to establish business-oriented farmer groups across the country. More than 250 agricultural cooperatives have registered with the Agricultural Cooperatives Development Agency (ACDA) to date. Many of these (as well as some other farmer groups) will be incubated through the Eur 40 mln ENPARD-Georgia program, which gives farmers a great opportunity to explore economies of scale in the procurement of inputs and services, agricultural production and marketing. The road to effective farmer cooperation in Georgia is not likely to be an easy one. To begin with, fledgling farmer groups will have to learn the basics of cooperation management – how to make collective decisions, how to reward good performers and punish slackers. Strong leadership skills and ability to work in a team – standard job interview topics – might prove a binding constraint for groups lacking in prior experience. While cooperation management may be less of a challenge for more or less experienced groups, such as our Guruli fishermen, farmer coops may go bust like any other business if they fail to achieve a competitive position in their market. Failure can be a result of poor raw material supply management (crucial for processing cooperatives) or competition with larger scale and more efficient producers (like the large trout farm right on the road to Bakhmaro). In the absence of insurance and cash reserves, a potentially successful farmer coop could unravel even as a result of a one-time crop failure. THE CHALLENGE OF ACHIEVING ECONOMIES OF SCALE AND COMPETITIVENESS A cursory examination of the list of farmer groups registering with the Agricultural Cooperatives Development Agency (ACDA) and applying for ENPARD support suggests that – perhaps contrary to some expert assessments – most Georgian farmer groups are tiny ‘ production coops’ , that is groups trying to scale up production by consolidating their assets and jointly acquiring a piece of equipment or machinery. As previously discussed on the , the distinction between production and service coops is crucial. “Smallholders are often too small to independently access markets, and can be easily exploited by middlemen and local monopolies.  Service cooperatives  can increase the bargaining power of smallholders versus banks, service providers, input suppliers, processors and … government. This light form of cooperation is quite effective and relatively easy to manage and sustain, which explains its prevalence in North America and Western Europe. A more ambitious (and far more demanding) form of cooperation is about pooling fragmented smallholdings into larger farms. Examples of such production cooperatives are the Israeli kibbutz and Soviet collective farms. These are said to benefit from economies of scale in primary agricultural production.” The main raison d’être for production cooperatives , of which “Samegobro 2014” is a good example, is, indeed, the opportunity to reduce costs and gain lucrative contracts with other players in the relevant agricultural value chain, such as large processors, retail and hotel networks. Unfortunately, most newly registered farmer groups are very small, consisting of 3-5 members (often close friends or relatives), which diminishes the scope for achieving economies of scale in production, at least in the short term. For processing cooperatives (a specific form of production coops that is quite common among newly registered farmer groups), cooperation is typically about undertaking investment in expensive equipment that no single farmer would be able to afford individually. Given the small size of processing cooperatives currently registered with the ACDA, however, their main challenge will be to ensure stable supply of raw materials (be it tea leaves, nuts or milk), and thus justify the upfront investment in processing equipment, storage units, and the like. (As many processing businesses learn the hard way, managing raw material supply is never easy in Georgia given the short planning horizons of smallholder farmers and lack of forward markets. In other words, there is a real danger here that donor-financed equipment will be eventually rusting in the corner of a field, to use .) Finally, for all types of startup production cooperatives, a real issue is competition in the product market. Instead of cooperating on input and service procurement or marketing, they will be competing with each other, with smallholder farmers (delivering product to the market at prices which undercut more formal players), and with larger commercial operators (large-scale family farms or LTDs) enjoying economies of scale in production and/or marketing which cannot be matched by startup agricultural cooperatives. A possible way out for small-scale producers (e.g. wine cooperatives) will be to develop highly differentiated products (a specific grape variety, qvevri wine, locally branded churchkhela, etc.) and invest in their branding and marketing. Many startup farmer coops will undoubtedly fail to deal with these challenges. Nevertheless, the Guruli fishermen example suggests that farmer cooperation should be given a chance in Georgia. With a bit of support from our European neighbors and the Georgian government, cooperation could give hope to many Georgian households who are willing to help themselves.	„სამეგობრო 2014“ არის მეთევზეთა ჯგუფი სოფელი ჩხაკაურადან (ჩოხატაურის მუნიციპალიტეტი, გურია), რომელიც ცდილობს სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივის სტატუსის მიღებას (ფოტო: ირაკლი კოჭლამაზაშვილი) ნაბეღლავსა და ბახმაროს შორის, ულამაზეს ხეობაში მდებარე სოფელი ჩხაკაურა, ძლიერი გურული მეთევზეების ადგილსამყოფელია. სოფელში მისვლა საკმაოდ რთულია მძლავრი 4×4 ავტომობილისთვისაც, მაგრამ ეს ადგილობრივებს ხელს ვერ უშლის, კალმახის მოსაშენებლად გამოიყენონ დანგრევის პირას მისული საბჭოთა ინფრასტრუქტურა და უნიკალური ბუნებრივი პირობები. აქ დასაქმებულია 5 მამაკაცი, ასაკით 20-დან 45 წლამდე, რომლებიც უკვე 4 წელზე მეტია, ერთობლივად აწარმოებენ კალმახის ბიზნესს და ყიდიან როგორც კალმახს, ასევე ქვირითსა და ლიფსიტს ახლომდებარე სოფლებში – ნაბეღლავსა და ბახმაროში. ნაბეღლავი და ბახმარო ქართული მინერალური წყლების ბრენდებია, რომელიც  „წყალი მარგებელს“ ეკუთვნის და ეს უხვი „ჯანსაღი წყალი“ ალბათ ერთადერთი ადგილობრივი უპირატესობაა ჩხაკაურას მეთევზეებისთვის. გზის ბოლო მონაკვეთი ნაბეღლავიდან ჩხაკაურამდე ოღროჩოღროა, ასფალტის გარეშე, რაც ზამთარში აიძულებს მეთევზეებს, გასაყიდი თევზი ციგით ჩამოიტანონ მთავარ გზამდე. უამრავი მითქმა-მოთქმის მიუხედავად, რომ ქართველ ფერმერებს კოოპერაცია არ შეუძლიათ, ის რაც ჩხაკაურელმა მეთევზეებმა შექმნეს ნამდვილი ფერმერთა კოოპერატივია, რომელიც უკვე რამდენიმე წელია ფუნქციონირებს. ისინი არათუ წარმატებას ვერ მიაღწევდნენ, არამედ ვერც გადარჩებოდნენ, ცალ-ცალკე რომ ეშრომათ და ერთმანეთს არ დახმარებოდნენ ყველა იმ ასპექტში, რაც მათ რთულ ბიზნესს ახლავს თან – მოეშენებინათ კალმახი სადღაც გადაკარგულში და ბაზრისთვის მიეწოდებინათ გასაყიდად. მათთვის კოოპერაცია ცხოვრების გზაა. ევროპელი მეგობრების მცირედი დახმარებით უნიკალური შესაძლებლობის საპასუხოდ, რომელიც საქართველოს კანონმდებლობაში ბოლო დროინდელმა ცვლილებებმა გამოიწვია, ჯგუფმა გადაწყვიტა, ოფიციალურად დარეგისტრირებულიყო, როგორც ფერმერული კოოპერატივი „სამეგობრო 2014“. მეტიც, მათ განაცხადი შეიტანეს – და გაიმარჯვეს კიდეც! – ევროპის სამეზობლო პროგრამის ფარგლებში, სოფლისა და სოფლის მეურნეობის განვითარებისათვის (ENPARD) პროგრამაში. პროგრამა ითვალისწინებს ფინანსურ და ტექნიკურ დახმარებას სოფლის მეურნეობის კოოპერატივებისთვის. დაბრუნებადი გრანტი (არსებითად, ეს არის ნულ-პროცენტიანი სესხი, რომელიც საბოლოოდ უნდა დაუბრუნდეს საქართველოს ფერმერთა ასოციაციიას, რათა მან მომავალში კვლავ გასცეს მსგავსი კრედიტები), დაახლოებით 70,000 ლარის ოდენობით, დაეხმარება ჯგუფს, თავისი მეურნეობის  შეკეთებასა და გაფართოვებაში, ასევე კალმახის დისტრიბუციისა და ფერმისათვის მასალების მომარაგებისათვის საჭირო პიკაპის ტიპის ავტომობილის შესყიდვაში. მათი ბიზნეს გეგმა (რომელიც დაფინანსების მოსაპოვებლად მოამზადეს), ასევე მიზნად ისახავს აგროტურიზმის განვითარებას – მცირე ტიპის კოტეჯების აგებას სტუმრებისთვის, რომლებიც დაინტერესებულნი არიან მიირთვან „ჯანსაღი წყალი“, ითევზაონ კალმახზე  და დატკბნენ მთის შესანიშნავი ხედებით. „სამეგობრო 2014“-ის ისტორია ევროკავშირისა და საქართველოს მთავრობის მიერ მხარდაჭერილი იმ დიდი პროექტის ნაწილია, რომელიც, ქვეყნის მასშტაბით, ბიზნესზე ორიენტირებული ფერმერული ჯგუფების გაერთიანებას ემსახურება. დღეის მდგომარეობით, 250-ზე მეტი სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივი უკვე ოფიციალურად დარეგისტრირდა სოფლის მეურნეობის კოოპერატივების განვითარების სააგენტოში (ACDA). მათგან ბევრი (ისევე, როგორც სხვა ფერმერული ჯგუფები) ჩართული იქნება „ენპარდის“ 40 მილიონი ევროს ბიუჯეტის მქონე პროგრამაში, რომელიც ფერმერებს ძალიან კარგ შესაძლებლობას აძლევს, ისარგებლონ მასშტაბის ეკონომიით, იქნება ეს ფერმისათვის საჭირო მასალებისა და მომსახურების შესყიდვა, თუ სასოფლო-სამეურნეო წარმოება და გასაღება/მარკეტინგი. თუმცა, გზა წარმატებული ფერმერული კოოპერატივისაკენ საქართველოში ადვილი არ არის. დავიწყოთ იმით, რომ ახლად ფრთაშესხმულმა ფერმერულმა ჯგუფებმა უნდა ისწავლონ კოოპერატივის მართვის საფუძვლები – როგორ მიიღონ ერთობლივი გადაწყვეტილება, როგორ წაახალისონ სამუშაოს კარგი შემსრულებლები და დასაჯონ უსაქმურები. ძლიერი ლიდერის თვისებები და გუნდში მუშაობის შესაძლებლობა  – სტანდარტული სამუშაო ინტერვიუს საკითხები – შეიძლება  ხელისშემშლელი ფაქტორები იყოს გუნდისათვის, რომელსაც გამოცდილება აკლია. რამდენადაც კოოპერატივის მართვა შეიძლება ნაკლებად პრობლემატური იყოს მეტ-ნაკლებად გამოცდილი ჯგუფისათვის, როგორც ჩვენი მეთევზეები არიან გურიიდან, ფერმერთა კოოპერატივები, ყველა ბიზნესის მსგავსად, შეიძლება გაკოტრდნენ, ბაზარზე კონკურენციის გამო. მარცხი შეიძლება გამოიწვიოს ნედლეულის მიწოდების უკმარისობამ, ანდა მისმა ცუდმა მენეჯმენტმა (კრიტიკულია გადამამუშავებელი კოოპერატივებისათვის), ან მსხვილ და უფრო მეტად ეფექტიან მწარმოებელთან (ჩხაკაურას შემთხევაში, კალმახის დიდი ფერმა ბახმაროსკენ მიმავალ გზაზე) კონკურენციამ. დაზღვევისა და თავისუფალი ფულადი სახსრების არქონის პირობებში, პოტენციურად წარმატებული ფერმერთა კოოპერატივი შეიძლება დაიშალოს, თუნდაც მოსავლის ერთჯერადად ჩავარდნის გამო. მასშტაბის ეკონომიისა და კონკურენტუნარიანობის მიღწევა, როგორც გამოწვევა თუ ზედაპირულად გადავხედავთ სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების განვითარების სააგენტოში (ACDA) დარეგისტრირებულ კოოპერატივებს, რომლებსაც განაცხადი შეაქვთ ENPARD-ის მხარდაჭერის მისაღებად – შესაძლოა,  ზოგიერთი ექსპერტის შეფასების საწინააღმდეგოდ – ვნახავთ, რომ ძირითადი ნაწილი ქართული ფერმერული ჯგუფებისა მცირე საწარმოო კოოპერატივებია. ისინი ცდილობენ, გაზარდონ თავიანთი წარმოება აქტივების გაერთიანებისა და საჭირო აღჭურვილობისა და მანქანა-დანადგარების ერთობლივად შეძენის ხარჯზე. როგორც ადრე განხილულ იქნა -ზე, განსხვავება საწარმოო და მომსახურების მიმწოდებელ კოოპერატივებს შორის გადამწყვეტია. „მცირე მეწარმეები ხშირ შემთხვევაში  ძალიან მცირეები არიან იმისათვის, რომ დამოუკიდებლად შეაღწიონ ბაზარზე და ადვილი შესაძლებელია შუამავლებისა და ადგილობრივი მონოპოლისტების მიერ იქნან ექსპლოატირებულნი. მომსახურების მიმწოდებელ კოოპერატივებს, შეუძლიათ გაზარდონ მცირე მეწარმეების სავაჭრო ძალაუფლება ბანკებთან, მომსახურების მომწოდებლებთან, მომმარაგებლებთან, გადამმუშავებლებთან და … მთავრობასთან მოლაპარაკებისას. კოოპერაციის ეს მარტივი ფორმა საკმაოდ ეფექტური და შედარებით ადვილი სამართავი და შესანარჩუნებელია, რაც ხსნის მის პოპულარობას ჩრდილო ამერიკასა და დასავლეთ ევროპაში. კოოპერაციის უფრო ამბიციური (და უფრო მეტად მოთხოვნადი) ფორმა  დანაწევრებული მცირე მეწარმეების უფრო დიდ ფერმებად გაერთიანებაა. ასეთი საწარმოო კოოპერატივების მაგალითებია ისრაელის კიბუცის და საბჭოთა კოლექტივის ფერმები, რომელთა მიზანიც იყო ესარგებლათ მასშტაბის ეკონოომიით მთავარ სასოფლო-სამეურნეო წარმოებაში.“ საწარმოო კოოპერატივად არსებობის მთავარი მიზეზი, რომლის კარგი მაგალითია „სამეგობრო 2014“, არის რეალური შესაძლებლობა ხარჯების შემცირებისა და შესაბამისი ღირებულებათა ჯაჭვის სხვა მოთამაშეებთან, მსხვილ გადამმუშავებლებთან, საცალო და სასტუმრო ქსელებთან მომგებიანი კონტრაქტების დადება. სამწუხაროდ, უმეტესობა ახალდარეგისტრირებული ფერმერული ჯგუფებიდან ძალიან პატარაა, შედგება 3-5 წევრისაგან (უმეტესად ახლო მეგობრები ან ნათესავები), რაც ამცირებს მასშტაბის ეკონომიის მიღწევის შესაძლებლობას წარმოებაში, სულ მცირე, მოკლევადიან პერიოდში. გადამამუშავებელი კოოპერატივებისათვის, კოოპერაცია გულისხმობს საინვესტიციო ვალდებულების აღებას ფართო აღჭურვილობისათვის, რაც არაა ხელმისაწვდომი ცალკეული ფერმერისათვის ინდივიდუალურად. მიუხედავად ACDA-ში დარეგისტრირებული გადამამუშავებელი კოოპერატივების მოცულობის სიმცირისა, მთავარი გამოწვევა მაინც  ნედლეულის (იქნება ეს ჩაის ფოთოლი, თხილი თუ რძე) სტაბილური მიწოდების უზრუნველყოფა იქნება, რამაც უნდა გაამართლოს უკვე ჩადებული ინვესტიცია გადამამუშავებელ აღჭურვილობაში, შესანახ საშუალებებში, და ა.შ.  (როგორც ბევრი გადამამუშავებელი საწარმოს გამოცდილება აჩვენებს, საქართველოში, მცირე მეწარმეების მოკლევადიანი ხედვისა  და მოწინავე ბაზრის ნაკლებობის პირობებში, ნედლეულის მიწოდება არასდროს არის ადვილი. სიტყვებით რომ ვთქვათ, არსებობს რეალური საფრთხე რომ დონორების დაფინანსებულ აღჭურვილობას „ჟანგი შეჭამს“) საბოლოოდ, ყველა ტიპის დამწყები საწარმოო კოოპერატივისთვის, რეალური გამოწვევა საქონლის ბაზარზე არსებული კონკურენციაა. საჭირო მასალისა და მომსახურების შესასყიდად,  ან მარკეტინგის გასამართად თანამშრომლობის ნაცვლად, ისინი შეეჯიბრებიან ერთმანეთს, მცირე ფერმერებს (რომლებსაც ბაზარზე თავიანთი საქონელი დაბალ ფასად გააქვთ) და დიდ კომერციულ მოთამაშეებს (დიდი საოჯახო ფერმები ან შპს-ები), რომლებიც ახერხებენ მასშტაბის ეკონომიის მიღწევას  წარმოებაში და/ან მარკეტინგში, რაც არ არის ხელმისაწვდომი დამწყები სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივისათვის. შესაძლო გამოსავალი მცირე მეწარმეებისათვის (მაგ. ღვინის კოოპერატივები) იქნება პროდუქციის მრავალფეროვნებაზე (ყურძნის კონკრეტული ჯიშები, ქვევრის ღვინო, ადგილობრივად ბრენდირებული ჩურჩხელა, და ა.შ.) მუშაობა და ბრენდინგსა და მარკეტინგში ინვესტირება. ამ გამოწვევების წინაშე, ეჭვგარეშეა, რომ ბევრი დამწყები ფერმერთა კოოპერატივი დამარცხდება. მიუხედავად ამისა, გურული მეთევზეების მაგალითი გვიჩვენებს, რომ საქართველოში ფერმერთა კოოპერაციას უნდა მიეცეს შანსი. ევროპელი მეზობლების მცირედი დახმარებით და საქართველოს მთავრობის მხარდაჭერით, კოოპერაციას ბევრი ქართველი ფერმერისათვის შეუძლია იმედის მიცემა, რომლებსაც სურთ საკუთარ თავს დაეხმარონ.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=4173	http://www.iset.ge/blog/?p=4185
One more word about giving instruction as to what the world ought to be. Philosophy in any case always comes on the scene too late to give it… When philosophy paints its gloomy picture then a form of life has grown old. It cannot be rejuvenated by the gloomy picture, but only understood. Only when the dusk starts to fall does the owl of Minerva spread its wings and fly. - G.W.F. Hegel, Philosophy of Right (1820), “Preface” The post-communist world lost one of its greatest sons last week – a freedom fighter who devoted his life to the daunting task of cleansing Eastern Europe and Eurasia from the shackles of Soviet thinking and bureaucracy. Like Che Guevara before him, Big Kakha’s legacy transcends national borders. His crusade for liberty and human dignity took him in 2004 from Russia to Georgia, and – in the last year of his life – from Georgia to Ukraine. He was eager to help revolutionaries and reformers all over the world, not sparing his time, money and effort to instill liberal ideas and incubate liberal institutions. He did so in many different ways: through education and public advocacy, advising reform-minded presidents and opposition leaders, and – when given the opportunity to do so in his native Georgia – by designing and implementing one of the most ambitious reform programs in recent history. Kakha served as a symbol of the post-communist ‘transition’, a painful and tortuous process whereby almost thirty Eastern European and Eurasian nations attempted to exercise their unalienable rights to “Life, Liberty and the pursuit of Happiness”, to quote the American Declaration of Independence. Rather than ushering in instant happiness, however, anti-communist and nationalist revolutions had in many instances unleashed Star Wars-style ‘Dark Forces’ of destruction, bringing about chaos, civil wars, economic collapse and misery. Such was the fate of Georgia and many of its sister (former USSR) republics. Waves of chaos had receded by the second half of 1990s, giving birth to a series of naked kleptocracies – a sad caricature of the democratic and capitalist ideals cherished by transition visionaries and ideologues, such as Bendukidze. As a result, many early reformers have lost their fervor, retiring from politics or emigrating to enjoy private life. This was never an option for Bendukidze, who continued to preach free markets and anarchism (which he called “libertarianism”), knowingly full well that a second chance might arrive soon. And it did, when in the span of two years (2003-2005) popular discontent with incompetent and corrupt regimes fed into the ‘Color Revolutions’ in Georgia, Ukraine and Kyrgyzstan. Kakha came into the Georgian politics never bothering to become a politician. He did not worry about his popularity or his chances to be elected to public office. He had no patience for idiots and intellectual slaves lacking in critical thinking and originality (of which he had plenty). He was not afraid to question dogma and ruthlessly destroy institutions and regulations which he saw as obsolete, unnecessary, and harmful – institutions which only survived because nobody bothered to question their existence. He pushed with all his might for what he thought was needed for the country – not for what could score him political points. During his time in government, Bendukidze dominated the policy debate as few had the guts and knowledge to challenge him. With the UNM losing power in 2012, he went into intellectual opposition, a place which probably best suited his temperament. He marshaled facts, theories and numbers and continued to influence the public discourse, loyal as ever to his views and principles. He was a scary opponent, but an opponent one wants to have to in order to avoid mistakes. With him gone, the country has lost so much more than the few unpleasantries he might have barked at you in a moment of irritation. After inevitably leaving politics, Kakha made it his mission to educate the next generation of Georgian leaders. The Free University has become the embodiment of his Free Will, promoting the love of freedom, learning and critical thinking. He started with one university and then added another. Four vocational colleges and a school were soon included in the portfolio. He rebuilt and refurbished dilapidated infrastructure, brought back professors who left Georgia in the dark 1990s, turning these institutions into a brand that the young and brightest Georgians had a hard time to resist. Kakha was quite critical of mainstream economics and mainstream economists, many of whom he would brand as ‘socialists’. Yet, despite that, he appreciated the quality of research and education provided by ISET and became a friend. His ultimate desire was to make ISET a part of the Free University, but he knew it would take years to make this plan a reality. *          *          * Time has not yet come for the Owl of Minerva to spread its wings. In other words, it is too early to pass judgment on Kakha’s life enterprise – the unmaking of Soviet empire. Freedom loving Georgia and Ukraine – Kakha’s darling in his last hours – are yet to crack the hard nut of squaring individual liberties (of which Kakha was the staunchest protector) with the necessity to reach collective compromises concerning social justice (e.g. equal opportunity in education, permissible wealth and income gaps). Likewise, these countries are yet to resolve the tensions between traditional values, embedded in their cultures and religions, and liberal ideals originating in the West. Moreover, transition – in its movement-towards-freedom-and-democracy sense – is yet to begin for many other Eurasian nations. Kakha’s untimely and unfortunate death will undoubtedly spark a renewed debate about his personal legacy in Georgia. Radical deregulation and anti-corruption reforms he championed created a civilized environment in which businesses could potentially thrive and people could live a dignified and secure life. Yet, these reforms have failed to relieve the misery of the great mass of Georgian peasants and urban poor. Free trade and low taxes benefited some but hurt others – e.g. smallholder farmers, feeding into divergent perceptions and political preferences. While contradictory assessments are likely to persist in the short-run, one thing is crystal clear. Kakha’s bigger-than-life personality will be forever remembered for his free spirit, for what he managed to achieve in his lifetime, and for his moral and intellectual bequest to posterity. Rest in peace, dear Kakha!	ეკიდევ ერთი სიტყვა იმის შესახებ , თუ როგორი უნდა იყოს სამყარო. ნებისმიერ შემთხვევაში, ფილოსოფია სცენაზე იმ დროს გამოვა, როდესაც ინსტრუქციების გაცემა უკვე გვიანი იქნება… სანამ ფილოსოფია თავის მოღუშულ სურათს დახატავს, სიცოცხლის ფორმა დაბერდება. მას მოღუშული სურათი ვერ გააახალგაზრდავებს, თუმცა კარგად ახსნის.  ჩამოწვება მინერვას ბუ მხოლოდ დაისის ჩამოწოლასთან ერთად გაშლის ფრთებს და გაფრინდება. - გ.ვ.ფ. ჰეგელი, სამართლის ფილოსოფია (1820), “პროლოგი” გასულ კვირას, პოსტ-კომუნისტურმა სამყარომ დაკარგა თავისუფლებისათვის მებრძოლი ერთ-ერთი უდიდესი შვილი, რომელმაც თავისი ცხოვრება აღმოსავლეთ ევროპისა და ევრაზიის საბჭოთა აზროვნების და ბიუროკრატიის ბორკილებისგან გათვისუფლებას დაუთმო. ჩე გევარას მსგავსად, დიდი კახას მემკვიდრეობა ეროვნულ საზღვრებს სცილდება. 2004 წელს, თავისუფლებისა და ადამიანური ღირსებისთვის ბრძოლამ ის რუსეთიდან საქართველოში, ხოლო სიცოცხლის უკანასკნელ წელს – საქართველოდან უკრაინაში ჩაიყვანა. მას სურდა დახმარებოდა რევოლუციონერებს და რეფორმატორებს მთელს მსოფლიოში და ის არ ზოგავდა დროს, ფულს და ენერგიას ლიბერალური იდეების და ინსტიტუტების ჩამოსაყალიბებლად. მან რამდენიმე ხერხს მიმართა: განათლება, საჯარო ადვოკატირება, რეფორმატორი პრეზიდენტების და ოპოზიციური ლიდერების მრჩევლობა და საქართველოში, უკანასკნელ პერიდში, ყველაზე ამბიციური რეფორმის განხორციელება. კახა იყო პოსტ-კომუნისტური „ტრანზიციის“ სიმბოლო. ეს იყო მტკივნეული და ხანგრძლივი პროცესი, რომლის დროსაც აღმოსავლეთ ევროპისა და ევრაზიის თითქმის ოცდაათი ქვეყანა ცდილობდა თავიანთი „სიცოცხლის, თავისუფლებისა და ბედნიერების“ (რომ გამოვიყენოთ ციტატა შეერთებული შტატების თავისუფლების დეკლარაციიდან) უფლების გამოყენებას. თუმცა, მყისიერი ბედნიერების ნაცვლად, ანტი-კომუნისტურმა და ნაციონალურმა რევოლუციებმა, ხშირ შემთხვევაში, „ვარსკვლავური ომების“ „ბნელი ძალების“ მსგავსი დესტრუქცია, ქაოსი, სამოქალაქო ომები, ეკონომიკური კრიზისი და უბედურება გამოიწვია. ეს იყო საქართველოს და ყოფილი საბჭოთა კავშირის რესპუბლიკების ბედი. 90-იანების მეორე ნახევარში, ქაოსის ტალღები შემცირდა და დასაბამი მიეცა კლეპტოკრატებს – დემოკრატიული და კაპიტალისტური იდეების გარდამავალი ხედვების და იდეოლოგიების სევდიან კარიკატურას, რისი მაგალითიც იყო ბენდუქიძე. შედეგად, მრავალმა ადრეულმა რეფორმატორმა დაკარგა ენთუზიაზმი და პოლიტიკიდან ან ქვეყნიდან წავიდა. ბენდუქიძესთვის ეს არასდროს ყოფილა გამოსავალი. ის აგრძელებდა თავისუფალი ბაზრის და ანარქიზმის ადვოკატირებას და იცოდა, რომ მეორე შანსი მალე გამოჩნდებოდა. და ასეც მოხდა, როდესაც ორი წლის განმავლობაში (2003-2005 წლები) არაკომპეტენტურ და კორუფციულ მეთოდებთან შეჭიდებამ „ფერადი რევოლუციების“ ტალღა გამოიწვია საქართველოში, უკარაინასა და ყირგიზეთში. კახა ქართულ პოლიტიკაში ისე ჩაერთო, რომ პოლიტიკოსობას სულაც არ აპირებდა. მას არ აღელვებდა პოპულარობა და საჯარო სექტორში არჩევის შანსი. მას იდიოტების და კრიტიკულ აზროვნებას და ორიგინალურობას (რაც თვითონ უხვად ჰქონდა) მოკლებული ინტელექტუალური მონების მოთმენა არ შეეძლო. ის არ შეუშინდა კითხვების დოგმას და შეუბრალებლად მოსპო ის ინსტიტუტები და რეგულაციები, რომლებიც მისი აზრით, მოძველებული, უფუნქციო და საზიანო იყო – ინსტიტუტები, რომლებიც მხოლოდ იმიტომ არსებობდა, რომ მანამდე მათი ფუნქციონირებით არავინ იყო დაინტერესებული. ის მთელი ძალით ცდილობდა გაეკეთებინა ის, რასაც ქვეყნისათვის სასარგებლოდ მიიჩნევდა და არა ის, რაც მას პოლიტიკურ ქულებს დაუწერდა. მთავრობაში ყოფნის დროს, ბედუქიძე პოლიტიკურ დებატებში ხშირად დომინირებდა, რადგან მისი ოპონენტებიდან ცოტას თუ ჰქონდა მისთვის წინააღმდეგობის გასაწევად საჭირო სიმამაცე და ცოდნა. 2012 წელს, მას შემდეგ რაც ნაციონალურმა მოძრაობამ ხელისუფლება დაკარგა, ბენდუქიძე ინტელექტუალურ ოპოზიციაში წავიდა. ეს ადგილი, ალბათ ყველაზე მეტად შეეფერებოდა მის ტემპერამენტს. მან იცოდა ფაქტები, თეორიები და რიცხვები და თავისი ხედვების და პრინციპების საჯაროდ განხილვას განაგრძობდა. ის საშიში, თუმცა საჭირო ოპონენტი იყო; ასეთი მეტოქის არსებობის პირობებში, უფრო ფრთხილად ხარ, რომ შეცდომები არ დაუშვა. კახას გარდაცვალებით, ქვეყანამ დაკარგა უფრო მეტი, ვიდრე უსიამოვნო კომენტარები, რომლებსაც ის გაბრაზების დროს გააკეთებდა. პოლიტიკიდან წასვლის შემდეგ, კახას მისია მომავალი ქართველი ლიდერების თაობის განათლება გახდა. თავისუფალი უნივერსიტეტი მისი თავისუფალი სურვილის – თავისუფლების სიყვარულის, სწავლის და კრიტიკული აზროვნების – ხორცშესხმული მაგალითი გახდა. მან ერთი უნივერსიტეტით დაიწყო და შემდეგ მეორეს ხელმძღვანელობაც ითავა. ამას გარდა, დააარსა ოთხი პროფესიული კოლეჯი და სკოლა. მან განაახლა განადგურებული ინფრასტრუქტურა, უკან დააბრუნა პროფესორები, რომლებმაც ქვეყანა ბნელ 90-იანებში დატოვეს და ეს ინსტიტუტები აქცია ბრენდად. ბრენდად, რომელიც ძალიან მიმზიდველი იყო ახალგაზრდა და ჭკვიანი ქართველებისთვის. კახა საკმაოდ კრიტიკული იყო ეკონომისტთა დიდი ნაწილის მიმართ, ბევრ მათგანს „სოციალისტადაც“ მონათლავდა ხოლმე. ამის მიუხედავად, ის აფასებდა ISET-ის კვლევის და განათლების ხარისხს და ჩვენი სკოლის მეგობარიც გახდა. მას სურდა, ISET თავისუფალი უნივერსიტეტის ნაწილი გამხდარიყო, მაგრამ იცოდა, რომ ამ სურვილის განხორციელებას წლები დასჭირდებოდა. *          *          * მინერვას ბუს ფრთების გაშლის დრო ჯერ არ მოსულა. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ძალიან ადრეა კახას ცხოვრებისეული გეგმის – საბჭოთა იმპერიის დაშლის – შესრულების ხარისხის შეფასება. თავისუფლების მოყვარე საქართველოს და უკრაინას – კახას უკანასკნელ საზრუნავს – კიდევ ბევრი აქვთ გასაკეთებელი ინდივიდუალური თავისუფლების უზრუნველსაყოფად (რასაც ასე გამალებით იცავდა კახა), რასაც თან უნდა ერთვოდეს სოცალური სამართალი (მაგ., განათლების მიღების თანაბარი უფლება, სიმდიდრის და შემოსავლის დონეებს შორის განსხვავება). ასევე, ამ ქვეყნებმა უნდა გადაჭრან კონფლიქტი კულტურითა და რელიგიით გამყარებულ ტრადიციულ ღირებულებებს და დასავლეთში წარმოშობილ ლიბერალურ იდეებს შორის. უფრო მეტიც, გადასვლა, ტრანზიცია – მოძრაობა თავისუფლებისა და დემოკრატიისთვის – ევრაზიის მრავალი ქვეყნისათვის ჯერ ახლა იწყება. კახას უდროოდ გარდაცვალება საქართველოში მისი მემკვიდრეობის შესახებ დებატებს განაახლებს; რადიკალური დერეგულაცია და ანტი-კორუფციული რეფორმები, რომლებიც მან წარმატებით განახორციელა, შექმნა ცივილური გარემო რომელშიც ბიზნესს შეუძლია მიაღწიოს წარმატებას და ადამიანებმა იცხოვრონ ღირსეულად და მშვიდად. ამის მიუხედავად, ამ რეფორმებმა ვერ შეძლეს ქართველი გლეხების და ქალაქში მცოხვრები ღარიბი მასისთვის გაჭირვების შემსუბუქება. თავისუფალმა ვაჭრობამ ზოგს სარგებელი მოუტანა და ზოგს, მაგალითად მცირე ფერმერებს, ზიანი, რამაც განსხვავებული შეხედულებები და პოლიტიკური პრეფერენციები გამოიწვია. მიუხედავად იმისა, რომ მოკლევადიან პერიოდში საწინააღმდეგო შეფასებები იარსებებს, ერთი რამ ცხადია: კახას დიდი პიროვნება სამუდამოდ ემახსოვრებათ მისი თავისუფალი სულის, ცხოვრების მიღწევების და მომავლისთვის მორალური და ინტელექტუალური დანატოვარის გამო. მშვიდად განისვენე, ძვირფასო კახა!

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=4120	http://www.iset.ge/blog/?p=4154
The sacking of Irakli Alasania, Georgia’s Defense Minister since October 2012, sent shock waves through the country’s political system. But it should not have. After all, Alasania is one of 9 incumbents in this key ministry since 2004. Moreover, with 2 years and one month in office he is tied for second place with David Kezerashvili as the longest serving Minister of Defense after Bacho Akhalaia (2 years and 11 months). Fourth on the list is Irakli Okruashvili (one year and 11 months). All other ministers served between 3 and 8 months. Neither should Alasania take offence with PM Garibashvili’s calling him “”. All his long-serving predecessors in office fared much worse. Akhalaia is currently serving a 3-year term in prison. Kezerashvili was detained in France in early 2013 on multiple criminal charges and escaped extradition by the skin of his teeth. Okruashvili was sentenced in 2008 to an 11-year prison term in absentia. The last minister of defense under Shevardnadze, a civil war hero and martial arts specialist Davit Tevzadze, had to battle corruption allegations back in 2004, and completely retired from public life. Dimitri Shashkin, the last minister of defense under Saakashvili, chose to weather the 2012 political storm in voluntary exile. As a matter of fact, the degree of reshuffling plaguing the Ministry of Defense is not all that special in Georgian politics. As shown in Figure 1, all other ministries have seen frequent changes in leadership. In fact, the ministry with the least continuity at the top – and no sustainable leadership until October 2012 – has been the Ministry of Economy and Sustainable Development. Since 2004, this ministry has had 11 individuals serving that role, ranging from heavyweights, such as Kakha Bendukidze, all the way to featherweight Vera Kobalia. Figure 1 . Number of ministers, by ministry, since the Rose Revolution <span style="color: #222222;">Full data on the Ministerial Turnover available </span> THE REGIONAL CONTEXT Georgia clearly stands out in the degree of political change and ministerial reshuffling compared to its immediate environment. To begin with, Georgia is the only country in the region to go through an orderly democratic transition in 2012. But Georgia is worlds apart also when it comes to mobility in top ministerial jobs. Both Armenia and Azerbaijan see much less rotation within its political power structures. Azerbaijan is perhaps an extreme case since most Azeri strongmen have been holding to their positions since mid-90s on the basis of personal allegiance and family ties to the ruling Aliyev/Pashaev clan. For example, Safar Abiyev served as Azerbaijan’s minister of defense for more than 17 years (1995-2013). Kamaladdin Heydarov (allegedly one of the richest Azeris) has been holding to financially lucrative positions as head of State Customs Committee from 1995 till 2006, and Minister of Emergency Situations since 2006. Winds of change started blowing very recently with a few long-serving ministers (defense, economy and industry, agriculture, education, communication and high technology) stepping down and letting new blood into the system. The situation has been quite a bit more dynamic in Armenia, which has had three presidents since independence – Levon Ter-Petrosyan (1991-1998), Robert Kocharian (1998-2008), and Serzh Sargsyan (since 2008). Sargsyan, Armenia’s current president, was the country’s defense minister for a total of 9 years (1993-95, 2000-2007) and has held other top security-related posts in between. His successor, Seyran Ohanyan, is heading up the Ministry of Defense since 2008. In fact, the vast majority of Armenia’s current ministers have been in office since the 2008 presidential elections, which can be considered the norm in most democratic countries around the world. HOW MUCH CHANGE IN TOP POLITICAL JOBS IS GOOD FOR A COUNTRY? In economics, it is common to represent the relationship between possible rates of taxation and the resulting levels of government revenue by means of the so-called . The idea is very simple: if the tax rate is set at 0%, the government will not be able to collect any revenue; the same is true, however, if the government sets the tax at 100% (since nobody will have any incentive to work). A conclusion from this simple analysis is that there is some medium level of tax (not necessarily 50%!) that maximizes government revenue. One can apply the same logic to rotation in top political jobs and quality of governance. Zero or close to zero turnover (Azerbaijan-style) is clearly suboptimal. It prevents new people and ideas from bearing on decision-making, fosters corrupt networks and clientele politics. Georgian-style carousel, however, also leads to suboptimal outcomes. Ministers cannot be expected to make the right choices if they are replaced before they get a chance to learn the name of their secretary, let alone acquire a good sense of the sector they are in charge of (be it defense, foreign relations, agriculture, the economy as a whole, or education). Compared to Armenia and, particularly, Azerbaijan, Georgian politics are extremely young and volatile. Over the last decade Georgia has had eight heads of government, from Zurab Zhvania to Irakli Garibashvili (six of these served under Mikheil Saakashvili in 2004-2012). Headed by 32 y.o. Irakli Garibashvili, the current Georgian administration clearly lacks experience in both policymaking and politics. This is reflected in the quality of decision-making (think how many new legal acts and regulations had to be put on hold or reversed in recent years and months), impatience (to get things done, and with each other) and rhetoric (Exhibit A: Garibashvili’s public remarks on Alasania’s character). Figure 2 . Per cent of ministers changed, Georgia, 2004-2014  Figure 2 shows the % of ministers changed every year since the Rose Revolution of 2003. Given that the number of ministries varied over time from 22 to 17 (quite a few ministries have been liquidated following the Rose Revolution) this is the correct measure of instability in the top government jobs. With two more months to go, the degree of ministerial turnover in 2014 has reached an alarmingly high level of 60% – the highest in Georgia’s recent history, excluding the three election years (2004, 2008 and 2012). In particular, it is higher than in 2007, a year which saw the beginning of mass protests against UNM rule. While certainly indicative of a crisis, Alasania’s departure does not signify any change in Georgia’s Euro-Atlantic orientation (despite UNM and Alasania’s attempts to claim so). Rather, it adds to Georgia’s growing pains as a fledgling state and democracy. Every cloud has its silver lining and, like many observers, we find some comfort in the fact that the new Minister of Foreign Affairs, Tamar Beruchashvili, is no newcomer to policymaking and politics. The appointment of this seasoned career diplomat, who has for years handled Georgia’s relations with Europe, suggests that Georgia’s political system is slowly but surely gaining in strength and maturity.	ცოტა ხნის წინ, თანამდებობიდან გაათავისუფლეს ირაკლი ალასანია, რომელიც თავდაცვის სამინისტროს 2012 წლის ოქტომბრიდან ხელმძღვანელობდა. მინისტრის მოხსნა შოკისმომგვრელი აღმოჩნდა ქვეყნის პოლიტიკური სისტემის (და არამარტო) ბევრი წარმომადგენლისათვის, თუმცა თავდაცვის მინისტრების ცვლილება არცთუ უჩვეულოა საქართველოსთვის. ალასანია ერთ-ერთი იმ მინისტრთაგანია, ვინც  ბოლო ათწლეულის განმავლობაში ყველაზე დიდი ხნის მანძილზე მოახერხა ამ საკვანძო მნიშვნელობის პოსტის შენარჩუნება. მინისტრობის ორწლიანი და ერთთვიანი ხანგრძლივობით, იგი მეორე ადგილს ინაწილებს დავით კეზერაშვილთან, ყველაზე ხანგრძლივვადიანი (2 წელი და 11 თვე) მინისტრის, ბაჩო ახალაიას შემდეგ. ამ რეიტინგით, მეოთხე ირაკლი ოქრუაშვილია, მინისტრობის 1 წლისა და 11 თვის ვადით. სხვა მინისტრები მხოლოდ 3-დან 8 თვემდე რჩებოდნენ პოსტზე. ალასანიამ არც ღარიბაშვილის ეპითეტები უნდა მიიღოს შეურაცხყოფად. ყველა მის გრძელვადიან წინამორბედს წილად გაცილებით უარესი ხვდა. ახალაია ახლაც 3-წლიან სასჯელს იხდის. კეზერაშვილი კი 2013 წლის დასაწყისში დააკავეს საფრანგეთში და ბეწვზე გადაურჩა ექსტრადიციას. ოქრუაშვილს, ჯერ კიდევ 2008 წელს, დაუსწრებლად მიუსაჯეს 11-წლიანი პატიმრობა. შევარდნაძის უკანასკნელ თავდაცვის მინისტრ დავით თევზაძეს კი, ჯერ კორუფციის უსაფუძვლო ბრალდებების მოგერიება მოუწია, შემდეგ კი, საერთოდ წავიდა პოლიტიკიდან. დიმიტრი შაშკინმა, სააკაშვილის უკანასკნელმა თავდაცვის მინისტრმა, 2012 წლის პოლიტიკურ შტორმს თავი ქვეყნიდან წასვლით დააღწია. ფაქტია, რომ თავდაცვის სამინისტროში მომხდარი გადანაცვლებები ქართული პოლიტიკისთვის უცხო სულაც არ არის. როგორც პირველი გრაფიკი გვიჩვენებს, ყველა დანარჩენი უწყებაც საკმაოდ ხშირად იცვლიდა ხელმძღვანელობას. სხვათა შორის, ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტრო არის უწყება, რომელსაც ყველაზე ნაკლები სტაბილურობა ახასიათებდა ამ თვალსაზრისით, 2012 წლის ოქტომბრამდე. 2004 წლიდან მოყოლებული, უწყებას 11 ხელმძღვანელი ჰყავდა. მინისტრის პოსტზე ერთმანეთს ისეთი მძიმე პოლიტიკურ ფიგურებს, როგორიცაა კახა ბენდუქიძე, ენაცვლებოდნენ ისეთ მსუბუქები, როგორიცაა ვერა ქობალია. გრაფიკი  1 . მინისტრების რაოდენობა ვარდების რევოლუციის შემდეგ, სამინისტროების მიხედვით მინისტრების ცვლილების შესახებ სრული ინფორმაცია იხილეთ რეგიონული კონტექსტი საქართველო აშკარად გამოირჩევა პოლიტიკური ცვლილებებისა და მინისტრთა გადაადგილებების სისწრაფით ახლო მეზობლებისაგან. უპირველეს ყოვლისა, საქართველო ერთადერთი ქვეყანაა რეგიონში, რომელშიც ხელისუფლების დემოკრატიული ცვლილება მოხდა 2012 წელს. თუმცა, ეს ყველაფერი არ არის. საქართველო მინისტრთა პოზიციებზე მობილობითაც ძალიან გამოირჩევა მეზობლებისგან. სომხეთშიც და აზერბაიჯანშიც გაცილებით ნაკლები როტაციაა სამთავრობო სტრუქტურებში. აზერბაიჯანი საერთოდ უკიდურესი შემთხვევაა, სადაც ძლიერნი ამა ქვეყნისანი, არც მეტი, არც ნაკლები, 90-იანი წლების შუა ხანებიდან ჯიუტად ინარჩუნებენ თანამდებობებს ალიევ-ფაშაევის მმართველი კლანისადმი ერთგულების ან ოჯახური კავშირების წყალობით. მაგალითად, საფარ აბიევი 17 წლის (1995-2013) განმავლობაში იყო აზერბაიჯანის თავდაცვის მინისტრი; კამალადინ ჰეიდაროვი (ალბათ ერთ-ერთი ყველაზე მდიდარი აზერბაიჯანელი) კი, ისეთ სარფიან პოზიციებს იკავებდა, როგორიცაა სახელმწიფო საბაჟო კომიტეტის თავმჯდომარე (1995-2006) და საგანგებო სიტუაციების მინისტრი (2006-დღემდე). ცვლილების ნიავმა მხოლოდ ამ ბოლო დროს დაუბერა, როცა რამდენიმე გრძელვადიანი მინისტრი (თავდაცვის, ეკონომიკისა და მრეწველობის, სოფლის მეურნეობის, განათლების, კომუნიკაციებისა და მაღალი ტექნოლოგიების) გადადგა და სისტემას ახალი კადრების მიღების საშუალება მისცა. სიტუაცია შედარებით უფრო დინამიური იყო სომხეთში, რომელსაც დამოუკიდებლობის მოპოვებიდან სამი პრეზიდენტი ჰყავდა: ლევონ ტერ-პეტროსიანი (1991-1998), რობერტ ქოჩარიანი (1998-2008) და სერჟ სარგსიანი (2008-დღემდე). სარგსიანი, სომხეთის ახლანდელი პრეზიდენტი, ქვეყნის თავდაცვის მინისტრის პოსტს 9 წლის მანძილზე იკავებდა (1993-95, 2000-2007), შუა პერიოდში კი, მსახურობდა უმაღლეს პოზიციებზე უშიშროების სამსახურებში. მისი მემკვიდრე, სეირან ოჰანიანი, თავდაცვის სამინისტროს 2008 წლიდან ხელმძღვანელობს. ფაქტიურად, სომხეთის მინისტრების უმრავლესობა ინარჩუნებს პოზიციებს 2008 წლის საპრეზიდენტო არჩევნებიდან, რაც ნორმადაც კი შეიძლება ჩაითვალოს მსოფლიოს დემოკრატიული ქვეყნებისათვის. პოლიტიკურ პოზიციებზე რა დოზის ცვლილება შეიძლება ჩაითვალოს დადებით მოვლენად ქვეყნისთვის? ეკონომიკაში, როგორც წესი, საგადასახადო განაკვეთსა და შედეგად მოკრებილ საგადასახადო შემოსავლებს შორის დამოკიდებულებას ე.წ. ასახავენ. იდეა მარტივია: თუ საგადასახადო განაკვეთი, მაგალითად საშემოსავლო გადასახადი 0%-ია, მაშინ მთავრობა საგადასახადო შემოსავლების შეკრებას ვერ მოახერხებს. იგივე მოხდება, თუკი განაკვეთი 100%-ს მიაღწევს, რადგან აღარავის ენდომება მუშაობა, თუ მის მთლიან ხელფასს მაინც სახელმწიფო წაიღებს. მარტივი ანალიზის საფუძველზე შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ არსებობს რაღაც ოპტიმალური საშემოსავლო გადასახადის განაკვეთი (არა მაინცდამაინც 50%!), რომელიც მთავრობას საგადასახადო შემოსავლების მაქსიმუმს მიაღწევინებს. თუ მსგავს ლოგიკას მთავრობის უმაღლეს პოლიტიკურ თანამდებობებზე როტაციას მივუსადაგებთ, (აზერბაიჯანის ტიპის) ნულოვანი, ან თითქმის ნულოვანი დენადობა აშკარად სუბოპტიმალური შედეგია. ამ შემთხვევაში ახალ ადამიანებსა და ახალ იდეებს არ ეძლევათ გადაწყვეტილების მიღების პროცესში საკუთარი წვლილის შეტანის საშუალება, სისტემა კი კორუმპირებული ხდება და საზოგადოების ხარჯზე უმცირესობა მდიდრდება. თუმცა არც ქართული კარუსელი უნდა ჩაითვალოს იდეალურ მოდელად. შეუძლებელია, სწორი გადაწყვეტილების მიღებას მოელოდე მინისტრისგან, რომელსაც ხსნიან მანამ, სანამ საკუთარი მდივნის სახელს დაიმახსოვრებს, რომ არაფერი ვთქვათ იმ სექტორის უკეთ გაცნობაზე, რომელზეც პასუხისმგებლობა დააკისრეს. ეს სიმართლეა ნებისმიერი სექტორისთვის, იქნება ეს თავდაცვა, საგარეო ურთიერთობები, სოფლის მეურნეობა, მთლიანად ეკონომიკა თუ განათლება. სომხეთისა და განსაკუთრებით, აზერბაიჯანისაგან განსხვავებით, ქართული პოლიტიკური სპექტრი გაცილებით ახალგაზრდა და ცვალებადია. უკანასკნელი ათწლეულის მანძილზე საქართველოს რვა პრემიერ-მინისტრი ჰყავდა, ზურაბ ჟვანიადან ირაკლი ღარიბაშვილის ჩათვლით. აქედან ექვსი სააკაშვილის პრეზიდენტობის პერიოდში, 2004-2012 წლებში იკავებდა პოსტს. 32 წლის ირაკლი ღარიბაშვილს, ამჟამინდელი ქართული ადმინისტრაციის ხელმძღვანელს, აშკარად აკლია პოლიტიკური გამოცდილება. ეს ყველაფერი აისახება მის მიერ მიღებული გადაწყვეტილებების ხარისხში (გაიხსენეთ, რამდენი საკანონმდებლო აქტი შეჩერდა ან გაუქმდა ბოლო წლებსა და თვეებში), მოუთმენლობაში (როგორც საქმის კეთების პროცესში, ასევე გუნდის მიმართ) და რიტორიკაში (ღარიბაშვილის შენიშვნები ალასანიას პიროვნულ თვისებებთან დაკავშირებით ამის ნათელი მაგალითია). გრაფიკი 2. შეცვლილი მინისტრების წილი (%), საქართველო, 2004-2014 გრაფიკი  2 აჩვენებს მინისტრების ცვლილების პროცენტულ მაჩვენებელს სამინისტროების რაოდენობასთან მიმართებაში ყოველი წლისთვის ვარდების რევოლუციის შემდეგ. რაკი სამინისტროების რიცხვი მერყეობდა 22-დან 17-მდე (რამდენიმე სამინისტრო გაუქმდა ვარდების რევოლუციის შემდეგ) წლების განმავლობაში, ეს უმაღლეს პოლიტიკურ თანამდებობებზე არასტაბილურობის უფრო მართებული მაჩენებელია. 2014 წლის ბოლომდე ჯერ კიდევ ორი თვე დარჩა, მაგრამ მინისტრთა დენადობამ ამ წლისთვის უკვე მიაღწია საგანგაშო 60%-იან მაჩვენებელს — მეოთხე ყველაზე მაღალ ნიშნულს უკანასკნელი ათწლეულისათვის. პირველი სამი პიკი 2004, 2008 და 2012 საარჩევნო წლებში დაფიქსირდა. ამჟამინდელი დენადობა 2007 წლის შესაბამის მაჩვენებელსაც კი აღემატება. ეს კი იყო წელი, როცა ერთიანი ნაციონალური მოძრაობის წინააღმდეგ მასობრივი საპროტესტო აქციები დაიწყო. მიუხედავად იმისა, რომ რიცხვები კრიზისზე მიუთითებს, კონკრეტულად ალასანიას წასვლა არ უნდა გავიგოთ, როგორც მნიშვნელოვანი ცვლილება საქართველოს ევრო-ატლანტიკურ ორიენტაციაში (მიუხედავად საპარლამენტო ოპოზიციისა და ალასანიას მცდელობისა, ამაზე გაამახვილონ ყურადღება). უკანასკნელი მოვლენები ერთმნიშვნელოვნად მხოლოდ იმაზე მიუთითებს, რომ საქართველო ახალბედა დემოკრატიაა, რომელსაც პრობლემები არ ელევა. თუმცა, ყველა სამწუხარო ამბავში შეიძლება პოზიტიური დეტალის აღმოჩენა და როგორც ბევრი დამკვირვებელი, ამ ფონზე შეიძლება დადებითად შევაფასოთ ის ფაქტი, რომ საგარეო საქმეთა ახალი მინისტრი, თამარ ბერუჩაშვილი არაა ახალი კადრი. იმ გამობრძმედილი კარიერული დიპლომატის დანიშვნა, რომელიც წლების მანძილზე იყო ჩაბმული საქართველოსა და ევროპის ურთიერთობის პროცესში, მიუთითებს იმაზე, რომ ნელა, მაგრამ განუხრელად საქართველოს სახელმწიფო ძლიერებასა და სიცოცხლისუნარიანობას იკრებს.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=4111	http://www.iset.ge/blog/?p=4111
წყარო: Wikimedia Commons 2013 წელს, სომხეთის ევრაზიის საბაჟო კავშირში (სადაც მთავარ ფიგურას რუსეთი წარმოადგენს) შესვლამ შეშფოთება გამოიწვია ქართულ საზოგადოებასა და პოლიტიკოსებში. სავარაუდო იყო, რომ ეს საქართველოს ეკონომიკურ შევიწროვებას გამოიწვევდა რუსეთისა და სომხეთის მხრიდან, ვინაიდან ეს უკანასკნელი, რუსეთზე გეოგრაფიული დამოკიდებულების გამო, მის  ერთ-ერთ მთავარ მოკავშირედ (ხანდახან, პირდაპირ აგენტადაც) ითვლება რეგიონში. სავარაუდო იყო, რომ ამ მოსალოდნელ საფრთხეს, რომელიც რეგიონში რუსეთის გავლენის გაძლიერებას გულისხმობდა, საქართველო დასავლელ პარტნიორებთან კავშირების გამყარებით უპასუხებდა.  შესაბამისად, დამთხვევა არ უნდა იყოს, რომ საქართველოს გადაწყვეტილება ევროპასთან ასოცირების ხელშეკრულების გაფორმების თაობაზე დროში თითქმის დაემთხვა სომხეთის ოფიციალურ განცხადებას ევრაზკავშირში გაწევრიანებასთან დაკავშირებით. გამართლებული იყო თუ არა საქართველოს სიფრთხილე? თუ ამ საკითხს უკეთ განვიხილავთ, სომხეთის გადაწყვეტილება საქართველოსათვის ერთდროულად შეიცავდა რისკსაც და ახალ შესაძლებლობებსაც. უნდა გავითვალისწინოთ, რომ სომხეთი პირდაპირ არის დამოკიდებული საქართველოზე, როგორც ტრანზიტულ ქვეყანაზე და სომხეთის ვაჭრობის ზრდისაგან ნებისმიერ შემთხვევაში – იქნება ეს ევრაზკავშირთან თუ მის გარეთ – საქართველო აუცილებლად მიიღებს სარგებელს. ამასთან, საბაჟო კავშირი შეეცდება, ხელი შეუწყოს ექსპორტის ზრდას საქართველოს გავლით, რადგან მასზე გადის უმოკლესი გზა მის პარტნიორ ქვეყნებამდე. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ სომხეთი დაალაგებს ურთიერთობებს თურქეთთან (რაც არც ისე სავარაუდოა ახლო მომავალში), საქართველო მაინც დარჩება მისი ექსპორტისათვის ყველაზე მიმზიდველ სატრანზიტო ქვეყანად. რა არის სომხეთის ეკონომიკის ყველაზე მნიშვნელოვანი ფაქტორები საქართველოს პერსპექტივიდან? ენერგეტიკა სომხეთს სურს, მომავალში გახდეს ერთ-ერთი მსხვილი ენერგო ექსპორტიორი. თუმცა, სომხეთის ძირითად პრობლემას წარმოადგენს ის, რომ ქვეყანა ყველა მხრიდან შემოსაზღვრულია ხმელეთით და ამასთან, მას მტრული ურთიერთობა აქვს ორ მეზობელ ქვეყანასთან: აზერბაიჯანთან და თურქეთთან. დაკისრებული საერთაშორისო სანქციების გათვალისწინებით, ექსპორტის ტრანზიტულ ქვეყნად არც ირანი გამოდგება, ასე რომ, საქართველო რჩება ერთადერთ გზად სომხეთის ენერგო რესურსების საერთაშორისო ბაზარისათვის მისაწოდებლად. მაგრამ აქვს თუ არა სომხეთს შესაძლებლობა გახდეს მსხვილი ენერგო ექსპორტიორი? სომხეთის მთავრობა ცდილობს, ხელი შეუწყოს და მნიშვნელოვნად გაზარდოს ფიქალის გაზის წარმოება ქვეყანაში – მცდელობა, რომელიც მოტივირებულია არა მხოლოდ დიდი რაოდენობის პოტენციური შემოსავლით, არამედ ასევე ენერგო-დამოუკიდებლობის გეოპოლიტიკური მიზნებითაც. ამ ბიზნესს ქვეყნისათვის დიდი პერსპექტივა აქვს რადგან, მეცნიერულად დასაბუთებულია სომხეთში ე.წ. ფიქალის ფისის (сланцевая смола) დიდი მარაგების არსებობა.  2011 წლის ივნისის დასაწყისში, სომხეთის ენერგეტიკის მინისტრსა და ქვეყანაში აშშ-ს ელჩს შორის გაფორმდა მემორანდუმი, რომლითაც აშშ-ს გეოლოგიური სამსახური სომხეთს დაეხმარება ამ სახის საწვავის ძიება-მოპოვებაში. შტატების მხარდაჭერას ახორციელებს აშშ-ს გეოლოგიური სამსახური (USGS), მეცნიერული ორგანიზაცია, რომელის კომერციულ სამეცნიერო მომსახურებასაც ეწევა. შეთანხმების შემდეგ, აშშ-ს გეოლოგიური სამსახურის სპეციალისტებმა სოფელ არამუსთან აღმოაჩინეს 44 მლნ ტონა ფიქალის საწვავის მარაგი. ასევე, მნიშვნელოვანი მარაგებია იჯევანის, შამუტის, ჯერმანისის და დილიჟანის რაიონებში (არც ისე შორს საქართველო-სომხეთის საზღვრიდან). ოქტომბერიანის რაიონში, 3.5 კმ სიღრმეზე, აღმოჩენილია ჩვეულებრივი ბუნებრივი გაზის საბადო. თუმცა, ეს არ არის ერთადერთი მცდელობა მთავრობის მხრიდან სომხეთის ენერგო პოტენციალის განვითარების. სომხეთის ენერგეტიკის სამინისტრომ ბრიტანეთის მენის კუნძულზე დარეგისტრირებულ ოფშორულ კომპანია International Minerals and Mines (IMM)-თან გააფორმა მემორანდუმი, რომლითაც მან სომხეთში ფიქალის გაზის დაზვერვა და შეფასება უნდა მოახდინოს.  ამ მიზნით, ერევანში დაფუძნდა ერთობლივი კომპანია IMM Energy Armenia. უკვე 2012 წლის დეკემბერში, სომხეთის მთავრობამ შვეიცარულ კომპანიას “ინტეგრალ პეტროლიუმს” (Integral Petroleum) მისცა  ქვეყანაში ნავთობისა და გაზის დაზვერვის ნებართვა. გაფორმდა პროდუქციის გაყოფის ხელშეკრულებაც იმ შემთხვევისათვის, თუ მოხდა ნახშირწყალბადების სამრეწველო მარაგების აღმოჩენა. ადრე სომხეთს ამ კომპანიასთან ჰქონდა ბიზნეს ურთიერთობა, მაგრამ ის ეხებოდა ბულგარეთიდან და რუმინეთიდან საწვავის იმპორტს. ეს ფირმა ასევე წარმატებით მუშაობს  თურქეთში ალბანეთში, საბერძნეთში, დსთ-ს ქვეყნებში. ის აქტიურად ითვისებს თხევადი გაზის ბაზრებს. თუმცა გეოლოგიურ-საძიებო საქმიანობაში დიდი გამოცდილება არ აქვს. ასევე, არმავირის რაიონში მდებარე სოფელ ვარანდთან, კანადური კომპანია “ტიმ ენერჯის” (Tim Energy) სპეციალისტებმა აღმოაჩინეს 3 მლრდ კუბმეტრის რეზერვის მქონე ბუნებრივი გაზის საბადო. კანადური კომპანიის “ვანგოლდის” (Vangold Resources Limited) და ირლანდიური ფირმის “ბლექსტაირს ენერჯის” (Blackstairs Energy) სპეციალისტებს მიაჩნიათ, რომ სიუნიკის, ვაიოც ძორეს და გეგარკუნიკის მიდამოებში იმდენი ნავთობია, რომ შესაძლებელია მისი სამრეწველო მოპოვების დაწყება. ამ წამოწყებების ხელშესაწყობად, სომხეთის მთავრობამ დაამტკიცა ენერგორესურსები დაზვერვა-მოპოვებაზე ლიცენზიების გაცემის ახალი, გამარტივებული წესი. თუმცა, საბოლოოდ, ამ შესაძლებლობების მატერიალიზაცია დაკავშირებულია ნავთობისა და ბუნებრივი აირის ფასზე. ამდენად, მიუხედავად იმისა რომ ჯერ ნაადრევია ზუსტ შედეგებზე საუბარი, მაინც შეიძლება დავასკვნათ რომ ენერგო რესურსების წარმატებული აღმოჩენა საქართველოს, როგორც ტრანზიტულ ქვეყანას დიდ სარგებელს მოუტანს. უკვე დღეს, საქართველო საკმაოდ მნიშვნელოვან შემოსავალს იღებს ენერგო რესურსების ტრანსპორტირებით, ძირითადად ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის პროექტის სატრანზიტო გადასახადებიდან. სომხეთის ბუნებრივი აირი, შესაძლოა, მისი შემოსავლის მეორე მნიშვნელოვანი წყარო გახდეს. მინერალები და მეტალები საბჭოთა მოლიბდენის კონცენტრატის 25% სომხეთში იწარმოებოდა. სომხური მოლიბდენის და სპილენძის ყველაზე დიდ მწარმოებლებს შორის იყო ზანგეზურის, კაპანის და აგარაკის საწარმოები, სადაც კარაჯანში, აგარაკში და სხვა მიმდებარე ტერიტორიაზე მოპოვებული ნედლეულის გადამუშავება ხდებოდა. სომხეთის საწარმოებში წარმოებული მოლიბდენის კონცენტრატი შეიცავს 50% მოლიბდენს, მოლიბდენის სპილენძის კონცენტრატი შეიცავს დაახლოებით 15% სპილენძს, და ეს ორივე მაჩვენებელი ეკონომიკურად მომგებიანია. <span style="color: #222222;">თუმცა, სომხური საწარმოები თავიანთი სიმძლავრის მხოლოდ 60-70% იყენებენ</span>. ამჟამად მსოფლიოში არსებული დაბალი საბაზრო ფასის გარდა, კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი პრობლემა, სომხეთის მიერ მსოფლიო მასშტაბით მომხმარებლისთვის პროდუქტის მიწოდებაა. და აქაც, თამაშში საქართველო ერთვება. სომხურ საწარმოებსა და ქართულ ბიზნესებს (სს „არ ემ ჯი კოპერი“ და შპს „არ ემ ჯი გოლდი“), შორის თანამშრომლობამ, შესაძლოა, ეს პრობლემები გადაჭრას: სომხური მინერალები ევროპას საქართველოს გავლით შეიძლება მიეწოდოს. თანამშრომლობის მსგავსი გეგმებია სომხურ „მგარტის“ ოქროს საბადოსა და ქართულ „არ ემ ჯი გოლდს“ შორის. რა უნდა გაკეთდეს? მართალია, საქართველოსთვის მხოლოდ სასიკეთო იქნება სომხური ეკონომიკის გაძლიერება, მაგრამ სომხეთის შესვლა ევრაზიის საბაჟო კავშირში საქართველოსა და სომხეთს შორის არსებული თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმებას იძულებით წყვეტს. ეს საქართველოს საშუალებას აძლევს სომხეთის წინააღმდეგ სარჩელი შეიტანოს მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის დავების მოგვარების ცენტრში, რომელიც, სავარაუდოდ, სომხეთს დაავალდებულებს, საქართველოს აუნაზღაუროს საბაჟო გადასახადების გაზრდით გამოწვეული დანახარჯები. არც ისე კარგია მეზობლისთვის ამის გაკეთება, თუმცა ეკონომიკაში ალტრუიზმის ადგილი არ არის. მეტიც, სომხეთი რუსეთს ლობირებს, რომ ამ უკანასკნელმა, საბაჟო კავშირიდან 900 ტიპის საქონელი ამოიღოს. წარმატების შემთხვევაში, სომხეთს ექნება შანსი, შეინარჩუნოს საქართველოსთან თავისუფალი ვაჭრობის რეჟიმი ყველა შესაბამისი საქონელისთვის (როგორიცაა ენერგია, მინერალები და მეტალები). საქართველომ უნდა შეახსენოს სომხეთს, რომ ეს საქონელი აუცილებლად შევიდეს მათ რუსეთთან მოლაპარაკებაში – ეს სომხეთისთვის მაინც მთავარი ინტერესის საგანია, ამიტომ, ბევრი დარწმუნება არ იქნება საჭირო.	წყარო: Wikimedia Commons 2013 წელს, სომხეთის ევრაზიის საბაჟო კავშირში (სადაც მთავარ ფიგურას რუსეთი წარმოადგენს) შესვლამ შეშფოთება გამოიწვია ქართულ საზოგადოებასა და პოლიტიკოსებში. სავარაუდო იყო, რომ ეს საქართველოს ეკონომიკურ შევიწროვებას გამოიწვევდა რუსეთისა და სომხეთის მხრიდან, ვინაიდან ეს უკანასკნელი, რუსეთზე გეოგრაფიული დამოკიდებულების გამო, მის  ერთ-ერთ მთავარ მოკავშირედ (ხანდახან, პირდაპირ აგენტადაც) ითვლება რეგიონში. სავარაუდო იყო, რომ ამ მოსალოდნელ საფრთხეს, რომელიც რეგიონში რუსეთის გავლენის გაძლიერებას გულისხმობდა, საქართველო დასავლელ პარტნიორებთან კავშირების გამყარებით უპასუხებდა.  შესაბამისად, დამთხვევა არ უნდა იყოს, რომ საქართველოს გადაწყვეტილება ევროპასთან ასოცირების ხელშეკრულების გაფორმების თაობაზე დროში თითქმის დაემთხვა სომხეთის ოფიციალურ განცხადებას ევრაზკავშირში გაწევრიანებასთან დაკავშირებით. გამართლებული იყო თუ არა საქართველოს სიფრთხილე? თუ ამ საკითხს უკეთ განვიხილავთ, სომხეთის გადაწყვეტილება საქართველოსათვის ერთდროულად შეიცავდა რისკსაც და ახალ შესაძლებლობებსაც. უნდა გავითვალისწინოთ, რომ სომხეთი პირდაპირ არის დამოკიდებული საქართველოზე, როგორც ტრანზიტულ ქვეყანაზე და სომხეთის ვაჭრობის ზრდისაგან ნებისმიერ შემთხვევაში – იქნება ეს ევრაზკავშირთან თუ მის გარეთ – საქართველო აუცილებლად მიიღებს სარგებელს. ამასთან, საბაჟო კავშირი შეეცდება, ხელი შეუწყოს ექსპორტის ზრდას საქართველოს გავლით, რადგან მასზე გადის უმოკლესი გზა მის პარტნიორ ქვეყნებამდე. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ სომხეთი დაალაგებს ურთიერთობებს თურქეთთან (რაც არც ისე სავარაუდოა ახლო მომავალში), საქართველო მაინც დარჩება მისი ექსპორტისათვის ყველაზე მიმზიდველ სატრანზიტო ქვეყანად. რა არის სომხეთის ეკონომიკის ყველაზე მნიშვნელოვანი ფაქტორები საქართველოს პერსპექტივიდან? ენერგეტიკა სომხეთს სურს, მომავალში გახდეს ერთ-ერთი მსხვილი ენერგო ექსპორტიორი. თუმცა, სომხეთის ძირითად პრობლემას წარმოადგენს ის, რომ ქვეყანა ყველა მხრიდან შემოსაზღვრულია ხმელეთით და ამასთან, მას მტრული ურთიერთობა აქვს ორ მეზობელ ქვეყანასთან: აზერბაიჯანთან და თურქეთთან. დაკისრებული საერთაშორისო სანქციების გათვალისწინებით, ექსპორტის ტრანზიტულ ქვეყნად არც ირანი გამოდგება, ასე რომ, საქართველო რჩება ერთადერთ გზად სომხეთის ენერგო რესურსების საერთაშორისო ბაზარისათვის მისაწოდებლად. მაგრამ აქვს თუ არა სომხეთს შესაძლებლობა გახდეს მსხვილი ენერგო ექსპორტიორი? სომხეთის მთავრობა ცდილობს, ხელი შეუწყოს და მნიშვნელოვნად გაზარდოს ფიქალის გაზის წარმოება ქვეყანაში – მცდელობა, რომელიც მოტივირებულია არა მხოლოდ დიდი რაოდენობის პოტენციური შემოსავლით, არამედ ასევე ენერგო-დამოუკიდებლობის გეოპოლიტიკური მიზნებითაც. ამ ბიზნესს ქვეყნისათვის დიდი პერსპექტივა აქვს რადგან, მეცნიერულად დასაბუთებულია სომხეთში ე.წ. ფიქალის ფისის (сланцевая смола) დიდი მარაგების არსებობა.  2011 წლის ივნისის დასაწყისში, სომხეთის ენერგეტიკის მინისტრსა და ქვეყანაში აშშ-ს ელჩს შორის გაფორმდა მემორანდუმი, რომლითაც აშშ-ს გეოლოგიური სამსახური სომხეთს დაეხმარება ამ სახის საწვავის ძიება-მოპოვებაში. შტატების მხარდაჭერას ახორციელებს აშშ-ს გეოლოგიური სამსახური (USGS), მეცნიერული ორგანიზაცია, რომელის კომერციულ სამეცნიერო მომსახურებასაც ეწევა. შეთანხმების შემდეგ, აშშ-ს გეოლოგიური სამსახურის სპეციალისტებმა სოფელ არამუსთან აღმოაჩინეს 44 მლნ ტონა ფიქალის საწვავის მარაგი. ასევე, მნიშვნელოვანი მარაგებია იჯევანის, შამუტის, ჯერმანისის და დილიჟანის რაიონებში (არც ისე შორს საქართველო-სომხეთის საზღვრიდან). ოქტომბერიანის რაიონში, 3.5 კმ სიღრმეზე, აღმოჩენილია ჩვეულებრივი ბუნებრივი გაზის საბადო. თუმცა, ეს არ არის ერთადერთი მცდელობა მთავრობის მხრიდან სომხეთის ენერგო პოტენციალის განვითარების. სომხეთის ენერგეტიკის სამინისტრომ ბრიტანეთის მენის კუნძულზე დარეგისტრირებულ ოფშორულ კომპანია International Minerals and Mines (IMM)-თან გააფორმა მემორანდუმი, რომლითაც მან სომხეთში ფიქალის გაზის დაზვერვა და შეფასება უნდა მოახდინოს.  ამ მიზნით, ერევანში დაფუძნდა ერთობლივი კომპანია IMM Energy Armenia. უკვე 2012 წლის დეკემბერში, სომხეთის მთავრობამ შვეიცარულ კომპანიას “ინტეგრალ პეტროლიუმს” (Integral Petroleum) მისცა  ქვეყანაში ნავთობისა და გაზის დაზვერვის ნებართვა. გაფორმდა პროდუქციის გაყოფის ხელშეკრულებაც იმ შემთხვევისათვის, თუ მოხდა ნახშირწყალბადების სამრეწველო მარაგების აღმოჩენა. ადრე სომხეთს ამ კომპანიასთან ჰქონდა ბიზნეს ურთიერთობა, მაგრამ ის ეხებოდა ბულგარეთიდან და რუმინეთიდან საწვავის იმპორტს. ეს ფირმა ასევე წარმატებით მუშაობს  თურქეთში ალბანეთში, საბერძნეთში, დსთ-ს ქვეყნებში. ის აქტიურად ითვისებს თხევადი გაზის ბაზრებს. თუმცა გეოლოგიურ-საძიებო საქმიანობაში დიდი გამოცდილება არ აქვს. ასევე, არმავირის რაიონში მდებარე სოფელ ვარანდთან, კანადური კომპანია “ტიმ ენერჯის” (Tim Energy) სპეციალისტებმა აღმოაჩინეს 3 მლრდ კუბმეტრის რეზერვის მქონე ბუნებრივი გაზის საბადო. კანადური კომპანიის “ვანგოლდის” (Vangold Resources Limited) და ირლანდიური ფირმის “ბლექსტაირს ენერჯის” (Blackstairs Energy) სპეციალისტებს მიაჩნიათ, რომ სიუნიკის, ვაიოც ძორეს და გეგარკუნიკის მიდამოებში იმდენი ნავთობია, რომ შესაძლებელია მისი სამრეწველო მოპოვების დაწყება. ამ წამოწყებების ხელშესაწყობად, სომხეთის მთავრობამ დაამტკიცა ენერგორესურსები დაზვერვა-მოპოვებაზე ლიცენზიების გაცემის ახალი, გამარტივებული წესი. თუმცა, საბოლოოდ, ამ შესაძლებლობების მატერიალიზაცია დაკავშირებულია ნავთობისა და ბუნებრივი აირის ფასზე. ამდენად, მიუხედავად იმისა რომ ჯერ ნაადრევია ზუსტ შედეგებზე საუბარი, მაინც შეიძლება დავასკვნათ რომ ენერგო რესურსების წარმატებული აღმოჩენა საქართველოს, როგორც ტრანზიტულ ქვეყანას დიდ სარგებელს მოუტანს. უკვე დღეს, საქართველო საკმაოდ მნიშვნელოვან შემოსავალს იღებს ენერგო რესურსების ტრანსპორტირებით, ძირითადად ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის პროექტის სატრანზიტო გადასახადებიდან. სომხეთის ბუნებრივი აირი, შესაძლოა, მისი შემოსავლის მეორე მნიშვნელოვანი წყარო გახდეს. მინერალები და მეტალები საბჭოთა მოლიბდენის კონცენტრატის 25% სომხეთში იწარმოებოდა. სომხური მოლიბდენის და სპილენძის ყველაზე დიდ მწარმოებლებს შორის იყო ზანგეზურის, კაპანის და აგარაკის საწარმოები, სადაც კარაჯანში, აგარაკში და სხვა მიმდებარე ტერიტორიაზე მოპოვებული ნედლეულის გადამუშავება ხდებოდა. სომხეთის საწარმოებში წარმოებული მოლიბდენის კონცენტრატი შეიცავს 50% მოლიბდენს, მოლიბდენის სპილენძის კონცენტრატი შეიცავს დაახლოებით 15% სპილენძს, და ეს ორივე მაჩვენებელი ეკონომიკურად მომგებიანია. <span style="color: #222222;">თუმცა, სომხური საწარმოები თავიანთი სიმძლავრის მხოლოდ 60-70% იყენებენ</span>. ამჟამად მსოფლიოში არსებული დაბალი საბაზრო ფასის გარდა, კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი პრობლემა, სომხეთის მიერ მსოფლიო მასშტაბით მომხმარებლისთვის პროდუქტის მიწოდებაა. და აქაც, თამაშში საქართველო ერთვება. სომხურ საწარმოებსა და ქართულ ბიზნესებს (სს „არ ემ ჯი კოპერი“ და შპს „არ ემ ჯი გოლდი“), შორის თანამშრომლობამ, შესაძლოა, ეს პრობლემები გადაჭრას: სომხური მინერალები ევროპას საქართველოს გავლით შეიძლება მიეწოდოს. თანამშრომლობის მსგავსი გეგმებია სომხურ „მგარტის“ ოქროს საბადოსა და ქართულ „არ ემ ჯი გოლდს“ შორის. რა უნდა გაკეთდეს? მართალია, საქართველოსთვის მხოლოდ სასიკეთო იქნება სომხური ეკონომიკის გაძლიერება, მაგრამ სომხეთის შესვლა ევრაზიის საბაჟო კავშირში საქართველოსა და სომხეთს შორის არსებული თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმებას იძულებით წყვეტს. ეს საქართველოს საშუალებას აძლევს სომხეთის წინააღმდეგ სარჩელი შეიტანოს მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის დავების მოგვარების ცენტრში, რომელიც, სავარაუდოდ, სომხეთს დაავალდებულებს, საქართველოს აუნაზღაუროს საბაჟო გადასახადების გაზრდით გამოწვეული დანახარჯები. არც ისე კარგია მეზობლისთვის ამის გაკეთება, თუმცა ეკონომიკაში ალტრუიზმის ადგილი არ არის. მეტიც, სომხეთი რუსეთს ლობირებს, რომ ამ უკანასკნელმა, საბაჟო კავშირიდან 900 ტიპის საქონელი ამოიღოს. წარმატების შემთხვევაში, სომხეთს ექნება შანსი, შეინარჩუნოს საქართველოსთან თავისუფალი ვაჭრობის რეჟიმი ყველა შესაბამისი საქონელისთვის (როგორიცაა ენერგია, მინერალები და მეტალები). საქართველომ უნდა შეახსენოს სომხეთს, რომ ეს საქონელი აუცილებლად შევიდეს მათ რუსეთთან მოლაპარაკებაში – ეს სომხეთისთვის მაინც მთავარი ინტერესის საგანია, ამიტომ, ბევრი დარწმუნება არ იქნება საჭირო.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=4099	http://www.iset.ge/blog/?p=4111
Source: Wikimedia Commons When Armenia entered the Russia-dominated customs union in 2013, fear spread among the Georgian public and policy makers. It looked as if Georgia would be economically squeezed in between Russia and Armenia, the latter being one of Russia’s staunchest allies in the region and, given its geopolitical dependency on Russia, sometimes seen as a little more than a Russian agent. Being wary about Russia’s economic influence in the region, it was straightforward for Georgia to respond to this development by upgrading economic ties with our Western allies. Therefore, it may not have been a coincidence that Georgia’s decision to sign the EU Association Agreement came almost simultaneously with Armenia’s official statement to join Russia’s customs union. Were Georgian fears justified? Looking at the situation from a levelheaded perspective, Armenia’s decision yields both risks and chances for Georgia. It is important to keep in mind that Armenia depends on Georgia as a transit country, and any increase of Armenian trade – within or without the Russian customs union – is inevitably beneficial for its Northern neighbor. Moreover, the customs union makes it particularly attractive to facilitate exports through Georgia, as this is the shortest route to the partner countries. Even if Armenia would normalize its relations with Turkey (which is not to be expected in the near future), Georgia would still remain the most important transit country for Armenian exports. What are the most important developments in the Armenian economy from a Georgian perspective? THE ENERGY FLOW In future, Armenia wants to become an important energy exporter. Yet Armenia is a landlocked country neighboring hostile Azerbaijan and Turkey. Iran, struggling with international sanctions, also provides no export passage. Georgia is practically the only way to bring Armenian energy to international consumers. But will Armenian energy exports pick up? Through a number of steps, the Armenian government is pushing for setting up shale gas production on a huge scale – an endeavor that is not only to be be explained by the desire to earn money, but also by the geopolitical goal of energy independence. These activities may become big business, as Armenia arguably possesses vast reserves of shale gas. In June 2011, the energy minister of Armenia and the US Ambassador to Armenia signed a memorandum of understanding about providing US expertise for the exploration of Armenia’s shale gas reserves. The US support is provided by the US Geological Survey (USGS), a scientific organization that also delivers scientific services commercially. Ever since the agreement was made, USGS representatives have discovered 44 million tons of shale reserves near the village of Aramus in Armenia. Moreover, significant amounts of shale deposits were discovered in the districts of Ijevan, Shamut, Jermanis, and Dilizhan (not far from the Georgia-Armenia border). In addition, some conventional natural gas reserves were found in the district of Oktomberiani in a depth of 3.5 km. But this is not the only initiative to exploit the Armenian energy potential. The Armenian ministry of energy commissioned International Minerals & Mines Ltd. (registered on the Isle of Man) to asses Armenia’s energy resources. For this purpose, a joint company – IMM Energy Armenia – was founded in Yerevan. Likewise, in 2012 the Swiss company Integral Petroleum obtained a governmental license for exploration of oil and gas reserves. The involved parties are so optimistic about the exploration prospects that they already signed a production sharing agreement , which will be applied in case of commercially exploitable energy resources being discovered. Armenia had business relations with Integral Petroleum before when importing fuel from Bulgaria and Romania. The Swiss company also operates successfully in Turkey, Albania, Greece and the CIS countries and is active in the market for liquid gas. However, Integral Petroleum has limited experience in geological activities. Also the Canadian Tim Energy has discovered a natural gas field with the reserves of 3 billion cubic meters located in the village of Vartan in the region of Armavir. Representatives of the Canadian Vangold Resources and the Irish Blackstairs Energy believe that also the oil reserves in the regions of Syunik, Vayotsdzore and Gegarkuniky are sufficiently large to allow for commercial extraction. In support of these developments, the government of Armenia approved a new law that simplifies the issuing of exploration and extraction licenses.  Yet whether these opportunities will materialize depend on the future oil and gas prices, the big unknowns in the Armenian energy plans. Thus, while it is too early to talk about tangible results, it can be still concluded that the successful exploration of energy resources might lead to considerable income for Georgia as the only available transit country. Already now, Georgia benefits considerably from the transport of energy, mainly through the transit fees paid for the Baku-Tbilisi-Ceyhan pipeline. Armenian gas transports might soon become a second source of income. MINERALS AND METALS 25% of the Soviet molybdenum concentrate was produced in Armenia. The biggest producers of Armenian molybdenum and copper include the Zangezur, Kapan and Agarack plants, processing the raw material extracted in Kajaran, Agarack and other nearby areas. The molybdenum concentrate produced in the Armenian plants contains 50% molybdenum, the molybdenum copper concentrate contains about 15% copper, both of which are economically profitable levels. However, the Armenian plants operate only at 60-70% of their capacity. Besides the currently rather low world market price, an even more important problem are Armenian difficulties to deliver their product to worldwide customers. And again, Georgia comes into play. A close cooperation between Armenian plants and Georgian enterprises (JSC RMG Copper and RMG Gold LLC), which is envisioned, could solve these problems: Armenian minerals could reach Europe via Georgia.  There are similar plans for a cooperation between the Armenian Mgart gold deposit and the Georgian RMG Gold. WHAT TO DO? While it can only be advantageous for Georgia if Armenia’s economy picks up, Armenia’s entry into the Customs Union forces the termination of the existing free trade agreement between Georgia and Armenia. This gives Georgia an opportunity to file dispute against Armenia at the WTO Dispute Settlement Center, which will probably oblige Armenia to compensate Georgia for the losses caused by the increase in customs duties. Not nice to do this kind of thing to a neighbor, but in economics there is no place for altruism. Moreover, Armenia is lobbying Russia to remove 900 goods from the customs union. If successful, Armenia will have the chance to keep the free trade agreement regime with Georgia for all relevant goods (like energy, minerals, and metals). Georgia should remind Armenia to include those central goods in their talks with Russia – this is a core interest of Armenia anyway, so not much persuasion should be necessary.	წყარო: Wikimedia Commons 2013 წელს, სომხეთის ევრაზიის საბაჟო კავშირში (სადაც მთავარ ფიგურას რუსეთი წარმოადგენს) შესვლამ შეშფოთება გამოიწვია ქართულ საზოგადოებასა და პოლიტიკოსებში. სავარაუდო იყო, რომ ეს საქართველოს ეკონომიკურ შევიწროვებას გამოიწვევდა რუსეთისა და სომხეთის მხრიდან, ვინაიდან ეს უკანასკნელი, რუსეთზე გეოგრაფიული დამოკიდებულების გამო, მის  ერთ-ერთ მთავარ მოკავშირედ (ხანდახან, პირდაპირ აგენტადაც) ითვლება რეგიონში. სავარაუდო იყო, რომ ამ მოსალოდნელ საფრთხეს, რომელიც რეგიონში რუსეთის გავლენის გაძლიერებას გულისხმობდა, საქართველო დასავლელ პარტნიორებთან კავშირების გამყარებით უპასუხებდა.  შესაბამისად, დამთხვევა არ უნდა იყოს, რომ საქართველოს გადაწყვეტილება ევროპასთან ასოცირების ხელშეკრულების გაფორმების თაობაზე დროში თითქმის დაემთხვა სომხეთის ოფიციალურ განცხადებას ევრაზკავშირში გაწევრიანებასთან დაკავშირებით. გამართლებული იყო თუ არა საქართველოს სიფრთხილე? თუ ამ საკითხს უკეთ განვიხილავთ, სომხეთის გადაწყვეტილება საქართველოსათვის ერთდროულად შეიცავდა რისკსაც და ახალ შესაძლებლობებსაც. უნდა გავითვალისწინოთ, რომ სომხეთი პირდაპირ არის დამოკიდებული საქართველოზე, როგორც ტრანზიტულ ქვეყანაზე და სომხეთის ვაჭრობის ზრდისაგან ნებისმიერ შემთხვევაში – იქნება ეს ევრაზკავშირთან თუ მის გარეთ – საქართველო აუცილებლად მიიღებს სარგებელს. ამასთან, საბაჟო კავშირი შეეცდება, ხელი შეუწყოს ექსპორტის ზრდას საქართველოს გავლით, რადგან მასზე გადის უმოკლესი გზა მის პარტნიორ ქვეყნებამდე. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ სომხეთი დაალაგებს ურთიერთობებს თურქეთთან (რაც არც ისე სავარაუდოა ახლო მომავალში), საქართველო მაინც დარჩება მისი ექსპორტისათვის ყველაზე მიმზიდველ სატრანზიტო ქვეყანად. რა არის სომხეთის ეკონომიკის ყველაზე მნიშვნელოვანი ფაქტორები საქართველოს პერსპექტივიდან? ენერგეტიკა სომხეთს სურს, მომავალში გახდეს ერთ-ერთი მსხვილი ენერგო ექსპორტიორი. თუმცა, სომხეთის ძირითად პრობლემას წარმოადგენს ის, რომ ქვეყანა ყველა მხრიდან შემოსაზღვრულია ხმელეთით და ამასთან, მას მტრული ურთიერთობა აქვს ორ მეზობელ ქვეყანასთან: აზერბაიჯანთან და თურქეთთან. დაკისრებული საერთაშორისო სანქციების გათვალისწინებით, ექსპორტის ტრანზიტულ ქვეყნად არც ირანი გამოდგება, ასე რომ, საქართველო რჩება ერთადერთ გზად სომხეთის ენერგო რესურსების საერთაშორისო ბაზარისათვის მისაწოდებლად. მაგრამ აქვს თუ არა სომხეთს შესაძლებლობა გახდეს მსხვილი ენერგო ექსპორტიორი? სომხეთის მთავრობა ცდილობს, ხელი შეუწყოს და მნიშვნელოვნად გაზარდოს ფიქალის გაზის წარმოება ქვეყანაში – მცდელობა, რომელიც მოტივირებულია არა მხოლოდ დიდი რაოდენობის პოტენციური შემოსავლით, არამედ ასევე ენერგო-დამოუკიდებლობის გეოპოლიტიკური მიზნებითაც. ამ ბიზნესს ქვეყნისათვის დიდი პერსპექტივა აქვს რადგან, მეცნიერულად დასაბუთებულია სომხეთში ე.წ. ფიქალის ფისის (сланцевая смола) დიდი მარაგების არსებობა.  2011 წლის ივნისის დასაწყისში, სომხეთის ენერგეტიკის მინისტრსა და ქვეყანაში აშშ-ს ელჩს შორის გაფორმდა მემორანდუმი, რომლითაც აშშ-ს გეოლოგიური სამსახური სომხეთს დაეხმარება ამ სახის საწვავის ძიება-მოპოვებაში. შტატების მხარდაჭერას ახორციელებს აშშ-ს გეოლოგიური სამსახური (USGS), მეცნიერული ორგანიზაცია, რომელის კომერციულ სამეცნიერო მომსახურებასაც ეწევა. შეთანხმების შემდეგ, აშშ-ს გეოლოგიური სამსახურის სპეციალისტებმა სოფელ არამუსთან აღმოაჩინეს 44 მლნ ტონა ფიქალის საწვავის მარაგი. ასევე, მნიშვნელოვანი მარაგებია იჯევანის, შამუტის, ჯერმანისის და დილიჟანის რაიონებში (არც ისე შორს საქართველო-სომხეთის საზღვრიდან). ოქტომბერიანის რაიონში, 3.5 კმ სიღრმეზე, აღმოჩენილია ჩვეულებრივი ბუნებრივი გაზის საბადო. თუმცა, ეს არ არის ერთადერთი მცდელობა მთავრობის მხრიდან სომხეთის ენერგო პოტენციალის განვითარების. სომხეთის ენერგეტიკის სამინისტრომ ბრიტანეთის მენის კუნძულზე დარეგისტრირებულ ოფშორულ კომპანია International Minerals and Mines (IMM)-თან გააფორმა მემორანდუმი, რომლითაც მან სომხეთში ფიქალის გაზის დაზვერვა და შეფასება უნდა მოახდინოს.  ამ მიზნით, ერევანში დაფუძნდა ერთობლივი კომპანია IMM Energy Armenia. უკვე 2012 წლის დეკემბერში, სომხეთის მთავრობამ შვეიცარულ კომპანიას “ინტეგრალ პეტროლიუმს” (Integral Petroleum) მისცა  ქვეყანაში ნავთობისა და გაზის დაზვერვის ნებართვა. გაფორმდა პროდუქციის გაყოფის ხელშეკრულებაც იმ შემთხვევისათვის, თუ მოხდა ნახშირწყალბადების სამრეწველო მარაგების აღმოჩენა. ადრე სომხეთს ამ კომპანიასთან ჰქონდა ბიზნეს ურთიერთობა, მაგრამ ის ეხებოდა ბულგარეთიდან და რუმინეთიდან საწვავის იმპორტს. ეს ფირმა ასევე წარმატებით მუშაობს  თურქეთში ალბანეთში, საბერძნეთში, დსთ-ს ქვეყნებში. ის აქტიურად ითვისებს თხევადი გაზის ბაზრებს. თუმცა გეოლოგიურ-საძიებო საქმიანობაში დიდი გამოცდილება არ აქვს. ასევე, არმავირის რაიონში მდებარე სოფელ ვარანდთან, კანადური კომპანია “ტიმ ენერჯის” (Tim Energy) სპეციალისტებმა აღმოაჩინეს 3 მლრდ კუბმეტრის რეზერვის მქონე ბუნებრივი გაზის საბადო. კანადური კომპანიის “ვანგოლდის” (Vangold Resources Limited) და ირლანდიური ფირმის “ბლექსტაირს ენერჯის” (Blackstairs Energy) სპეციალისტებს მიაჩნიათ, რომ სიუნიკის, ვაიოც ძორეს და გეგარკუნიკის მიდამოებში იმდენი ნავთობია, რომ შესაძლებელია მისი სამრეწველო მოპოვების დაწყება. ამ წამოწყებების ხელშესაწყობად, სომხეთის მთავრობამ დაამტკიცა ენერგორესურსები დაზვერვა-მოპოვებაზე ლიცენზიების გაცემის ახალი, გამარტივებული წესი. თუმცა, საბოლოოდ, ამ შესაძლებლობების მატერიალიზაცია დაკავშირებულია ნავთობისა და ბუნებრივი აირის ფასზე. ამდენად, მიუხედავად იმისა რომ ჯერ ნაადრევია ზუსტ შედეგებზე საუბარი, მაინც შეიძლება დავასკვნათ რომ ენერგო რესურსების წარმატებული აღმოჩენა საქართველოს, როგორც ტრანზიტულ ქვეყანას დიდ სარგებელს მოუტანს. უკვე დღეს, საქართველო საკმაოდ მნიშვნელოვან შემოსავალს იღებს ენერგო რესურსების ტრანსპორტირებით, ძირითადად ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის პროექტის სატრანზიტო გადასახადებიდან. სომხეთის ბუნებრივი აირი, შესაძლოა, მისი შემოსავლის მეორე მნიშვნელოვანი წყარო გახდეს. მინერალები და მეტალები საბჭოთა მოლიბდენის კონცენტრატის 25% სომხეთში იწარმოებოდა. სომხური მოლიბდენის და სპილენძის ყველაზე დიდ მწარმოებლებს შორის იყო ზანგეზურის, კაპანის და აგარაკის საწარმოები, სადაც კარაჯანში, აგარაკში და სხვა მიმდებარე ტერიტორიაზე მოპოვებული ნედლეულის გადამუშავება ხდებოდა. სომხეთის საწარმოებში წარმოებული მოლიბდენის კონცენტრატი შეიცავს 50% მოლიბდენს, მოლიბდენის სპილენძის კონცენტრატი შეიცავს დაახლოებით 15% სპილენძს, და ეს ორივე მაჩვენებელი ეკონომიკურად მომგებიანია. <span style="color: #222222;">თუმცა, სომხური საწარმოები თავიანთი სიმძლავრის მხოლოდ 60-70% იყენებენ</span>. ამჟამად მსოფლიოში არსებული დაბალი საბაზრო ფასის გარდა, კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი პრობლემა, სომხეთის მიერ მსოფლიო მასშტაბით მომხმარებლისთვის პროდუქტის მიწოდებაა. და აქაც, თამაშში საქართველო ერთვება. სომხურ საწარმოებსა და ქართულ ბიზნესებს (სს „არ ემ ჯი კოპერი“ და შპს „არ ემ ჯი გოლდი“), შორის თანამშრომლობამ, შესაძლოა, ეს პრობლემები გადაჭრას: სომხური მინერალები ევროპას საქართველოს გავლით შეიძლება მიეწოდოს. თანამშრომლობის მსგავსი გეგმებია სომხურ „მგარტის“ ოქროს საბადოსა და ქართულ „არ ემ ჯი გოლდს“ შორის. რა უნდა გაკეთდეს? მართალია, საქართველოსთვის მხოლოდ სასიკეთო იქნება სომხური ეკონომიკის გაძლიერება, მაგრამ სომხეთის შესვლა ევრაზიის საბაჟო კავშირში საქართველოსა და სომხეთს შორის არსებული თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმებას იძულებით წყვეტს. ეს საქართველოს საშუალებას აძლევს სომხეთის წინააღმდეგ სარჩელი შეიტანოს მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის დავების მოგვარების ცენტრში, რომელიც, სავარაუდოდ, სომხეთს დაავალდებულებს, საქართველოს აუნაზღაუროს საბაჟო გადასახადების გაზრდით გამოწვეული დანახარჯები. არც ისე კარგია მეზობლისთვის ამის გაკეთება, თუმცა ეკონომიკაში ალტრუიზმის ადგილი არ არის. მეტიც, სომხეთი რუსეთს ლობირებს, რომ ამ უკანასკნელმა, საბაჟო კავშირიდან 900 ტიპის საქონელი ამოიღოს. წარმატების შემთხვევაში, სომხეთს ექნება შანსი, შეინარჩუნოს საქართველოსთან თავისუფალი ვაჭრობის რეჟიმი ყველა შესაბამისი საქონელისთვის (როგორიცაა ენერგია, მინერალები და მეტალები). საქართველომ უნდა შეახსენოს სომხეთს, რომ ეს საქონელი აუცილებლად შევიდეს მათ რუსეთთან მოლაპარაკებაში – ეს სომხეთისთვის მაინც მთავარი ინტერესის საგანია, ამიტომ, ბევრი დარწმუნება არ იქნება საჭირო.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=4063	http://www.iset.ge/blog/?p=4073
This photo from the journal “Советский Союз” (1950, March edition) illustrates my grandfather, Paladi Chitanava, chairman of Chkaduashi rural council (Сельсовет) of Zugdidi “rayon”, buying a “Pobeda” car. The photo is still hanging on the wall of my Chkaduashi house. In a sense, life was relatively simple back in the Soviet Union days. Consumers had few choices, and material aspirations were limited to the unholy trinity of “apartment, car and dacha”. That said, homo Sovieticus spent enormous amounts of time and energy in chasing material goods ranging from potatoes to nylon stockings and cars. A part of Soviet consumer behavior was about satisfying basic needs (as in the potatoes example above). But there was a discernible element of conspicuous consumption as well. Possession of a luxurious Pobeda car was deemed an enormous achievement for my grandfather Paladi Chitanava, chairman of the local village council in Chkaduashi back in 1950. The picture of him buying a Pobeda, published in the “Soviet Union” magazine, is still hanging on the wall of my native Chkaduashi house. Likewise, our village house had all the requisite decoration elements: crystal chandeliers and vases, porcelain tableware, and a “stenka” (an enormous cupboard occupying an entire wall in our living room). There was a special twist to Soviet consumerism. Coming into possession of material goods and services was not so much a question of money as of connectedness. The so-called “deficit goods” (дефицитные товары) were to be acquired under the counter (“по блату”), through informal networks, intermediaries and re-sellers (“speculators”). , the 1977 Soviet classic by Giorgi Danelia, provides a great caricature of this grotesque reality in which Bolshoi opera tickets are traded for hotel Rossiya accommodation, and car tires are used as currency. Ludicrous as it was, Soviet consumerism was a major departure from the ascetic revolutionary ethos. The pursuit of material goods was granted a degree of legitimacy in a 1935 speech by Stalin in which he rebutted the notion that socialism is about achieving equality among equally poor citizens. “This is the petty-bourgeois view of socialism”, he claimed, “in reality, socialism can only win on the basis of high labor productivity – exceeding that achieved under capitalism, and contingent upon abundant supply of consumer goods, on the one hand, and a rich cultural life for each member of our society, on the other”. Thus, after 1935, images similar to that of my grandfather acquiring a luxurious Pobeda car came to embody the new ideal of the Soviet Man, soon to be used as a means of Soviet propaganda. The thaw that followed Stalin’s death in 1953 brought with it great thirst for everything Western, starting with Rock & Roll music, dancing and hair styles, all the way to consumer products. From 1960s onwards, Soviet men and women were no longer satisfied with Soviet goods despite marketing slogans such as “Soviet means quality!” (Советское – значит отличное!). , a legendary Russian bard, was famously driving a blue Mercedes. Soviet women were yearning for French perfume, Italian boots, American nylon stockings and jeans. Soviet kids would die for chewing gum and Pepsi. Consumerism thus defeated socialism, first in people’s minds, and later in its economic and political form. POST-SOVIET TRENDS IN CONSUMER BEHAVIOR In 1990s, the Soviet men and women found themselves in a consumer paradise. Not the major constraint in the past, money has now become the main “deficit good”. The thirst for anything Western could be easily satisfied, provided one had a job (preferably with a Western company). Cheaper Chinese equivalents came handy for those with lesser earnings. The post-Communist world was certainly a paradise for companies selling Western goods as well. In his 2001 interview, Anders Juhlenius, director of IKEA at Khimki (a Moscow suburb) proudly : “our sales are four times in excess of predicted, and we are the best-performing IKEA store in the world, followed by Spain”. The result was an unremitting consumer boom, supported by bank lending at ridiculously high interest rates. Twenty years later, consumer loan bubbles are potentially one of the greatest threats to the stability of financial systems across the post-Communist world. Twenty years later, material consumption is still the predominant concern of the vast majority of my friends and colleagues. Many young men of my generation would spend all of their meager earnings on a 12-year old Mercedes (which they may not be able to service). And they would have a hard time understanding my personal interest in meeting people and traveling the world rather than improving housing conditions or buying the newest Apple gadget on the market. With my interest in diverse cultural experiences, social interaction and emotional fulfillment, I feel like an exotic species, out of place and out of time. What makes things even worse is that people around me have very little time to actually acquire experiences and do things (as opposed to ‘having things”). They are too busy earning money, and so the only thing they can do with it is buy stuff. Yet, possession of material items is no substitute for acquiring experiences and spending time with friends.  Just like buying a toy for one’s kids is a poor emotional equivalent for engaging them in meaningful communication. BACK TO THE FUTURE? Ironically, despite spending a lot of time in queues, Homo Sovieticus had enough of it left for cultural and social endeavors. As a well-known joke goes, the Soviet state pretended to be paying people’s salaries, and people pretended to be working. As a result, they could read, develop hobbies, spend time with their families, engage in poetry and , tourism and sports. Consumption of culture and literature had a very interesting “conspicuous” aspect among the Soviet intelligentsia. A question such as “haven’t your read this poem by ” would be frequently used in a social situation to demonstrate own prowess and humiliate an opponent. Such a question would not be asked today. Instead, I hear people bragging about the size of their houses and car engines, the watches they wear on their wrists and the smartphones they carry in their pockets. For me, this suggests that the freedom to consume, which we acquired with the collapse of the Soviet system, is yet to be translated into something more meaningful, helping people realize their true potential and fulfill their (non-material) dreams.	ეს ფოტო არის ამონარიდი ჟურნალ “Советский Союз”-ის 1950 წლის მარტის ნომრიდან და მასზე გამოსახულია, როგორ ყიდულობს ბაბუაჩემი, ზუგდიდის რაიონის სოფელ ჭკადუაშის სასოფლო საბჭოს თავმჯდომარე პალადი ჭითანავა, „პაბედას“. ამ ფოტოს დღესაც საპატიო ადგილი უჭირავს ჩემს ჭკადუაშის სახლში. გარკვეულწილად, საბჭოთა კავშირში ცხოვრება მარტივი იყო. მომხმარებლებს მცირე არჩევანი ჰქონდათ, და მატერიალური მისწრაფება შემოიფარგლებოდა სამი რამით: „კერძო სახლით, მანქანითა და აგარაკით“. შეიძლება ითქვას, რომ ჰომო სოვიეტიკუსი უზარმაზარ ენერგიასა და რესურსებს ხარჯავდა მატერიალური საქონლის მოსაპოვებლად, რაც გულისხმობდა პროდუქტებს კარტოფილიდან ნეილონის წინდებამდე და მანქანებამდე. საბჭოთა მომხმარებლის ქცევის ნაწილი ძირითადი საჭიროებების დაკმაყოფილებას ეთმობოდა (როგორც კარტოფილის ზემოთ მოყვანილი მაგალითი). თუმცა, ამავდროულად, მოხმარების დიდი წილი მოდიოდა ე.წ. დემონსტრაციულ მოხმარებაზე (Conspicuous Consumption). 1950 წელს მდიდრული მანქანა “პაბედა”-ს ყიდვა და ამ ფაქტის საკავშირო მნიშვნელობის ჟურნალში აღბეჭდვა, სასოფლო საბჭოს თავმჯდომარე პალადი ჭითანავასათვის ძალიან დიდი და მნიშველოვანი მიღწევა იყო, ამიტომაც იკავებს ეს ფოტო დღესაც მნიშვნელოვან ადგილს ჩვენს სახლში. მინდა აღვნიშნო ისიც, რომ ჩვენი სოფლის სახლი გაფორმებულია იმ დროისათვის „აუცილებელი“ დეკორატიული ელემენტებით: ბროლის ჭაღებითა და ლარნაკებით, ფაიფურის ჭურჭლითა და „სტენკებით“ (ჭურჭლის დიდი კარადებით, რომლებიც განსაკუთრებულ ადგილს იკავებენ მისაღებ ოთახში). საბჭოთა კონსუმერიზმის მთავარი ირონია ის იყო, რომ მატერიალური საქონლის საკუთრება დამოკიდებული იყო არა იმდენად ფულზე, რამდენადაც კავშირებზე. ე.წ. „დეფიციტური საქონლის“ (дефицитные товары) შეძენა „ბლატებით“ იყო შესაძლებელი არაფორმალური კავშირების, შუამავლებისა და გადამყიდველების („სპეკულიანტების“) მეშვეობით. 1977 წლის, რეჟისორ გიორგი დანელიას მიერ გადაღებულ მხატვრულ ფილმში „“, სადაც მოსკოვის დიდი თეატრის ბილეთების სანაცვლოდ, სასტუმრო „რასიაში“ ნომრის მოპოვებაა შესაძლებელი და სადაც საბურავები ვალუტის როლს ასრულებს, კარგად არის ნაჩვენები მაშინდელი გროტესკული რეალობა. კურიოზია ისიც, რომ საბჭოთა კონსუმერიზმი დიდ გადახვევას წარმოადგენდა ასკეტური რევოლუციური პათოსიდან. მატერიალური საქონლის მოპოვებისაკენ ზემოაღნიშნული სწრაფვის ლეგიტიმიზაცია სტალინმა ჯერ კიდევ 1935 წელს მოახდინა, როცა განაცხადა, რომ სოციალიზმი არ არის თანასწორობის მიღწევა ღარიბ მოქალაქეებს შორის.  “ ეს  სოციალიზმის საკმაოდ წვრილ-ბურჟუაზიული ხედვაა“, განაცხადა სტალინმა, „რეალურად, სოციალიზმი მოიგებს მხოლოდ კაპიტალიზმის პირობებში მიღწეულ შრომის ნაყოფიერებაზე მაღალი შრომის ნაყოფიერებით და სამომხმარებლო საქონლის მიწოდების სიუხვით და ჩვენი საზოგადეობის თითოეული წევრის მდიდარი კულტურული ცხოვრებით.“ ასე რომ, 1935 წლის შემდეგ, ბაბუაჩემის მიერ მდიდრული „პაბედას“ ყიდვის ამსახველი კადრების მსგავსი სცენები ქმნიდა „საბჭოთა კაცის“ ახალ იდეალს და ეს იდეალი იმდროინდელი საბჭოთა პროპაგანდის ნაწილი გახდა. დათბობის პერიოდმა, რაც 1953 წელს სტალინის სიკვდილს მოჰყვა, ყველაფერი დასავლურის წყურვილი მოიტანა: დაწყებული როკ-ენ-როლით მუსიკით, ცეკვით და თმის ვარცხილობებით, დამთავრებული სამომხმარებლო პროდუქტით. 1960-იანი წლების შემდეგ, საბჭთა მამაკაცები და ქალბატონები უკვე აღარ იყვნენ კმაყოფილნი საბჭთა საქონლით მიუხედავად ლოზუნგისა „საბჭოთა – ნიშნავს ხარისხიანს!“ (Советское – значит отличное!). ლეგენდარული რუსი მუსიკოსი, , ცისფერი მერსედესით დადიოდა. საბჭოთა მანდილოსნები იყენებდნენ ფრანგულ პარფიუმერიას, იცვამდნენ იტალიურ ჩექმებს, ამერიკულ ნეილონის წინდებს და ჯინსებს. საბჭოთა ბავშვები ყველაფერს დათმობდნენ საღეჭი რეზინისა და პეპსისათვის. ასე დაამარცხა კონსუმერიზმმა სოციალიზმი, ჯერ ადამიანების გონებაში, შემდეგ კი ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ასპარეზზე. მომხმარებელთა ქცევის პოსტ-საბჭოთა ტენდენციები  1990-იან წლებში, საბჭოთა ქალბატონები და ბატონები სამომხმარებლო სამოთხეში აღმოჩნდენ. აქ ყველაფერი დასავლური ხელმისაწვდომი იყო, მაგრამ ბედის ირონიით, ახლა ფული გახდა „დეფიციტური საქონელი“. დასავლური საქონლის შეძენა შეეძლოთ მხოლოდ იმათ, ვისაც კარგი სამსახური და ანაზღაურება ჰქონდა (მეტწილად ასეთი პირები დასაქმებულინი იყვნენ დასავლურ კომპანიებში). ხოლო მათთვის, ვინც უფრო ნაკლებ ანაზღაურებას იღებდა, დასავლური საქონლის შედარებით იაფფასიანი შემცვლელი, ჩინური პროდუქცია გახდა ხელმისაწვდომი. პოსტ-კომუნისტური სამყარო დასავლური საქონლის შემომტანი კომპანიებისათვისთვისაც სამოთხედ იქცა. 2001 წლის ინტერვიუში, ანდრეს ჟელენიუსი, ხიმკის (მოსკოვის ოლქში შემავალი ქალაქი) იკეას დირექტორი ამაყად აცხადებდა: „ჩვენი გაყიდვები ოთხჯერ აღემატება დაგეგმილს, და ჩვენ ვართ საუკეთესო იკეას მაღაზიებს შორის მსოფლიოში, ესპანეთის შემდეგ.“ შედეგად მივიღეთ გაუთავებელი სამომხმარებლო ბუმები, რომლებიც ძირითადად ბანკების მიერ ფინანსდებოდა, სესხებზე ძალიან მაღალი სარგებლის განაკვეთებით. დღესაც, პოსტ-კომუნისტურ სამყაროში, საბჭოთა კავშირის დაშლიდან 20 წლის შემდეგ, სამომხმარებლო სესხების საპნის ბუშტები პოტენციურად ერთ-ერთი უდიდესი საფრთხეა. 20 წლის შემდეგაც, მატერიალური მოხმარება კვლავ უპირატესია ჩემი მეგობრებისა და კოლეგების უმრავლესობისათვის. ჩემი თაობის ბევრი ახალგაზრდა მამაკაცი მთელს თავის მწირ შემოსავალს ძველი მერსედესის შეძენას ახარჯავს (მაშინ, როცა შეიძლება ბენზინის ფულიც კი არ ჰქონდეს). მსგავსი ადამიანებისათვის გაუგებარია ჩემი უცხო ხალხთან ურთიერთობის და ახალი ადგილების მონახულების ინტერესი, ჩემი სახლის პირობების გაუმჯობესების ან ეფლის ბაზარზე გამოსული უახლესი მოწყობილობების ყიდვის ნაცვლად. მრავალფეროვანი კულტურული გამოცდილების მიმართ ჩემი ინტერესით, სოციალური ურთიერთქმედების და განსხვავებული ემოციების მიღების სიყვარულით, ზოგჯერ მგონია, რომ ადამიანთა ეგზოტიკურ სახეობას მივეკუთვნები და თავს უცხოდ ვგრძნობ ამ საზოგადოებაში. ყველაზე ცუდი ისაა, რომ ჩემს გარშემო ხალხი, იმდენად არის დაკავებული ფულის შოვნით, რომ ახალი გამოცდილებების შესაძენად დრო არ რჩებათ და შედეგად, უბრალოდ სხვადასხვა ნივთების ყიდვით ირთობენ თავს. თუმცა, მატერიალური ნივთების ფლობა სულაც არ არის გამოცდილების და მეგობრებთან გატარებული დროის შესაბამისი ჩამანაცვლებელი. ისევე, როგორც ბავშვებისთვის სათამაშოს ყიდვა ვერ ჩაანაცვლებს მათთან შინაარსიანი კომუნიკაციის ემოციას. უკან მომავალში? ბედის ირონიით, რიგებში გატარებული დიდი დროის მიუხედავად, ჰომო სოვიეტიკუსს მაინც საკმარისი დრო ჰქონდა კულტურული და სოციალური საქმიანობისათვის. როგორც ერთ ძველ ხუმრობაშია, საბჭოთა სახელმწიფო თითქოს უხდიდა ხალხს ხელფასებს, და ხალხიც თითქოს მუშაობდა. შედეგად, მათ ჰქონდათ დრო ეკითხათ წიგნები, ჰქონოდათ ჰობი, გაეტარებინათ დრო ოჯახთან ერთად, დაკავებულიყვნენ ტურიზმითა და სპორტით. საბჭოთა ინტელიგენციაში კულტურისა და ლიტერატურის მოხმარებას ფრიად საინტერესო დემონსტრაციული ხასიათი ჰქონდა. „არ წაგიკითავთ ოსიპ მანდელშტამის ეს ნაწარმოები?“ ამ კითხვის მსგავსი კითხვა ხშირად ისმებოდა სოციალურ გარემოში საკუთარი თავის წარმოსაჩენად და ოპონენტის დასაჩრდილად. მსგავს კითვებს დღეს აღარ სვამენ. სამაგიეროდ, მესმის როგორ ტრაბახობს ხალხი საკუთარი სახლების ზომასა და მანქანების ძრავებზე, მაჯის საათებსა და სმარტ ტელეფონების ფუნქციებზე. იქმნება შთაბეჭდილება, რომ მოხმარების იმ თავისუფლებას, რაც საბჭთა კავშირის დაშლის შემდეგ მივიღეთ, ჯერ კიდევ არ მიუღია რამე უფრო ღირებული ფორმა, რაც ადამიანებს საკუთარი პროტენციალის სრულად გამოყენების საშუალებას მისცემს და (არამატერიალური) ოცნებების ასრულებაში დაეხმარება.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=4057	http://www.iset.ge/blog/?p=4061
A few days ago, a rusty nail like this destroyed my nice winter coat. Even more annoying than having to get a new winter coat is the fact that in Georgia I have little chances to successfully sue the perpetrator. (Source: Wikimedia Commons) A few days ago, I was walking in Kostava Street towards the Philharmony when I passed a construction site that was separated from the sidewalk by a wooden fence. Suddenly, I heard the ugly sound of fabric torn apart. Yes, it had happened! My nice winter coat was ripped up by a rusty nail that stuck out of the fence, causing a huge hole in the coat that went down to the lining. Was it my own fault? Well, it was already dark and the nail could hardly be seen, and I was speaking with somebody walking next to me. Therefore, I think I am innocent. One rather has to curse the anonymous moron who erected a fence with a rusty nail sticking out next to a sidewalk where thousands of people are passing every day. Negligence in every-day life haunts me since my very arrival to Tbilisi. When three years ago I was looking for an apartment, my agent took me to a house that was still under construction while the apartments were already being rented out. The apartment she wanted to show me was in the tenth floor, but the elevator was arguably not made for the transportation of people but for building material and machines. It was embedded into a provisional metal scaffold in the staircase, loosely attached to the walls, with a rusty motor and electric wires sticking out. While the apartment agent stepped into the elevator with somnambulistic certainty, I insisted to walk to the tenth floor. She was pretty surprised about my fear, even seemed to find it funny, but when I pointed out the various issues of the elevator she agreed that “it might not be according to the regulations”. Moreover, after I described some of the scenarios that could happen with such an elevator, she admitted: “I have never thought about that”. Then she walked up with me to the tenth floor. A few weeks later, I was shocked again. Every 5 minutes a crowd of people leaves Marjanishvili Metro station and pours onto the square where Marjanishvili crosses Agmashenebeli. At that time, major renovations and building activities were taking place on that square, and the people who left the metro station had no choice but to pass through the huge construction site. There was no pedestrian passage and not even a protective fence with rusty nails – everybody had to go directly through the construction site. This was really scary, as giant construction vehicles were passing, excavators were digging holes, and there were trenches that had to be passed on wooden planks. Letting crowds of people, among them old persons and families with children, pass through that dangerous area was highly negligent. Obviously, the operator of the construction site seemed to be not concerned about the safety of anybody. NO LITIGATION TRADITION By coincidence, a day after my coat was ripped up I met with a Georgian friend who happens to be an attorney. Based on my experiences with lawyers in other countries, I expected that he would urge me to initiate a lawsuit because of my damaged coat. Yet to the contrary, he told me that it would be difficult to find a lawyer who would work for me if I would bring my coat to court. A damaged coat would not be considered a serious case in Georgia (this is very much different than in the United States, where I could not only expect money for buying a new coat, but also receive punitive damages , which I will discuss a bit further down). But when is an issue serious enough to be taken to court in Georgia, and what happens then? In the conversation with my friend, it became clear that there is a problem that prevents litigation from being effective in Georgia. To describe the point, let me provide yet another example (there are so many). In Vera there are several houses which have stairs that lead from the sidewalk to entrances of cellars. Sometimes, e.g. in Belinski Street, there is no railing around those stairs, so that one can easily fall down about 2 meters, in particular when it is dark. If I would fall down, a Georgian court would clarify whether any party, the owner of the house or the municipality owning the sidewalk, was negligent in not installing a railing. The court process could be lengthy and it would not be clear what would be the outcome. The same with the hazardous construction site and the elevator – at court one would have to determine whether anybody is guilty of negligence, and the outcome would not be clear. Unlike in other countries, there is not much of a tradition in such litigation cases in Georgia, so that many of such issues would be brought to court essentially for the first time. Elsewhere, in particular in countries with a legal tradition that was not interrupted by foreign occupation and integration into the Soviet Union, almost all litigation scenarios were already discussed at some point in the past. There were so many coats ripped open in Western European countries in the last decades that there is a well-established standard how such cases are to be assessed by a court. Therefore, in most cases one would not have to go to court at all. In a standard case, the party who was negligent would anticipate that there was no chance to win the legal battle and pay compensation right away without involving a court and lawyers, or the victim would refrain from going to court. Consequently, it will be more difficult to find rusty nails sticking out of wooden fences in those countries, because negligence will almost surely lead to compensation payments if there is a damage. Only unusual cases, like my coat being ripped up by a nail while walking on a way where I was not allowed to walk, would have to be legally fought out. In winter, owners of houses in Germany are obliged to remove the snow from the sidewalks in front of their houses. This works pretty well in as there are few houses where the snow is not removed. The reason is that if I would slip on the sidewalk in front of such a house and break my arm, I would not even have to go to court – the “perpetrator”, the person who did not remove the snow, would be told by their lawyer that this is a hopeless case. They would pay my hospital stay and other compensation without a legal battle. THE SMARTEST SOLUTION If the government wants to ensure that safety standards are fulfilled, it could send inspectors to the construction sites, manufacturing plants etc. and do direct controls of the safety standards. This is, however, not only costly but has limited effectiveness, because the inspectors can only spot-check and it is easy to fool them. An effective litigation practice, on the other hand, does not cost anything and the fear of lawsuits effectively incentivizes everybody to abide by safety standards. Thus, even if controls are carried out additionally (which may be necessary with activities where a damage could not easily be attributed to a particular company or person), effective litigation is the method of choice to enforce safety standards. The United States exploit the advantages of litigation to the maximum. Stella Liebeck had arguably one of the best days of her life when in 1994 she poured McDonald’s coffee over her lap. At court, she was awarded a payment of 2.86 million dollars from McDonald’s, 2.7 million of which were not paid for her medical expenses but as punitive damages . Punitive damages are no compensation for the damage that was inflicted, but serve to deter the offender from being negligent. To incentivize people to go to court also with minor issues and in this way to quickly create legal practice which makes litigation efficient, Georgia would be well-advised to introduce sufficiently high punitive damages into their legal system. If there were substantial punitive damages in Georgia, then the construction company in Kostava Street would have made sure that there are no rusty nails sticking out. Because then I would have gone to court, and in addition to the $100 for my coat I would have received, say, $10,000 in punitive damages!	რამდენიმე დღის წინ, მსგავსმა ჟანგიანმა ლურსმანმა ჩემი ზამთრის ქურთუკი დააზიანა. ახალი ქურთუკის შეძენის აუცილებლობაზე უფრო გამაღიზიანებელი ისაა, რომ საქართველოში მცირე შანსი მაქვს, წარმატებით ვუჩივლო დამნაშავეს. (წყარო: Wikimedia Commons) რამდენიმე დღის წინ, ფილარმონიასთან, კოსტავაზე მივდიოდი და ჩავუარე მშენებლობას, რომელიც ტროტუარიდან ხის ღობით იყო გამოყოფილი. უეცრად გავიგე ქსოვილის გახევის ხმა. დიახ, ასე მოხდა! ჩემი მშვენიერი ზამთრის ქურთუკი გახია ჟანგიანმა ლურსმანმა, რომელიც ღობიდან იყო გამოშვერილი. იყო თუ არა ეს ჩემი ბრალი? უკვე საკმაოდ ბნელოდა და ლურსმნის დანახვა თითქმის შეუძლებელი იყო, ამას გარდა, ჩემს თანამგზავრს ვესაუბრებოდი. ასე რომ, ვფიქრობ, უდანაშაულო ვარ და ეს იმის ბრალი იყო, ვინც კარგად ვერ დააჭედა ლურსმანი იმ ადგილზე, სადაც ყოველ დღე ათასობით ადამიანი დადის. თბილისში ჩამოსვლის შემდეგ, ყოველდღიურ ცხოვრებაში ხშირად ვაწყდები გულგრილობას. სამი წლის წინ, როდესაც ბინას ვეძებდი, ჩემმა აგენტმა წამიყვანა მშენებარე სახლში, სადაც ბინები უკვე ქირავდებოდა. ბინა, რომელიც უნდა გვენახა მეათე სართულზე იყო, მაგრამ შენობაში მხოლოდ სამშენებლო მასალებისა და მოწყობილობებისათვის იყო ლიფტი დამონტაჟებული, ხალხისთვის – არა.  ლიფტი დროებითი იყო, ცუდად დამონტაჟებული, ჟანგიანი ძრავით და გამოშვერილი ელექტრო სადენებით. ჩემი აგენტი ლიფტში შევიდა, მე კი, მეათე სართულზე ფეხით ასვლა ვამჯობინე. აგენტი გააოცა ჩემმა შიშმა და ეს სასაცილოდაც ჩათვალა, მაგრამ მას შემდე,გ რაც მივუთითე ლიფტის მდგომარეობაზე, დამეთანხმა, რომ „შეიძლება ის გაუმართავი ყოფილიყო“. უფრო მეტიც, მას შემდეგ რას რამდენიმე შესაძლებელი სცენარი აღვუწერე, მან დაამატა, რომ „ამაზე არასდროს უფიქრია“. ამის შემდეგ, მეათე სართულზე ორივე ფეხით ავედით . რამდენიმე კვირის შემდეგ, კვლავ გავოცდი. ყოველ ხუთ წუთში, ხალხის მასა გამოდის მარჯანიშვილის მეტროდან და მიემართება აღმაშენებლისა და მარჯანიშვილის ქუჩების გადაკვეთაზე. იმ დროს, იმ ადგილას მშენებლობა  და ძველი შენობების განახლება მიმდინარეობდა. მეტროდან გამოსულ ხალხს სხვა არჩევანი არ ჰქონდა, გარდა იმისა, რომ უზარმაზარი მშენებლობის გვერდით ჩაევლო. არ იყო ტროტუარი და ჟანგიანი ლურსმნებით დაჭედებული დამცავი ღობეც კი. ეს საკმაოდ სახიფათო იყო, რადგან მოძრაობდა უზარმაზარი სამშენებლო მანქანები, მუშაობდა ექსკავატორები  და თხრილებზე გადასვლა მხოლოდ ზედ დადებული ხის ფიცრებზე გავლით შეიძლებოდა.  უგულებელყოფილი იყო ის, რომ ხალხს, მათ შორის მოხუცებს და ბავშვებს, სახიფათო ტერიტორიაზე უხდებოდა გავლა. ცხადია, სამშენებლო ოპერატორს არ ადარდებდა ხალხის უსაფრთხოება. დავების არ არსებული ტრადიცია მას შემდეგ, რაც ქურთუკი დამეხა შემთხვევით შევხვდი ჩემს ქართველ მეგობარს, რომელიც ადვოკატია. სხვა ქვეყნებში ადვოკატებთან ურთიერთობის გამოცდილების შემდეგ, ველოდებოდი, რომ ისიც მირჩევდა მეჩივლა მომხდარის გამო. ამის ნაცვლად, მითხრა რომ თუ ვიჩივლებდი, გამიჭირდებიდა ისეთი ადვოკატის მოძებნა, რომელიც ამ საქმეზე იმუშავებდა. საქართველოში ქურთუკის დაზიანება მნიშვნელოვან შემთხვევად არ აღიქმებოდა (განსხვავებით შეერთებული შტატებისგან, სადაც არა მხოლოდ ქურთუკის ფასის კომპენსაციის მიღება შემეძლო, არამედ ასევედამატებითი თანხის  punitive damages-ის ანაზღაურების სახით,რასაც ქვემოთ განვიხილავ). მაგრამ რა ხდება მაშინ, თუ შემთხვევა იმდენად მნიშვნელოვანია, რომ მას სასამართლოში განიხილავენ? ჩემს მეგობართან საუბრის შემდეგ შევიტყვე, რომ  საქართველოში პრობლემატურია დავების ეფექტურად გადაწყვეტა. პრობლემის უკეთსად წარმოჩენისთვის განვიხილავ კიდევ ერთ მაგალითს (მაგალითი საკმაოდ ბევრია).ვერაზე არის რამდენიმე სახლი, რომელსაც ტროტუარიდან სარდაფში ჩასასვლელი კიბე აქვს. ზოგ შემთხვევაში, მაგალითად ბელინსკზე, ამ კიბეებს არ აქვს მოაჯირი, ასე რომ, დიდია იმის ალბათობა, რომ ადამიანი  2 მეტრის სიღრმეზე ჩავარდეს, განსაკუთრებით მაშინ, როცა ბნელა. მე რომ ჩავვარდნილიყავი, საქართველოს სასამართლო გაარკვევდა, ვისი – სახლის მეპატრონის, თუ მუნიციპალიტეტის – გულგრილობის შედეგი იყო ის, რომ კიბესთან მოაჯირი არაა დამაგრებული.  სასამართლო პროცესი ხანგრძლივი იქნებოდა, მისი მოსალოდნელი შედეგი კი – გაურკვეველი. ეს ეხება სიცოცხლისათვის საშიშ სამშენებლო პროცესებს და ლიფტებსაც – სასამართლოში უნდა გაირკვეს, ვინაა დამნაშავე გულგრილობაში, შედეგი კი გაურკვეველი იქნება. სხვა ქვეყნებისაგან განსხვავებით, საქართველოში არაა მსგავსი დავების ტრადიცია. ასე რომ, თავდაპირველ ეტაპზე მსგავსი საკითხები პირველად იქნება სასამართლოში განხილული. სხვა ქვეყნებში, განსაკუთრებით იქ, სადაც იურიდიული ტრადიციები არ შეწყვეტილა სხვა ქვეყნის მიერ ოკუპაციით ან საბჭოთა კავშირში გერთიანებით, დავის თითქმის ყველა  სცენარი უკვე განხილულია სასამართლოში. დასავლეთ ევროპაში იმდენი ქურთუკი დახეულა ცუდად დაჭედებული ლურსმნის გამო, რომ უკვე არსებობს სასამართლოს მიერ ამ საკითხის გადაწყვეტის სტანდარტი. ასე რომ, ასეთ შემთხვევებში ზოგჯერ სასამართლოშიც კი არ მიდიან. სტანდარტულ შემთხვევაში, ის მხარე რომლის გულგრილობის გამოც მოხდა რაიმე შემთვევა, აცნობიერებს, რომ საქმის მოგების შანსი არ აქვს და სასამართლოსა და ადვოკატების ჩარევის გარეშე იხდის კომპენსაციას, და თუ დამნაშავე დაზარალებულია, იგი თავს იკავებს სასამართლოში ჩივილისაგან. შესაბამისად, ასეთ ქვეყნებში რთულად თუ იპოვით ხის ღობეზე ცუდად დაჭედებულ ლურსმნებს, რადგან დაშავების შემთხვევაში, ღობის მეპატრონეს მოუხდება კომპენსაციის გადახდა. სასამართლოზე განიხილება მხოლოდ გამონაკლისი შემთხვევები, მაგალითად, როდესაც შემთხვევა მოხდა იქ, სადაც აკრძალული იყო გავლა.გერმანიაში სახლის მეპატრონეები ვალდებულნი არიან, ზამთარში, თავიანთი სახლის წინ, ტროტუარიდან  თოვლი გადახვეტონ. იშვიათია სახლი, რომლის წინაც თოვლი არაა გადახვეტილი. ამის მიზიზი ისაა, რომ თუ მე ფეხი გამიცურდებოდა, დავეცემოდი და ხელს მოვიტეხდი, სასამართლოში წასვლაც კი არ დამჭირდებოდა –  „დამნაშავეს“, ადამიანს ვინც არ გადახვეტა თოვლი, თავისი ადვოკატი ეტყოდა, რომ ეს უიმედო შემთხვევაა და ის გადაიხდიდა როგორც საავადმყოფოს ხარჯებს, ასევე დამატებით კომპენსაციას სასამართლო განხილვის გარეშე. საუკეთესო გამოსავალი თუ სახელმწიფის უნდა, რომ უსაფრთხოების სტანდატები დაცული იქნას, მას შეუძლია, მშენებლობის ადგილსა თუ ფაბრიკა-ქარხნებში გაგზავნოს ინსპექტორი, რომელიც პირდაპირ კონტოლს გაუწევს უსაფროთხოების სტანდარტების შესრულებას. თუმცა, ეს არა მხოლოდ ხარჯებთნაა დაკავშირებული, არამედ არც ისე ეფექტურია, რადგან ინსპექტორები მხოლოდ ერთჯერად შემოწმებას ატარებენ და მათი მოტყუებაც მარტივია. მეორეს მხრივ, კი ეფექტური დავის პრაქტიკა არაა დაკავშირებული ხარჯებთან და ჩივილის შესაძლებლობა ეფექტურ სტიმულებს აძლევს ყველას, დაიცვან უსაფრთხოების სტანდარტები. ასე რომ, დავის პრაქტიკა, ინსტრუქტორის კონტროლთან ერთად (რაც შეიძლება აუცილებელი იყოს იმ შემთხვევებში, სადაც შეუძლებელია გაირკვეს მოსალოდნელი ზიანი კომპანიის ბრალი იყო, თუ ადამიანის), არის მეთოდი,  რომლითაც შეიძლება უსაფრთოების სტანდარტების დაცვის უზრუნველყოფა. შეერთებულ შტატებში დავების ყველაზე ხშირად მიმართვენ. 1994 წელს, სტელა ლიბეკს  სავარაოდოდ ერთ-ერთი საუკეთოსო დღე ჰქონდა მაშინ, როდესაც მაკდონალდსის ყავა დაეღვარა. სასამართლოს გადაწყვეტილების შედეგად, მან მაკდონალდსისგან მიიღო 2,86 მილიონი დოლარი, მათ შორის 2,7 მილიონი იყო არა სამედიცინო ხარჯების კომპენსაცია არამედ  . Punitive damages გულისხმობს არა ზარალის ანაზღაურებას, არამედ იცავს კანონის დამრღვევს გულგრილობისაგან.იმისათვის, რომ საქართველოში შეიქმნას სასამართლოში ჩივილის სტიმულები უმნიშვნელო შემთხვევებშიც კი, და ამით ჩამოყალიბდეს ეფექტური დავის პრაქტიკა, საჭიროა, ქართულ საკანონმდებლო სისტემაში დაწესდეს საკმარისად მაღალი . საქართველოში რომ ყოფილიყო არსებითი დაწესების წესი, კოსტავაზე მოქმედი სამშენებლო კომპანია ყურადღებას მიაქცევდა, რომ ლურსმნები კარგად ყოფილიყო დაჭედებული. რადგან სასამართლოში ჩივილის შესაძლებლობა რომ მქონოდა, შემეძლო სამშენებლო კომპანიისგან მიმეღო არა მხოლოდ $100 – ჩემი ქურთუკის ღირებულება, არამედ შეიძლება $10,000-ც როგორც !

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=4001	http://www.iset.ge/blog/?p=4038
Source: Wikimedia Commons According to and other opinion polls, police has been until quite recently one the most respected institutions in the Georgian society. With 88% of the population holding a favorable view of its performance, police came second after church (93%) in the 2011 survey conducted by the International Republican Institute. In 2013, as little as 9% of Georgian citizens said they do not trust the police (an improvement of 2 percentage points over 2012). There are, indeed, good reasons for Georgian citizens to be happy with the quality of law enforcement in the country after the criminal mayhem of the 1990s. Since about 2004, personal security and security of one’s property have become a major strength of Tbilisi and Georgia as a whole. Ignoring insane, -style driving and the lack of sidewalks (see Florian Biermann’s diatribe “” on the ISET Economist Blog), Tbilisi is safer than most European capitals. It is a city where one can walk around, day and night, without the slightest danger of being harassed or mugged. LIES, DAMNED LIES, AND CRIME STATISTICS An (alleged) uptick in crime and (allegedly) inadequate response by the law enforcement agencies have become hotly debated political issues in late summer 2014. Incidentally or not, the surge in negative press followed the decision by the State Prosecution Office to go ahead with on July 28, and subsequent convictions of (UNM) members who were in charge of the successful police reforms: ex-Minister of the Interior and PM Vano Merabishvili, and former head of the Penitentiary Department at the Ministry of Justice Bacho Akhalaia. Strongly worded statements by the UNM officials that followed these high profile convictions denounced (Machavariani), claimed that (Bezhashvili), and that the ” (Bokeria). Strongly worded rebuttals by and senior Ministry of Interior officials and essentially suggest that the criminal situation only got better. Official statistics, not trusted by the opposition leaders, seem to support the government’s view. According to the Ministry of Internal Affairs (MIA) data, Georgian police is improving in both preventing and solving crimes: <ul> <li>The number of recorded crimes during the first eight months of 2014 is down (year-on-year) by about 17%.</li> <li>The average clearance rate (calculated by dividing the number of crimes that end in charges being laid by the total number of crimes recorded) is up from 56% to 60%.</li> </ul> Now, if statistics are no longer trusted, people have no choice but to trust their own experience and senses. Two of our ISET colleagues have recently become the target of (twice) repeated mugging and burglary. The purely financial damage in all cases was not very significant (10-20 GEL), but the experience was extremely traumatic, leading to far reaching conclusions about the ‘true’ state of crime in Georgia and the quality of official statistics on this issue. One factor behind low quality crime statistics is that people systematically underreport incidences of petty crime (none of the four criminal incidences experienced by ISET staff got reported). Another factor is a lack of motivation on the part of police officials to record petty crimes that have a near zero probability of being solved and thus make their ‘clearance’ rate to look bad. The under-reporting and under-recording phenomena are deeply ingrained in human nature, and are not easy to fix. Another aspect of the crime statistics problem – and one that is potentially easier to fix than any fundamental flaws in human nature – is to make sure that crime statistics are collected according to a transparent methodology and presented to the public in comprehensible way. Our own attempt, this week, to make sense of Georgian crime statistics has faltered since the current format of reporting crime data by Georgian police is far from satisfactory: data are presented in a rigid , limiting the possibility for independent analysis and scrutiny across different types of crimes and over time; the current methodology and any changes compared to its previous versions are not explained, providing plenty of water for the political opponents’ mills. AND THE FIGHT AGAINST CRIME Police reputation and public perceptions of Georgia’s law and order performance are no petty matter. Neither politically (as demonstrated by UNM’s fall from grace as a result of the prison abuse scandal a few weeks before the October 2012 elections), nor economically. Major investment decisions, particularly by foreigners, are affected by considerations of personal security and protection of property rights. In 2003-2012, Georgia has engaged in a merciless fight against crime resulting in incarceration rates (over)shooting to world leading levels. With 547 prisoners per 100,000 population, in 2009-2010 Georgia had the in the world. The workings of Georgia’s prosecution and judiciary during this period became a subject of harsh criticism by Georgian and international observers for systematic violations of human rights and failure to observe the sacrosanct presumption of innocence principle. The massive amnesty implemented in 2013 by the new Georgian Dream coalition has had as its goal to at least halve prison population and improve imprisonment conditions was those remaining behind bars. Accordingly, the amnesty reduced the number of prisoners from 19,349 in 2012 to 9,093 in 2013. As a result, Georgia dropped from 4<sup>th</sup> to 159<sup>th</sup> spot in terms of incarceration rate per 100,000 population. The amnesty created easily understandable fears, acknowledged by the new PM, Bidzina Ivanishvili, that the release of prisoners would worsen the criminal situation in the country. Indeed, until 2012, criminal activity has been strongly and negatively correlated with prison population size (see chart). On the one hand, the government tried to preempt these fears through a series of legislative acts banning or restricting certain types of behavior, such as carrying cold weapons (knives), and intensifying police raids and patrolling. In addition to acquiring a bigger stick, the government also decided to offer ex-convicts a modest carrot in the form of re-socialization and rehabilitations services provided by the . Initiated and personally supervised by the new Minister of Justice Tea Tsulukiani, the Center’s services purportedly include legal advice, psycho-social and health consultations, professional training and help with employment. Unfortunately, little is publicly known about the Center’s success in preventing ex-convicts from re-offending and going back to prison. Publicizing its programs – and reporting on its successes and failures – could go a long way in raising the Center’s effectiveness, on the one hand, and addressing public concerns about personal security, on the other. While designed to show the government’s resolve in fighting crime, intensified police raids and indiscriminate bodily searches do relatively little in preventing a resurgence in crime, unless guided by precise intelligence. In the absence of such intelligence (?), these measures are a nuisance for innocent citizens, reminding them of Shevardnadze era police harassment. *** The Georgian expat community is being rattled by the case of a Georgian citizen (leading a privately financed philanthropic enterprise) fined for carrying a 5.8cm Swiss army knife, which was attached to his car keyring. Encouraged by his Western colleagues, the citizen in question has decided to take his case to the court. Whatever the outcome of this legal process, there is no doubt on our mind that Georgia’s police and judiciary could make better use of its scarce time and human resources.	წყარო: Wikimedia Commons და სხვა გამოკითხვების მიხედვითაც, პოლიცია ქართულ საზოგადოებაში ერთ-ერთ ყველაზე სანდო ინსტიტუტად მიიჩნევა. 2011 წელს საერთაშორისო რესპუბლიკური ინსტიტუტის (IRI) მიერ ჩატარებული გამოკითხვის თანახმად, მოსახლეობის 88% დადებითად აფასებდა მის საქმიანობას. ამ მაჩვენებლით, პოლიცია, ეკლესიის შემდეგ (93%), მეორე ადგილს იკავებდა. 2013 წელს, საქართველოს მოსახლეობის მხოლოდ 9% (7% — 2012 წელს) უცხადებდა უნდობლობას ქართულ პოლიციას. 2004 წლიდან ხომ პიროვნებისა და საკუთრების უსაფრთხოება თბილისისა და მთლიანად საქართველოს მთავარ ძლიერ მხარედ იქცა. თუ არ გავითვალისწინებთ ავტომობილების ჯიგიტურ  მართვის სტილსა და ტროტუარების ნაკლებობას (იხილეთ ფლორიან ბიერმანის კრიტიკული სტატია ISET-ის ეკონომისტის ბლოგზე), თბილისი ევროპული დედაქალაქების უმრავლესობაზე უსაფრთხო ქალაქია. ეს არის ქალაქი, სადაც შეგიძლია ისეირნო, დღისით თუ ღამით, ძალადობის ან ძარცვის ყოველგვარი საშიშროების გარეშე. <h4 style="text-align: justify;">ტყუილი, უფრო დიდი ტყუილი და დანაშაულის სტატისტიკა დანაშაულის (სავარაუდო) ზრდა და (სავარაუდოდ) არაადექვატური საპასუხო ზომები, 2014 წლის გვიანი ზაფხულიდან, ქვეყანაში ცხარე დებატების საფუძველი გახდა. შემთხვევით, თუ არცთუ შემთხვევით, უარყოფითი მოვლენები ამა წლის 28 ივლისს და იმ წევრების (შინაგან საქმეთა ყოფილი მინისტრისა და ყოფილი პრემიერ-მინისტრის ვანო მერაბიშვილისა და საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს სასჯელაღსრულების დეპარტამენტის ყოფილი უფროსის ბაჩო ახალაიას) დამნაშავედ ცნობას მოჰყვა, რომელთა უშუალო ხელმძღვანელობით განხორციელდა პოლიციის წარმატებული რეფორმა. ყოფილი მაღალჩინოსნების სასამართლო პროცესებს მოჰყვა ერთიანი ნაციონალური მოძრაობის წევრების მკაცრი განცხადებები;  ისინი გმობდნენ (მაჭავარიანი), ამტკიცებდნენ, რომ  (ბეჟაშვილი) და რომ (ბოკერია). მეორე მხრივ კი, და შინაგან საქმეთა სამინისტროს მაღალჩინოსნები და ირწმუნებიან, რომ კრიმინალი საქართველოში მხოლოდ შემცირდა. ოფიციალური სტატისტიკა, რომელსაც ოპოზიციის ლიდერები უნდობლობას უცხადებენ, მთავრობის პოზიციას უფრო უჭერს მხარს. შინაგან საქმეთა სამინისტროს მონაცემების თანახმად, ქართული პოლიცია არამხოლოდ დანაშაულის პრევენციას ახერხებს უკეთ, არამედ უფრო წარმატებულია საქმეების გახსნაშიც: <ul style="text-align: justify;"> <li>რეგისტრირებულ დანაშაულთა რაოდენობა 2014 წლის პირველი 8 თვის მონაცემებით 17%-ით ჩამორჩება წინა წლის შესაბამის მაჩვენებელს.</li> <li>დანაშაულის გახსნის საშუალო მაჩვენებელი (რომელიც გამოითვლება გახსნილი საქმეების რეგისტრირებული დანაშაულების მთლიან რაოდენობასთან შეფარდებით) კი, 56%-დან 60%-მდე გაიზარდა.</li> </ul> თუმცა, თუკი სტატისტიკა სანდო აღარაა, ხალხს არ აქვს სხვა გზა, გარდა იმისა, რომ ენდოს საკუთარ გამოცდილებასა და შეგრძნებებს მდგომარეობის შეფასებისას. მაგალითად, ჩვენი ორი ISET-ელი კოლეგა, ბოლო დროს, ძარცვისა და ქურდობის (თითოეული ორგზის) მსხვერპლი აღმოჩნდა. მიუხედავად იმისა, რომ მხოლოდ ფინანსური ზიანი მაინცდამაინც დიდი არცერთ შემთხვევაში ყოფილა (ძირითადად, 10-20 ლარის ფარგლებში), გამოცდილება მტკივნეული აღმოჩნდა. თუ საკითხს ჩავუღრმავდებით, ეს ფაქტები უფრო არსებითი დასკვნების გამოტანის საშუალებასაც გვაძლევს საქართველოში „ჭეშმარიტ“ კრიმინოგენული მდგომარებისა და ოფიციალური სტატისტიკის ხარისხის შესახებ. ზოგადად, ნებისმიერი დანაშაულის სტატისტიკის დაბალი ხარისხის ერთ-ერთი მიზეზი ისაა, რომ ხალხი, როგორც წესი, პოლიციას არ ატყობინებს წვრილმანი დანაშაულის შესახებ (ISET-ის თანამშრომლების ოთხი ინციდენტიდან არცერთი  შესულა რეგისტრირებულ დანაშაულთა რიცხვში). მეორე მიზეზი კი ის არის, რომ პოლიციელებს არ აქვთ ამგვარი დანაშაულის აღრიცხვის მოტივაცია, ვინაიდან ამ საქმეების გახსნის ალბათობა ნულთან ახლოსაა და შესაბამისად, დანაშაულის გახსნის მაჩვენებელსაც აუარესებს. არ-შეტყობინება და არ-აღრიცხვა ადამიანის ბუნებაში ღრმად ფესვგადგმული ფენომენებია, რომლებიც მარტივად ვერ აღმოიფხვრება. დანაშაულის სტატისტიკის პრობლემატურობის კიდევ ერთი ასპექტი, რომელიც ზემოთ აღნიშნულთაგან განსხვავებით, უფრო მარტივი გამოსასწორებელია, არის მონაცემთა შეგროვების გამჭვირვალე მეთოდოლოგია და მონაცემთა გამოქვეყნება საზოგადოებისთვის გასაგებ ფორმატში. ჩვენი მცდელობა, გაგვეანალიზებინა ქართული დანაშაულის სტატისტიკა, შეფერხდა იმის გამო, რომ გამოქვეყნების არსებული ფორმატი  ზღუდავს დამოუკიდებელ ზედმიწევნით ანალიზს დინამიკაში დანაშაულის ტიპებისმიხედვით.. არც მეთოდოლოგიური ცვლილებებია განმარტებული, რაც ოპონენტების წისქვილს ასხამს წყალს. <h4 style="text-align: justify;">…და ბრძოლა დანაშაულის წინააღმდეგ პოლიციის რეპუტაცია და საზოგადოების მიერ ქვეყანაში კანონის უზენაესობისა და წესრიგის აღქმა წვრილმანი საქმე არაა, არც პოლიტიკურად (როგორც ციხის სკანდალის შემდეგ ნაციონალური მოძრაობის მიერ ძალაუფლების დაკარგვამ აჩვენა 2012 წლის ოქტომბერში) და არც ეკონომიკურად. ძირითადად, უცხოელების მიერ მიღებულ მთავარ საინვესტიციო გადაწყვეტილებებში, პიროვნებისა და საკუთრების უსაფრთხოების შესახებ წარმოდგენები მნიშვნელოვან როლს თამაშობს. 2003-2012 წლებში საქართველომ დანაშაულს დაუნდობელი ბრძოლა გამოუცხადა და შედეგად, პატიმართა წილით მსოფლიო ლიდერების გვერდით აღმოჩნდა. 547 პატიმრით 100 000 მოსახლეზე 2009-2010 წლებში ქვეყანას ჰქონდა მთელს მსოფლიოში. საქართველოს პროკურატურისა და სასამართლოს იმდროინდელი მოღვაწეობა მკაცრი კრიტიკის ობიექტს წარმოადგენდა როგორც ქართველი, ასევე საერთაშორისო დამკვირვებლების მხრიდან, ადამიანის უფლებებისა და უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპის სისტემატური შებღალვის გამო. ქართული ოცნების მიერ გამოცხადებული 2013 წლის მასიური ამნისტია კი მიზნად ისახავდა პატიმართა რაოდენობის განახევრებასა და გამოთავისუფლებული რესურსებით საპატიმროებში მდგომარეობის გაუმჯობესებას. ამნისტიის შემდეგ პატიმართა რაოდენობა 2012 წელს 19 349-დან  2013 წელს 9 093-მდე შემცირდა. შედეგად, საქართველომ 100 000 მოსახლეზე პატიმართა მაჩვენებლით მსოფლიოში მე-4-დან 159-ე ადგილზე ჩამოინაცვლა. გასაგებია, რომ ამნისტიამ საზოგადოებაში კრიმინალური მდგომარეობის გაუარესების მოლოდინი გააჩინა. ამ საშიშროებას აღიარებდა პრემიერ-მინისტრი ბიძინა ივანიშვილიც. მართლაც, 2012 წლამდე, კრიმინალურ აქტივობასა და პატიმართა რაოდენობას შორის ძლიერი უარყოფითი კორელაცია არსებობდა (იხილეთ გრაფიკი). ერთი მხრივ, მთავრობა ეცადა ამგვარი შიშების პრეემფციას რიგი საკანონმდებლო აქტების მეშვეობით, რომლებიც კრძალავდა ან ზღუდავდა გარკვეული ტიპის ქცევას, როგორიცაა ცივი იარაღის (მაგ. დანის) ტარება. ასევე, შესამჩნევად გაიზარდა პოლიციის რეიდები და პატრულირება. სადამსჯელო ზომების პარალელურად, მთავრობამ, უფრო კონკრეტულად კი, დანაშაულის პრევენციის ცენტრმა ყოფილ პატიმრებს შესათავაზა. პროგრამა, რომელიც იუსტიციის მინისტრის, თეა წულუკიანის ინიციატივით შეიქმნა და მისივე პირადი ზედამხედველობით ფუნქციონირებს, ფსიქო-სოციალურ კონსულტაციას, პროფესიულ გადამზადებას, დასაქმებაში, ჯანმრთელობისა და იურიდიული პრობლემების მოგვარებაში დახმარებასაც მოიცავს. სამწუხაროდ, თითქმის არაფერია ცნობილი საზოგადოებისთვის იმის შესახებ, თუ რამდენად წარმატებულია ცენტრი ყოფილი პატიმრების მიერ დანაშაულის განმეორებით ჩადენის პრევენციის საქმეში. ამ პროგრამების წარმატებებისა და წარუმატებლობების საჯარო განხილვა, გრძელვადიან პერიოდში, ცენტრის ეფექტურობასაც აამაღლებდა და საზოგადოებაში პირად უსაფრთხოებასთან დაკავშირებულ წუხილსაც გაანელებდა. მიუხედავად იმისა, რომ ინტენსიური რეიდები და განურჩეველი ჩხრეკა იმის მანიშნებელია, რომ მთავრობა დანაშაულთან ბრძოლას აგრძელებს, ამ მეთოდების გამოყენება, საზოგადოებისათვის შესაბამისი ახსნა-განმარტების გარეშე, არცთუ ეფექტურია დანაშაულის პრევენციის საქმეში. ასე, დანაშაულის პრევენციისთვის მიღებული ზომები, რიგითი უდანაშაულო მოქალაქეების მიერ მხოლოდ იმგვარ უსიამოვნო მოვლენად აღიქმება, რომელიც შევარდნაძის დროინდელ კორუმპირებულ პოლიციასთანაა ასოცირებული. *** საქართველოში მცხოვრებ უცხოელთა საზოგადოება შეძრა იმ ფაქტმა, რომ საქართველოს მოქალაქე (რომელიც კერძო ფილანტროპიული ორგანიზაციის მმართველია) მანქანის გასაღების აცმაზე მიმაგრებული 5.8-სანტიმეტრიანი შვეიცარიული არმიის დანისათვის დააჯარიმეს. დასავლელი კოლეგების მხარდაჭერით წახალისებულმა მოქალაქემ, ჯარიმა სასამართლოში გაასაჩივრა. რა გადაწყვეტილებაც არ უნდა მიიღოს სასამართლომ, უეჭველია, რომ საქართველოს პოლიციასა და სასამართლოს მათ ხელთ არსებული შეზღუდული დროის და ადამიანური რესურსების უკეთესი გამოყენება შეუძლიათ.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3992	http://www.iset.ge/blog/?p=4028
Descending from the Abano pass toward Tusheti. Photo: Adam Pellillo In Georgia, it’s often said that tavisupleba mxolod mtebshia – freedom is only in the mountains. Indeed, the mountains have long shielded the small Georgian nation from much larger invaders, helping it maintain its freedom, as well as its unique culture, language and faith. Even today, getting into Georgia’s mountains is no easy task. Separated from the ‘mainland’ by the 3,000m high Abano pass, , is an excellent case in point. The sheer ‘outworldliness’ of Tusheti, as well as its well-preserved indigenous traditions and architecture, are a powerful motivator for many Georgians and international visitors alike to undertake the bumpy excursion to Omalo (and beyond).  The number of visitors to Tusheti has been growing quite rapidly in recent years, raising an important policy dilemma: what is the “optimal” level of development for this wild region of Georgia? On the one hand, tourism is strengthening the local economy by providing locals with an additional source of income. On the other hand, the arrival of 21 century invaders (in the shape of tourist ‘armies’) will undoubtedly strain the local infrastructure, requiring significant investment in roads, water supply and other utilities. Too much investment may strip Tusheti of its uniqueness. Too little of it may carry risks for health and the environment. THE EMERGENCE OF A TOURISM SECTOR A few decades ago, if anyone had heard anything about Tusheti, it was mostly about sheep and sheep farming, and the fact that the Tushetian people were the best shepherds in Georgia. The economy of Tusheti is quickly changing, however, and while many Tushetians are still involved in agricultural pursuits, others have learned to cater to adventure-seeking tourists. The tourism season in Tusheti lasts for only five or six months per year (usually from May to October), due to the closure of the road because of heavy snowfall. The Tushetian people (and staff of the guesthouse owners or service providers) therefore live a somewhat nomadic lifestyle, working partly in the mountains and partly in the Aloni/Alvani valley in the lowland Akhmeta municipality. In Tusheti, there are currently three types of protected areas, including the Tusheti National Park (which is one of the largest in Europe with nearly 70,000 hectares of land).Tusheti became well-known among international tourists and Georgians alike after these areas received official protected area status in 2003. Since then, visitors have flocked to Tusheti, as illustrated in the graph below. Source: Administration of Tusheti Protected Areas Remarkably, only a decade ago, one could not find any lodging facilities for tourists in Tusheti, but now there are 40 guesthouses, hotels or bed and breakfasts. Even more are under construction, including a large modern hotel in Omalo (similar in style and spirit to ). Alongside these investments, the number of people involved in the tourism industry is expanding as well, and so too are the incomes from tourism service provision. MANAGING REGIONAL DEVELOPMENT In order to facilitate further tourism and to boost people’s incomes in the region, additional steps could be taken to improve local infrastructure and services. First and foremost, this concerns the road to Tusheti. At the moment, visiting Tusheti is rather difficult for tourists, as traveling to the mountains and back takes nearly two days alone. Tourists also require 4×4 SUVs to reach Tusheti. Indeed, in 2013, the road to Tusheti was stated as one of the world’s most dangerous roads by . On the one hand, this kind of dangerous road attracts a certain type of tourist there, especially for off-roaders and adventure tourists, but on the other hand, it is sometimes the hindering factor for tourists to visit Tusheti. Regular flights (-style, via helicopter) to Tusheti could be an important transportation substitute. This would economize on the travel time to Tusheti (improving upon the current 6-7 hour drive from Tbilisi) and avoid the dangerous and uncomfortable road for many tourists. Currently, there aren’t any regular and organized shops or marketplaces where one can buy locally-made food (meat, milk products, potatoes, etc.). Other possible activities for further development could be the establishment of a locally-made souvenir market (especially selling wool stuff, and not relying upon synthetic wool), diversification and better “packaging” of tourist products/activities (especially agritourism), organizing festivals in the region, and further developing hiking routes and signs. The municipal water supply system in Omalo is already under a lot of strain, limiting access to this crucial resource. Further attention by the local authorities to this issue may be required, especially if a large-scale hotel like the one in Kazbegi is to be constructed. As we learned in Eric Livny’s recent , in the absence of necessary upgrades to infrastructure, the benefits of tourism may not be fully realized, leading instead to conflicts between locals and actors in the tourism sector. At the same time, there are many reasons to be concerned with Tusheti’s ‘overdevelopment’. While talking with tourists in Tusheti, they could not hide their happiness to see Tusheti still wild and not modernized and developed, which poses somewhat of a trade-off to consider. Some Tushetians also argue that the difficult road conditions (and the Abano pass, which has an altitude of 3,000 meters), the seasonality of tourism, and the nomadic sheep and cow herders are the safeguards of Tusheti’s sustainable development. Further growth in tourism can certainly accelerate rural development across the region, increasing incomes for those living and working in Tusheti. Yet, when thinking about the development of this region, all of the above-mentioned factors should be taken into consideration, both to ensure that the full benefits of tourism are achieved and that freedom can still be found in Georgia’s mountains . Special thanks to the Administration of Tusheti Protected Areas for providing the data used in this article.	დაშვება აბანოს უღელტეხილიდან თუშეთისაკენ. ფოტო: ადამ პელილო საქართველოში ხშირად ამბობენ – თავისუფლება მხოლოდ მთებშია! არცაა გასაკვირი, რადგან საუკუნეების განმავლობაში, პატარა ქართველ ერს მთები იცავდა მრავალი დამპყრობლის შემოსევისაგან, და ეხმარებოდა თავისუფლების, უნიკალური კულტურის, ენისა და სარწმუნოების შენარჩუნებაში. დღესაც კი, საქართველოს მთებში მოგზაურობა ადვილი არ არის. ქვეყნის „ძირითადი ტერიტორიიდან“  აბანოს 3000 მეტრიანი უღელტეხილით განცალკევებული , ამის შესანიშნავი მაგალითია. აშკარაა, რომ სწორედ თუშეთის „არაამქვეყნიურობა“, ისევე, როგორც მისი კარგად შენახული ადგილობრივი ტრადიციები და არქიტექტურაა ის, რაც ასე ხიბლავს, როგორც ქართველ, ისე უცხოელ სტუმრებს, და სურვილს აღუძრავს,  მოინახულონ თუშეთი,  სამგზავროდ არაკომფორტული გზის მიუხედავად. ბოლო წლების განმავლობაში, ტურისტების რაოდენობა თუშეთში საკმაოდ დიდი ტემპებით იზრდება, რაც თავისთავად აჩენს კითხვას (პოლიტიკის დილემას): რა არის განვითარების „ოპტიმალური“ დონე საქართველოს ამ ხელუხლებელი რეგიონისათვის? ერთი მხრივ, ტურიზმი ხელს უწყობს ადგილობრივი ეკონომიკის განვითარებას – რამდენადაც დამატებითი შემოსავლის წყაროა ადგილობრივი მოსახლეობისათვის. მეორე მხრივ კი, უდავოა, რომ  21-ე საუკუნის „დამპყრობლების შემოსევა“ (ტურისტული არმიების სახით) ზემოქმედებას იქონიებს ადგილობრივ ინფრასტრუქტურაზე, რამდენადაც მოითხოვს შესაბამის ინვესტიციებს საგზაო და წყლის გაყვანილობის ინფრასტრუქტურასა და სხვა კომუნალურ საჭიროებებში. ძალიან დიდმა ინვესტიციებმა, შესაძლოა, თუშეთს წაართვას მისი უნიკალურობა. ასევე არსებობს გარემოს დაზიანების საშიშროებაც. ტურიზმის სექტორის ჩამოყალიბება თუშეთში სულ რამდენიმე ათწლეულის წინ, თუშეთი მხოლოდ ცხვრითა და მეცხვარეობით იყო ცნობილი; თუში ხალხი  საუკეთესო მეცხვარეებად მიიჩნევა საქართველოში. თუშეთის ეკონომიკა სწრაფად იცვლება, მიუხედავად იმისა, რომ თუშების გარკვეული ნაწილი კვლავ მისდევს მეცხვარეობა-მესაქონლეობას, ადგილობრივების ერთმა ნაწილმა ტურისტების მიღება/მასპინძლობას კარგად აუღო ალღო.  თუშეთში ტურისტული სეზონი წელიწადში მხოლოდ ხუთი ან ექვსი თვე გრძელდება (როგორც წესი, მაისიდან ოქტომრის ჩათვლით), რამდენადაც დანარჩენ დროს გზა დაკეტილია დიდთოვლობის გამო. თუშები (ადგილობრივები, მათ შორის ტურიზმში დასაქმებულები) გარკვეულწილად მომთაბარე ცხოვრებას ეწევიან, ნაწილობრივ მუშაობენ მთაში – თუშეთში, ნაწილობრივ კი ცხოვრობენ და საქმიანობენ ბარში – ალონის/ალვანის ველზე, ახმეტის მუნიციპალიტეტში.  ამჟამად, თუშეთში სამი ტიპის დაცული ტერიტორია არსებობს, თუშეთის ეროვნული პარკის ჩათვლით (რომელიც ერთ-ერთი უდიდესია ევროპაში, მოიცავს რა 70,000 ჰექტარ მიწას). თუშეთი უცხოელი და ქართველი ტურისტებისათვის კარგად ცნობილი მას შემდეგ გახდა, რაც, 2003 წელს, ოფიციალურად მიენიჭა დაცული ტერიტორიების სტატუსი. მას შემდეგ ვიზიტორები მიაწყდნენ თუშეთს, რაც ქვემოთ მოცემული გრაფიკიდანაც კარგად ჩანს. აღსანიშნავია, სულ რაღაც ათიოდე წლის წინათ, თუშეთში არ არსებობდა ღამის გასათევი ტურისიტებისათვის, თუმცა ამჟამად, აქ უკვე 40 საოჯახო სასტუმრო ფუნქციონირებს. კიდევ რამდენიმე კი მშენებლობის პროცესშია, მათ შორის ერთი დიდი თანამედროვე სასტუმრო ომალოში (ყაზბეგში არსებული -ის სასტუმროს მსგავსი). ამ ინვესტიციებთან ერთად, ტურიზმში დასაქმებული ხალხის რაოდენობა  და, რაღა თქმა უნდა,  ტურიზმიდან მიღებული შემოსავლებიც იზრდება. რეგიონული განვითარების მართვა იმისათვის, რომ ხელი შევუწყოთ ტურიზმის კიდევ უფრო მეტად განვითარებას და გავზარდოთ შემოსავლები რეგიონში, უნდა გატარდეს დამატებითი ღონისძიებები ადგილობრივი ინფრასტრუქტურისა და მომსახურებების გასაუმჯობესებლად. ამ პროცესში პირველი და უმთავრესი, თუშეთისაკენ მიმავალი გზის საკითხია. ამჟამად, თუშეთში მგზავრობა საკმაოდ რთულია ტურისტებისათვის, რამდენადაც მგზავრობა ორივე გზაზე თითქმის ორ დღეს მოითხოვს. აღსანიშნავია, რომ თუშეთში ასვლა შესაძლებელია მხოლოდ ორხიდიანი (4×4) ავტომანქანით. 2013 წელს, თუშეთის გზა -მ მსოფლიოში ერთ-ერთ ყველაზე სახიფათო გზად დაასახელა. ერთი მხრივ, ასეთი ტიპის სახიფათო გზა იზიდავს ექსტრემის მოყვარულ ტურისტებს, თუმცა მეორეს მხრივ, ეს ზოგჯერ ხელისშემშლელი ფაქტორია ტურისტებისათვის, რომლებსაც თუშეთის ნახვა სურთ. რეგულარული ავიარეისები („“ ტიპის ვერტმფრენით) თუშეთში  ტრანსპორტირების მნიშვნელოვანი ალტერნატიული საშუალება იქნებოდა. ეს შეამცირებდა თუშეთში მგზავრობის დროს (დაახლოებით 6-7 საათი თბილისიდან) და თავიდან აიცილებდა ბევრი ტურისტისათვის არაკომფორტულ და სახიფათო გზას. ამჟამად, ადგილზე არ არსებობს რეგულარული და ორგანიზებული სავაჭრო ადგილი, სადაც შესაძლებელია ადგილობრივი საკვები პროდუქციის შეძენა (ხორცი, რძის პროდუქტები, კარტოფილი და სხვ.). ასევე, მნიშვნელოვანი ღონისძიება იქნებოდა ადგილზე დამზადებული სუვენირების მაღაზიის გახსნა (განსაკუთრებით ადგილობრივი მატყლისგან თუ არის დამზადებული, სინთეტიკური მატყლის ნაცვლად), ტურისტული პროდუქტების დივერსიფიკაცია და უკეთესად „შეფუთვა“ (განსაკუთრებით კი აგროტურიზმის განვითარება), რეგიონში ფესტივალების ორგანიზება და საფეხმავლო ბილიკების უკეთესად მოწყობა. წყლის მიწოდება ომალოში საკმაოდ რთულ მდგომარეობაშია, რამდენადაც არსებობს წყლის დეფიციტი. ეს ადგილობრივი ხელისუფლების ყურადღებას მოითხოვს, განსაკუთრებით იმ ფონზე, როდესაც ომალოში დიდი თანამედროვე სასტუმროს  მშენებლობა მიმდინარეობს, ისეთის, როგორიცყაზბეგშია. როგორც ერიკ ლივნის ვნახეთ, აუცილებელი ინფრასტრუქტურული საშუალებების არარსებობამ შესაძლოა ტურისტული პოტენციალის სრულად რეალიზებას ხელი შეუშალოს, და მეტიც, ამან შესაძლოა ადგილობრივ მოსახლეობასა და სასტუმროებს შორის კონფლიქტიც კი გამოიწვიოს. ამასთანავე, მნიშვნელოვანია არ მოხდეს თუშეთის „ზედმეტად“ განვითარება. თუშეთში ტურისტებთან საუბრისას აშკარაა, რომ ისინი ვერ მალავენ ემოციებს და აღტაცებით გეუბნებიან, თუ რაოდენ ბედნიერები არიან რომ თუშეთი  ნახეს ველური, ხელუხლებელი და არა მოდერნიზებული და განვითარებული, რაც უდავოა რომ ყურადსაღებია. ზოგიერთი თუში კი ფიქრობს, რომ გზის სირთულე (და აბანოს უღელტეხილი, რომელიც 3000 მეტრზეა ზღვის დონიდან), ტურიზმის სეზონურობა და მომთაბარე მეცხვარეობა-მესაქონლეობა, არის ის ფაქტორები რაც ხელს უწყობს თუშეთის ავთენტურობის შენარჩუნებას. ტურიზმის შემდგომი ზრდა ხელს შეუწყობს რეგიონულ განვითარებასაც, და გაზრდის შემოსავლებს მათთვის, ვინც ცხოვრობს და მუშაობს თუშეთში. თუმცა, როდესაც საუბარია რეგიონის განვითარებაზე, აუცილებელია ყველა ზემოთ დასახელებული ფაქტორის გათვალისწინება, რათა სრულად მოხდეს ტურიზმის პოტენციალის გამოყენება და ამავდროულად,  კვლავ შესაძლებელი იყოს „თავისუფლების პოვნა მთებში“.   განსაკუთრებული მადლობა თუშეთის დაცული ტერიტორიების ადმინისტრაციას მოწოდებული მასალებისათვის.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3961	http://www.iset.ge/blog/?p=3986
Last week, I began to discuss the question whether Francis Fukuyama’s hypothesis about convergence to liberal democracy and capitalism is at least partially right. While the countries of the world have not been moving towards democracy in the last 25 years, he could still be right that the future belongs to the markets. This week, however, I will argue that this is not the case. CAPITALISM OF THE PAST: WARM AND COZY In the works of libertarians like Ayn Rand and David Friedman, one can find a deep-rooted conviction that the outcomes of markets are not only efficient but also morally desirable. This contention is not as preposterous as one might think. In a market, those are doing well who have to offer something other people desire. Typically, the object of desire may be ordinary capital or (qualified) labor. Let us focus on the latter, because most people make their living by selling their labor. The abilities to write computer programs, conduct orchestras, and to teach mathematics, to name just a few, are demanded by other people, and thus generate income to those who have them. But also solid skills like cooking, carpentry etc. are demanded by others and lead to income. Markets only yield unsatisfactory results for those who have nothing to offer, for example because they are old or heavily handicapped. In pure capitalism (i.e. without government, as envisioned by David Friedman) only handicapped and old people would have a hard time, as their well-being would depend solely on the altruism of others. For those who have to offer something in a market, the competition is typically multi-dimensional and therefore not so harsh. Humans can engage in “product differentiation”: as a university instructor, I do not compete with the taxi driver who brings me to my office, as I am not offering taxi services and he is not teaching students. And if there are too many people competing with me in the market for university instructors, I may consider to offer something else, e.g. become a journalist. The taxi driver, on the other hand, may also react to competitive pressure. He can upgrade his qualification and get a driving license also for trucks, he can learn English and become a tourist guide, or he can just offer his manpower in one of the many construction projects going on in the country. So, even though capitalism is based on the principle of competition, everyone is just competing with a relatively small group of people, and the actual competitive pressure is rather cozy. Even nicer is the fact that one can do a lot to decrease competitive pressure. One possibility is to accumulate human capital – the higher one’s qualification, the less competition one has to face. While I could become a taxi driver (if I would have a driving license), most taxi drivers would have to upgrade their human capital for being capable of teaching students. So, my qualification reduces the competition. To sum up, the competitiveness of most people is determined by skills, resourcefulness, and diligence, and the market rewards talent and efforts. A just and justifiable system, and the libertarians seem to have got it right! THE END OF LABOR In contrast, consider a situation in which 90% of the population were severely handicapped or very old. All of these people would have nothing to offer to others, and the market outcome would be unattractive from a moral point of view. The 10% of the population who were competitive would arguably live reasonably well, but the remainder would starve. In their 2011 book “Race against the Machine”, economists Erik Brynjolfsson and Andrew McAfee argue that we are now at a point where “technological unemployment” becomes a reality. The idea that technical progress could cause net unemployment is very old (at least 250 years) but always turned out to be wrong. Whenever machines made a profession obsolete, new demand was created elsewhere to absorb the supply of human labor. Humans could always deal relatively well with the competition of other humans. In future, however, their main competitors will be machines. Brynjolfsson and McAfee predict that many humans will lose all of their competitiveness. According to Moore’s Law, computing power available in a given amount of space doubles approximately every 2 years. This exponential growth could be observed since 1965. Brynjolfsson and McAfee argue that with exponential growth of computing power, in future there will be little left that machines cannot do. There are plenty of examples. A few years ago, it was considered impossible that computers would be able to independently drive cars. Now, companies like Google let a car drive without human intervention for thousands of kilometers under normal traffic conditions. Experts assume that in the 2020s driverless vehicles will gradually replace cars driven by humans. Arguably, in 20 years from now taxi driving will be no option anymore to make a living. What impressed me most about my new smartphone is the speech recognition. I can speak quickly and fluently and the phone transforms my words into written language, almost without mistake. A bit more of that, and we do not need secretaries anymore. Some months ago, a computer program passed the Touring Test, i.e. it was communicating in a way that was indistinguishable from human communication. A bit more of that, and we do not need shop sellers, consultants, and medical doctors anymore. With enough computing power, there is almost no kind of labor that is safe from being replaced by machines. Brynjolfsson and McAfee revive the old argument (going back to Ricardo) that there is nothing in a market which prevents wages to fall below subsistence level, i.e. the level needed for a worker to sustain his and his family’s living. An even stronger point, however, is that machines are not only replacing human labor, but usually offer something which is better. The self-driving cars may soon drive better than human drivers, the electronic secretaries may make less mistakes, and the computer doctor may make the right diagnosis more often than its human counterpart. Today, horses are not only obsolete because their labor value is below what is needed for their subsistence (as argued by Brynjolfsson and McAfee, using this example), but also because steam engines and combustion motors are much more versatilely employable. Horses were used to pull ships, walking on paths next to channels. Today, the strongest ship engines have more than 100,000 horsepower, but it is impossible to let 100,000 living horses pull a ship. Even if the cost of living horses were close to 0, the demand for horses would be much lower than it was 150 years ago. If now, in an exponential process, more and more humans have nothing to offer anymore – regardless of their talents, resourcefulness, and diligence –, then markets will not produce outcomes anymore that are morally acceptable. The basis of the libertarian view on markets is shaken! WHAT IS THE WAY OUT? In the 20th century, there was a huge debate between socialist economists and the so-called Austrian School about the question which system (capitalism or socialism) would finally prevail. In the debate evolving around the so-called Calculation Problem, Oskar Lange, a Polish socialist economist, claimed that socialism could never perform worse than capitalism, because a planned economy could simply emulate a market and yield the same results. Hence, a socialist economy would be at least as good as a capitalist one, but maybe better. His Austrian opponents (Mises, von Hayek and others) proved in response to Lange that there was simply not enough computing power to emulate a market economy. What the price system does in a decentralized and heuristic way could not be implemented as a plan. One of the major problems why socialism failed was the lack of computing power. But the problem of future markets is the abundance of computing power. Isn’t this a striking coincidence? The economic planning of the Soviet Union was extremely crude. The Gosplan authority set up 5-year plans which were usually outdated from the very beginning. A modern version would be different. It would be adjusted in real time. Whenever somebody would buy a coffee, that would be reported online to the central computer. The production plan would be adjusted instantaneously. Stocks would be very slim (as it is common already in today’s production), and many things would be produced on-demand. If there was an unforeseen event, e.g. an accident in a production plant, the plan would be adjusted immediately. Even if there would be many problems with such a system, when markets become dysfunctional it might be considered the lesser evil. As democracy does not depend on free markets (see the first part of the article), such a system could possibly be implemented in a democratic way. My guess is that Marx’s vision of the future will turn out to be more accurate than Fukuyama’s.	წყარო: Wikimedia Commons წინა კვირაში, განვიხილეთ ფრანსის ფუკუიამას ჰიპოთეზა, რომლის თანახმადაც, ქვეყნები უნდა მიისწრაფოდნენ დემოკრატიისა და კაპიტალიზმისაკენ. მიუხედავად იმისა, რომ მსოფლიოს მრავალი ქვეყანა არ აჩვენებს დემოკრატიისაკენ სვლის მსგავს ტენდენციას ბოლო 25 წლის მანძილზე, ფუკუიამა შესაძლოა მართალი ყოფილიყო მოსაზრების მეორე ნაწილში, რომელიც საბაზრო ეკონომიკის  მომავალზე საუბრობს. თუმცა, სტატიის ამ ნაწილში, შევეცდები ვაჩვენო, რომ არც საბაზრო ეკონომიკა წარმოადგენს განვითარების საბოლოო ეტაპს. წარსულის კაპიტალიზმი: თბილი და მყუდრო აინ რენდის, დევიდ ფრიდმანისა და სხვა ლიბერტარიანელების ნაშრომებში, ხშირად წავაწყდებით რწმენას იმის შესახებ, რომ საბაზრო ეკონომიკის შედეგები არამხოლოდ ეფექტიანი, არამედ მორალურად სასურველიცაა.ეს საკითხი არც ისეთი აბსურდულია, როგორც ეს ერთი შეხედვით შეიძლება ჩანდეს. წარმატებას აღწევს ის, ვისაც შეუძლია ბაზარს შესთავაზოს ისეთი რამ, რაზეც მოთხოვნა არსებობს. როგორც წესი, ეს არის ჩვეულებრივი კაპიტალი და (კვალიფიციური) მუშახელი. მოდით განვიხილოთ მეორე მათგანი, რადგან, როგორც წესი, ადამიანების უმეტესობა საკუთარი თავის ფინანსურ უზრუნველყოფას ახდენს შრომის ბაზარზე საკუთარი უნარების გაყიდვით. კომპიუტერული პროგრამის დაწერის, მათემატიკის სწავლების ან ორკესტრს ხელმძღვანელობის უნარი, მხოლოდ რამდენიმე მაგალითია იმისა, რაზეც საზოგადოების მხრიდან მოთხოვნა არსებობს და რაც, შესაბამისად, ამ უნარების მფლობელთა ძირითადი შემოსავლის წყარო ხდება. ბაზარს არასასურველი შედეგები აქვს მხოლოდ იმ ადამიანებისთვის, რომელთაც არ შეუძლიათ არაფრის შეთავაზება, მაგალითად ასაკის, ან შეზღუდული შესაძლებლობების გამო. წმინდა კაპიტალიზმის შემთხვევაში (სახელმწიფოს არარსებობის დროს), მხოლოდ ამ ორი ტიპის ადამიანები უნდა ხვდებოდნენ არახელსაყრელ მდგომარეობაში, რადგან მათი კეთილდღეობა მხოლოდ სხვების ალტრუიზმზე იქნებოდა დამოკიდებული. მათთვის კი, ვისაც ბაზრისათვის რაიმეს შეთავაზება შეუძლია, კონკურენცია, როგორც წესი, მრავალგანზომილებიანი და შესაბამისად, არც ისე მკაცრია. ადამიანები ახდენენ პროდუქტების დიფერენციაციას: მე, როგორც ლექტორი არ ვუწევ კონკურენციას ტაქსის მძღოლს, რომელსაც ოფისამდე მივყავარ, რადგან მე არ ვთავაზობ სხვებს ტაქსის მომსახურებას და ის არ კითხულობს ლექციებს. იმ შემთხვევაში კი, თუ ბაზარზე ძალიან ბევრი ადამიანი მიწევს კონკურენციას ჩემს საქმიანობაში -ლექტორობაში, შესაძლოა, მე გადავწყვიტო საკუთარი პროფილის შეცვლა და ბაზარს შევთავაზო სხვა მომსახურება მაგალითად: ჟურნალისტიკა. ანალოგიურად შეუძლია უპასუხოს გამძაფრებულ კონკურენციას ტაქსის მძღოლმაც. მან შესაძლოა აიღოს მართვის მოწმობა სატვირთო ავტომობილებისათვისაც, ან ისწავლოს ინგლისური და გახდეს გიდი, ან უბრალოდ დაიწყოს მუშაობა ქვეყანაში მიმდინარე უამრავი მშენებლობიდან ერთერთზე. მიუხედავად იმისა, რომ კაპიტალიზმი სწორედ კონკურენციის პრინციპზეა დაფუძნებული, ყველას უწევს კონკურენციის გაწევა ადამიანების შედარებით მცირე ჯგუფისთვის და არსებული წნეხი არც ისე დიდია. კიდევ უფრო კარგი ისაა, რომ ნებისმიერ ადამიანს შეუძლია სხვადასხვა ხერხის გამოყენება კონკურენტული წნეხის შესამცირებლად. ერთ-ერთი სტრატეგია შეიძლება იყოს კვალიფიკაციის ამაღლება, რადგან მის ზრდასთან ერთად, მცირდება კონკურენციაც. მაშინ, როდესაც მე შემიძლია გავხდე ტაქსის მძღოლი, ტაქსის მძღოლების უმეტესობას დასჭირდება მნიშვნელოვანი დრო და ძალისხმევა, რათა სწავლებისათვის საჭირო ცოდნა და კვალიფიკაცია შეიძინოს და გამიწიოს კონკურენცია ჩემს დარგში. შესაბამისად, ჩემი კვალიფიკაცია ამცირებს კონკურენციას. რომ შევაჯამოთ, ადამიანების უმრავლესობის კონკურენტუნარიანობას განსაზღვრავს უნარები, რესურსები და შრომისმოყვარეობა, ხოლო ბაზარი  აჯილდოვებს  ნიჭსა და ძალისხმევას. სამართლიანი და გამართლებული სისტემაა – და როგორც ჩანს, ლიბერტარიანელებმა ყველაფერი სწორად გათვალეს! შრომის ბაზრის დასასრული შედარებისთვის, განვიხილოთ სიტუაცია, სადაც მოსახლეობის 90 % არის მოხუცი ან შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე. ასეთ ადამიანებს არ შეუძლიათ რაიმე შესთავაზონ ბაზარს და საბაზრო ეკონომიკის შედეგები არამიმზიდველი იქნებოდა მორალური ასპექტით. მოსახლეობის 10%-ს, რომელიც კონკურენტუნარიანია, ექნებოდა ცხოვრების შედარებით კარგი პირობები, ხოლო დანარჩენი კი უბრალოდ იშიმშილებდა. ეკონომისტები ერიკ ბრინიოლფსონი (Erik Brynjolfsson) და ენდრიუ მაკაფი (Andrew McAfee) 2011 წელს, თავიანთ წიგნში „რბოლა მანქანების წინააღმდეგ“ ამბობენ, რომ ჩვენ მივედით იმ დონემდე, სადაც ტექნოლოგიური უმუშევრობა რეალობად იქცევა . იდეა იმის შესახებ, რომ ტექნოლოგიური პროგრესი გამოიწვევდა უმუშევრობის ზრდას მინიმუმ 250 წელს ითვლის, თუმცა მისი დამადასტურებელი ფაქტები არასდროს გვხვდებოდა. ყოველთვის, როდესაც ტექნოლოგიები რომელიმე პროფესიას უსარგებლოსა და არამოთხოვნადს ხდიდნენ, იქმნებოდა ახალი მოთხოვნა სამუშაო ძალაზე სხვა ადგილას, რათა დაეკმაყოფილებინა ადამიანური კაპიტალის ეს ჭარბი მიწოდება. ადამიანებს ყოველთვის შედარებით კარგად გამოსდიოდათ კონკურენციის გაწევა სხვა ადამიანებისათვის. თუმცა მომავალში, მათი ძირითადი კონკურენტები მანქანები გახდებიან. ბრინიოლფსონისადამაკაფის აზრით, ამის გამო, ბევრი ადამიანი სრულიად დაკარგავს კონკურენტუნარიანობას. მურის კანონის თანახმად, არსებული ტექნოლოგიების გამოთვლითი სიმძლავრე ორმაგდება დაახლოებით ორ წელიწადში. ეს ექსპონენციალური ზრდა ფიქსირდება 1965 წლის შემდეგ. ბრინიოლფსონისდამაკაფის  აზრით, ამ ზრდის ტემპის გათვალისწინებით, ახლო მომავალში კომპიუტერებს თითქმის ყველა სამუშაოს შესრულება შეეძლებათ. ამის მრავალი მაგალითი არსებობს. რამდენიმე წლის წინ, ვერავინ წარმოიდგენდა, რომ კომპიუტერს  ავტომობილის დამოუკიდებლად მართვა შეეძლებოდა. დღესდღეობით კი, ისეთ კომპანიები, როგორიცაა გუგლი, შესაძლებლობას აძლევს მანქანებს ათასობით კილომეტრი გაიარონ ადამიანის ჩარევის გარეშე, ნორმალური სატრანსპორტო მოძრაობის პირობებში. ექპერტები ვარაუდობენ, რომ ასეთი მანქანები 2020 წლისათვის თანდათანობით ჩაანაცვლებენ ჩვეულებრივ ავტომობილებს, რომლებსაც ჩვენ დღესდღეობით ვმართავთ. შესაბამისად, უკვე 20 წელიწადში ტაქსის მძღოლობა ვეღარ იქნება უამრავი ადამიანის მთავარი შემოსავლის წყარო. ფუნქცია რომელმაც ყველაზე მეტად გამაოცა ცემს ახალ სმარფონში არის საუბრის ამოცნობა. მე შემიძლია ვილაპარაკო სწრაფად მაგრამ გარკვევით და ჩემი ტელეფონი გადაიტანს საუბარს წერილობით ფორმაში თითქმის უშეცდომოდ. თუ ამ ფუნქციას ცოტათი კიდევ გააუმჯობესებენ შესაძლოა მომავალში მდივნის ყოლის აუცილებლობა აღარ შეიქმნას. რამდენიმე თვის წინ, კომპიუტერმა ჩააბარა  ტურინგის ტესტი,  რაც გულისხმობდა იმას, რომ მისი კომუნიკაციის მეთოდების გარჩევა ადამიანისაგან თითქმის შეუძლებელია. ამ ფუნქციების დახვეწის შედეგად, შესაძლოა აღარ დაგვჭირდეს გამყიდველები, კონსულტანტები და ბევრი სხვა პროფესიის წარმომადგენლები. საკმარისი ტექნოლოგიური პროგრესის შედეგად,  არ არსებობს ადამიანური კაპიტალი, რომელსაც არ შეექმნება საფრთხე ჩანაცვლებულ იქნას მანქანების მიერ. ბრინიოლფსონიდამაკაფი იხსენებენ ძველ (რიკარდოს) არგუმენტს, რომლის თანახმადაც, ბაზარზე არ არსებობს ძალა, რომელიც ხელს შეუშლიდა ხელფასების საარსებო მინიმუმზე, ანუ იმ დონეზე, რომელიც აუცილებელია მუშახელისათვის რათა შექმნას საარსებო პირობები საკუთარი თავისა და ოჯახისათვის, დაბლა დაცემას,. კიდევ უფრო ძლიერი არგუმენტი ისაა, რომ მანქანები არამხოლოდ ანაცვლებენ ადამიანურ კაპიტალს, არამედ სთავაზობენ მომხმარებელს კიდევ უფრო მეტს. მანქანა, რომელსაც არ სჭირდება მძღოლი შესაძლოა მოძრაობდეს უკეთ და ამცირებდეს საგზაო შემთხვევების რაოდენობას, ელექტრონულმა მდივნებმა შესაძლოა დაუშვან უფრო ნაკლები შეცდომები, კომპიუტერულმა ექიმმა შეიძლება  უფრო ზუსტი დიაგნოზი დასვას და სხვ. დღესდღეობით ცხენის, როგორც სამუშაო ძალის, გამოყენება მოძველებულია არა მხოლოდ იმიტომ, რომ მისი შენახვის დანახარჯები ბევრად მეტია იმ სარგებელზე, რისი მოტანაც შეუძლია (როგორცბრინიოლფსონიდამაკაფი  თავის მაგალითში აღნიშნავენ), არამედ იმიტომაც, რომ შიდაწვისა და ორთქლის ძრავები მასთან შედარებით ბევრად უფრო მრავალფუნქციური და მოსახერხებელია. ადრე არხის გასწვრივ შებმული ცხენებს გემების გადასაადგილებლად იყენებდნენ. დღესდღეობით კი ყველაზე ძლიერი გემის ძრავის სიმძლავრე 100,000 ცხენის ძალას აღემატება და ალბათ შეუძლებელია წარმოვიდგინოთ 100,000 ცოცხალი ცხენი, რომელებიც  გემის გადაადგილებას ცდილობენ. შესაბამისად, მაშინაც კი, თუ ცხენის შენახვის დანახარჯი 0-ს გაუტოლდებოდა, დღესდღეობით, მასზე მოხოვნა მაინც ბევრად ნაკლები იქნებოდა ვიდრე 150 წლის წინ. ახლა, როდესაც ტექნოლოგიური პროგრესის ექსპონენციალური ზრდის შედეგად სულ უფრო ნაკლებ ადამიანს შეუძლია ბაზრისათვის სასურველი პროდუქტის შეთავაზება- მათი ნიჭის, რესურსებისა და შრომისმოყვარეობის მიუხედავად, საბაზრო ეკონომიკას სულ უფრო და უფრო მორალურად არასასურველ შედეგებამდე უნდა მივყავდეთ. ეს ყველაფერი კი ლიბერტარიანელების ფუნდამენტურ მოსაზრებებს ეჭქვეშ აყენებს. რა არის გამოსავალი? მეოცე საუკუნეში დიდი დებატები მიმდინარეობდა სოციალურ ეკონომისტებსა და ე.წ ავსტრიის სკოლის წარმომადგენლებს შორის იმის შესახებ, თუ რომელი წყობა (კაპიტალიზმი თუ სოციალიზმი) გაბატონდებოდა საბოლოოდ. ამ დებატებში პოლონელი სოციალისტი ეკონომისტის, ოსკარ ლანგის ძირითადი არგუმენტი იყო ის, რომ სოციალიზმი არასდროს მოგვცემდა კაპიტალიზმზე უარესს შედეგს, რადგან გეგმიურ ეკონომიკას  შეეძლო მოეხდინა საბაზრო ეკონომიკის იმიტირება და ამით, მინიმუმ, შესაბამისი შედეგების მიღწევა. შესაბამისად, სოციალური ეკონომიკას შეეძლო მინიმუმ იმ შედეგების მიღწევა რაც საბაზროს, ან შესაძლოა უკეთესისაც. მისმა ავსტრიელმა ოპონენტებმა (მიზესმა, ფრიდრიხ ჰაიეკმა და სხვებმა), კი ლანგის ამ არგუმენტის გასაბათილებლად დაამტკიცეს, რომ არ არსებობდა საკმარისი გამოთვლითი სიმძლავრე იმისათვის, რომ მომხდარიყო საბაზრო ეკონომიკის იმიტაცია. იმის მიღწევა, რასაც ფასების სისტემა აკეთებს დეცენტრალიზირებული გზით, შეუძლებელი იყო გეგმიური ეკონომიკით. სოციალიზმის კრახის  ერთ-ერთი ძირითადი მიზეზი იყო არასაკმარისი გამოთვლითი სიმძლავრე. ხოლო მომავლის ძირითადი პრობლემა კომპიუტერული ძალებისა და შესაძლებლობების სიჭარბეა. არის თუ არა ეს ცხადი დამთხვევა? საბჭოთა კავშირის დაგეგმვის სისტემა ბევრი ნაკლით ხასიათდებოდა. „გოსპლანი“ ადგენდა წინასწარ 5 წლიან გეგმას, რაც დასაწყისშივე უკვე მოძველებული იყო. ამ სისტემის თანამედროვე ვერსია განსხვავებული იქნებოდა. გეგმის შესწორება მოხდებოდა რეალურ დროში. ყოველთვის, როდესაც ვინმე იყიდიდა ყავას, ეს ინფორმაცია მაშინვე გადაცემოდა და აღირიცხებოდა ცენტრალურ კომპიუტერში. წარმოების გეგმის შესწორება მოხდებოდა მომენტალურად. პროდუქციის წარმოება მოხდებოდა მოთხოვნის შესაბამისად. რაიმე გაუთვალისწინებელი მოვლენის, მაგალითად რომელიმე საწარმოს ავარიული დაზიანების შემთხვევაში, პარალელურად მოხდებოდა გეგმის შესწორება რეალურ დროში. მაშინაც კი, თუ ამ სისტემას ბევრი ნაკლი ექნებოდა, დისფუნქციური ბაზრის პირობებში, ის მაინც მიგვიყვანდა მორალურად უფრო მისაღებ შედეგებამდე. ვინაიდან დემოკრატია არ არის დამოკიდებული თავისუფალ ბაზარზე (როგორც წინა ნაწილში ვაჩვენეთ), ამ სისტემის დანერგვა დემოკრატიული გზითაც იქნებოდა შესაძლებელი. ჩემი ვარაუდით, მომავლის მარქსისეული ხედვა უფრო ზუსტი აღმოჩნდება ვიდრე ფუკუიამას თეორია.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3943	http://www.iset.ge/blog/?p=3968
“United forever in friendship and labour, Our mighty republics will ever endure.” The Soviet National Anthem (1944) (Source: Wikimedia Commons) It now seems more and more likely that Eastern Donbass (the area currently controlled by the self-proclaimed Donetsk and Luhansk People’s Republics) will become a frozen conflict zone, a territory in which the Ukrainian government will have little power to enforce its laws and where slowly a parallel governance system, an unrecognized ‘quasi-state’, will emerge. In the absence of a viable military alternative, one option likely to be considered by Ukraine and its Western allies is to exercise ‘ strategic patience’ . As discussed in a Foreign Policy , this approach has been until recently employed by Georgia and the US in their dealings with Abkhazia and South Ossetia. ‘Strategic patience’ consisted, according to Mitchell and Cooley, of: “helping Georgia develop into a prosperous and democratic country under the assumption that once this happened the people of Abkhazia would naturally want to rejoin Georgia. In practice, therefore, StratPat meant doing nothing – certainly not building relationships with anyone in Abkhazia.” ‘STRATEGIC PATIENCE’ OPTION ASSESSED An important assumption behind ‘strategic patience’ thinking is that quasi-states (QS) emerging in contested frozen conflict zones will not do well either politically or economically, fueling a sense of frustration with the corrupt regime and the breakaway status quo. Prima facie, there are good reasons to expect QS, such as Transnistria, Nagorno Karabakh, Abkhazia, South Ossetia, and, potentially, also Eastern Donbass, to implode in the absence of international recognition and economic isolation. In his 2006 article , Pål Kolstø lists some of the obvious reasons for their difficulties. First, QS are typically off to a bad start, with much of the infrastructure lying in ruins after a ferocious civil war fought (mostly) on their territory prior to secession. While there is considerable empirical evidence suggesting that wars do not necessarily inflict long-term damage to a country’s economic development, a crucial condition is that war really ends and is followed by stable peace (see, for example, “” by Christopher Blattman and Edward Miguel (2010)). Second, like any new states, QS at least initially lack in governance machinery and skills , and are unable to collect taxes and perform the basic functions of government, ensuring personal security, let alone property rights. These initial difficulties (often shared by the parent states – Ukraine, Georgia and Moldova) are compounded by the lack of international recognition. As argued by Kolstø, the QS status “puts a damper on normal legal trade with the outside world, and encourages illegal business”. While enriching the political elite of QS (through cuts and kickbacks), smuggling and other types of illegal business do not help QS emerge from the post-civil war institutional limbo and develop a normal, business friendly institutional framework. Third, non-recognition carries additional economic cost as foreign investors will be reluctant to invest in a jurisdiction where legal contracts are not internationally binding, international conventions have limited applicability, and investment may be wiped out through an outburst of hostilities (such as the 2008 war between Russia and Georgia over South Ossetia). Yet, despite these less than auspicious circumstances, neither Abkhazia nor any other QS on the fringes of the former USSR have succumbed to more than 20 years of isolation and non-recognition. Rather than crumbling and crawling back, these “frozen economies” appear to be doing sufficiently well to establish a reasonable degree of internal legitimacy and sustain themselves over time. In part, this has to do with the unenviable condition of the parent states’ own economy and politics . Both Georgia and Moldova were failed states for much of the 1990s – corrupt, criminal, plagued by brain drain and, as a result, not attractive enough for the ‘strategic patience’ policy to work. The other major factor for the economic and military sustainability of unrecognized QS has been the existence of a powerful external patron . What Russia is for Abkhazia, South Ossetia and Transnistria, Armenia is for the Nagorno Karabakh Republic (NKR). The same pattern is also to be found elsewhere: EU and NATO ‘patronize’ and protect Kosovo; US and Turkey do the same for Taiwan and the Turkish Republic of Northern Cyprus (TRNC), respectively. The presence of these two factors – an (initially) weak parent and a strong patron – are hardly incidental. Both are at the root of the secession phenomenon in the first place. While none of the post-Soviet QS are star performers, the scanty evidence that is available to us suggests that the policy of ‘strategic patience’ has not been very effective so far. Despite very bad initial conditions and the high toll on investment and quality of institutions exacted by the lack of international recognition, QS do well enough to generate a sense of loyalty and patriotism among the local population that chose (or ‘was chosen’) to remain under their control. At least in the case of Transnistria, the parent state (Moldova) failed to decisively outperform its former territory. While, arguably, Georgia has accomplished a great leap forward since 2003, this did not translate into a change in perceptions and political preferences on the Abkhazian or South Ossetian side of the divide. Moreover, an economically stronger and modern Georgia may be perceived as more of a threat (particularly, after the 2008 attempt at forceful re-unification with South Ossetia). Public perceptions have been a subject of a very interesting set of parallel surveys conducted in 2010 by John O’Loughlin of the University of Colorado at Boulder, together with several colleagues. Simultaneously held in Georgia and Abkhazia as well as in Moldova and Transnistria, these surveys suggest that people in QS are not necessarily unhappy about their existence. In “ , O’Loughlin et al argue that while being richer (according to ‘official’ per capita income data) people in Transnistria feel richer. Moreover, a higher share of people in Transnistra think that their country is better off than Moldova compared to the share of Moldovans thinking that Moldova is better off than Transnistria. The findings of O’Loughlin et al for Abkhazia and Georgia (“) are quite similar, lending little support for the ‘strategic patience’ doctrine. LESSONS LEARNED FOR UKRAINE With a population estimate of 3mln, the eastern part of Donbass (not controlled by the Ukrainian government) is much larger than all other post-Soviet QS. In terms of its size and economic structure, it is closest to Transnistria (about 500,000 citizens). Both Donbass and Transnistria have been the mining and industrial centers of their parent states and have rather similar human capital and factor endowments. Designated for manufacturing by the Soviet planner, both have been magnets for internal migration by (mostly Russian) engineers, technicians, miners and steelworkers. This Soviet legacy puts them at an advantage relative to three tiny ethnic enclaves in the South Caucasus which have been historically specialized in tourism (Abkhazia) and agriculture (South Ossetia and Karabakh). Like Transnistria, Eastern Donbass is likely to be on the receiving end of Russian subsidies, trade contracts and infrastructure investment, and last but not least, military protection. Eastern Donbass’ size and the fact that it directly borders on Russia further weakens the case for isolation and ‘strategic patience’ as a means of achieving re-unification. What are then the options for Ukraine and Eastern Donbass? While the pain is all too fresh for both sides in the recent conflict, the only viable strategy for reunification is mutual political engagement and economic integration. The rationale to re-integrate economically (in all frozen conflict areas) will only get stronger over time, and will undoubtedly play a role in bringing divided people together, once the memory of war and human loss recedes into the background. What may support a move towards greater economic (and, eventually, political) integration is the fact that despite years of separate existence, people in divided areas continue to share the same values. Such is another finding from the survey work conducted by O’Loughlin et al in Transnistria and Moldova, Abkhazia and Georgia. Despite the lack of recognition and years of hostility, economic integration has eventually made it to the agenda of Transnistria and Moldova. A sizeable share of Transnistria’s exports goes to the EU (through Moldova); discussions are underway concerning construction of additional bridges over Dniester to improve communication and trade linkages. After more than 20 years, Georgia is also gradually coming to realize that negative rhetoric (branding secessionists as “Russian puppets” and “terrorists”) and continued military and political confrontation are counterproductive in the sense of keeping the borders sealed and preventing mutually beneficial trade and human connections. Back in 2012, Bidzina Ivanishvili made economic linkages (e.g. reopening the railway connection to Russia via Abkhazia, and restoring the famous Ergneti market straddling the border with South Ossetia) a key subject of his election campaign. While yet to be realized, Mr. Ivanishvili’s pragmatic vision of using mutual economic interests in order to overcome the trauma of recent bloodshed, is worth of serious consideration by Ukraine and all other parties to frozen conflicts in the region. This piece also appears on	“იდიდე მარად, ჩვენო სამშობლოვ, გმირთა კერა ხარ გაუქრობელი…” ნაწყვეტი საბჭოთა კავშირის ჰიმნიდან (1944) წყარო (Wikimedia Commons) უფრო და უფრო ცხადი ხდება, რომ აღმოსავლეთ დონბასი (დონეცკის და ლუგანსკის ამჟამად კონტროლირებადი ტერიტორია) გაყინული კონფლიქტური ზონა გახდება. ასევე ცხადია, რომ ამ ტერიტორიაზე უკრაინის მთავრობის გავლენა შესუსტდება და პარალელური, არაღიარებული „კვაზი სახელმწიფო“ ჩამოყალიბდება. სამხედრო ალტერნატივის არარსებობის პირობებში, უკრაინის და მისი დასავლელი მხარდამჭერების ერთ-ერთი არჩევანია „სტრატეგიული მოთმენა“. ლინკოლნ მიშელის და ალექსანდრ ქულის მიერ Foreign Policy- ში გამოქვეყნებული მიხედვით,  საქართველო და ამერიკა უკანასკნელ პერიოდამდე იყენებდნენ აღნიშნულ მიდგომას აფხაზეთთან და სამხრეთ ოსეთთან ურთიერთობის წარმართვისას. მიშელის და ქულის მიხედვით, „სტრატეგიული მოთმენა“ გულისხმობს: “ხელი შეუწყოს საქართველოს, როგორც წარმატებული და დემოკრატიული ქვეყნის განვითარებას, რის შემდეგაც აფხაზ მოსახლეობას სურვილი გაუჩნდება თავად შეუერთდეს საქართველოს. პრაქტიკულად, ეს სტრატეგია ნიშნავს  არაფრის კეთებას – არანაირი ურთიერთობის ჩამოყალიბებას აფხაზეთთან.” <h4 style="text-align: justify;">„სტრატეგიული მოთმენის“ შეფასება „სტრატეგიული მოთმენის“ მნიშვნელოვანი დაშვება ისაა, რომ გაყინულ კონფლიქტურ ზონაში მოქმედი კვაზი სახელმწიფოები ვერ იქნებიან პოლიტიკურად და ეკონომიკურად წარმატებულნი,  კორუფციული რეჟიმის და სეპარატისტული ტერიტორიის სტატუს ქვოს გამო, რაც იმედგაცრუებას გამოიწვევს. ერთი შეხედვით, არსებობს მიზეზები, რომ ისეთი კვაზი სახელმწიფოები, როგორებიცაა ტრანსნისტრია, მთიანი ყარაბაღი, აფხაზეთი, სამხრეთ ოსეთი, და პოტენციურად, აღმოსავლეთ დონბასი კოლაფსს განიცდიდა საერთაშორის აღიარების არარსებობის და ეკონომიკური იზოლაციის პირობებში. 2006 წელს გამოქვეყნებულ პალ კოლსტო საუბრობს კვაზი სახელმწიფოების წინაშე არსებული სიძნელეების რამდენიმე აშკარა მიზეზზე. პირველი: როგორც წესი, კვაზი სახელმწიფოებს ცუდი საწყისი ეტაპი აქვთ – გამოყოფას, ხშირ შემთხვევაში, წინ უძღვის მათ ტერიტორიაზე სამოქალაქო ომები, რაც ანადგურებს ინფრასტუქტურას. მრავალი მაგალითი ადასტურებს, რომ ომი აუცილებლად არ იწვევს ქვეყნის გრძელვადიანი ეკონომიკური განვითარების შეფერხებას, თუმცა მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც ომი ნამდვილად სრულდება და მოსდვს მშვიდი პერიოდი (იხილეთ,მაგალითად, კრისტოფერ ბლატმენის და ედვარდ მიგელის (2010) “”). მეორე: სხვა ახალი სახელმწიფოების მსგავსად, კვაზი სახლემწიფოებს, საწყის ეტაპზე მაინც,  არ აქვთ სახლემწიფოს მართვის გამოცდილება და უუნარონი არიან აკრიფონ გადასახადები, განახორციელონ სახელმწიფოს ძირითადი ფუნქციები, დაიცვან ადამიანთა უსაფრთხოება და საკუთრების უფლებები. ამ თავდაპირვლ სირთულეებს (რაც ხშირად საერთოა მშობელი სახლემწიფოებისათვისაც – უკრაინის, საქართველოს და მოლდოვასთვის) თან ერთვის საერთაშორისო აღიარების არარსებობა. კოლსტოს მიხედვით, კვაზი სახელმწიფოს სტატუსი  „ზღუდავს ნორმალურ ლეგალურ ვაჭრობას დანარჩენ მსოფლიოსთან, და ხელს უწყობს არალეგალურ ბიზნესს“. კვაზი სახელმწიფოების პოლიტიკურ ელიტის გამდიდრების პარალელურად (არაკანონიერი გადასახადებით), კონტრაბანდა და სხვა ტიპის არალეგალური ბიზნესი არ ეხმარება კვაზი სახელმწიფოებს გადალახონ პოსტ სამოქალაქო ომის ინსტიტუციური გარდამავალი პერიოდი და ჩამოაყალიბონ ნორმალური, ბიზნეს მეგობრული ინსტიტუციური პირობები. მესამე: არაღიარებას თან ახლავს დამატებითი ხარჯები – უცხოელი ინვესტორები თავს იკავებენ ინვესტიციების განხორციელებისგან იმ იურისდიქციაში, სადაც კონტრაქტები არ ექვემდებარება საერთაშორისო სამართალს, საერთაშორისო შეთანხმებები შეზღუდულია და ინვესტიციების უკან დაბრუნება შეიძლება შეუძლებელი გახდეს აგრესიის გამწვავების ფონზე (მაგალითად, როგორიც იყო სამხრეთ ოსეთის ტერიტორიაზე 2008 წლის რუსეთ-საქართველოს ომი). არახელსაყრელი პირობების მიუხედავად, იზოლაციის და არაღიარების 20 წელიწადზე დიდი პერიოდის განმავლობაში, არც აფხაზეთს და არც ყოფილ საბჭოთა კავშირის ტერიტორიაზე მოქმედ სხვა კვაზი სახელმწიფოს, კრახი არ განუცდია. დაშლის და უკან შემოერთების ნაცვლად, „გაყინული ეკონომიკები“ საკმარისი წარმატებით ამკვიდრებენ თავიანთ ტერიტორიაზე საერთაშორისო კანონებს. ნაწილობრვ, ეს უკავშირდება მშობელ ქვეყანაში არასასურველ ეკონომიკურ და პოლიტიკურ მდგომარეობას. 1990-იან წლებში საქართველომ და მოლდოვამ მრავალი კრახი განიცადა – კორუფცია, კრიმინალი, ტვინების გადინება; ამ ყველაფერმა ხელი შეუშალა „სტრატეგიული მოთმენის“ პოლიტიკის მუშაობას.  მეორე მნიშვნელოვანი ფაქტორი, რამაც განაპირობა არაღიარებული კვაზი სახელმწიფოების ეკონომიკური და სამხედრო მდგრადობა, არის ძლიერი გარე დამხმარე ძალა. აფხაზეთისთვის, სამხრეთ ოსეთისა და ტრანსნისტრიისთვის ესეთი ძალაა რუსეთი, მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკისთვის კი – სომხეთი. მსგავსი შემთხვევები გვხვდება სხვაგანაც: ევროკავშირი და NATO „მფარველობენ“ და იცავენ კოსოვოს; ამერიკის შეერთებული შტატები იგივეს აკეთებს ტაივანთან, ხოლო თურქეთი  ჩრდილოეთ კვიპროსის თურქეთის რესპუბლიკასთან მიმართებაში. აღნიშნული ორი ფაქტორის – თავდაპირველად სუსტი მშობელი სახელმწიფოს და ძლიერი მფარველის – არსებობა არ არის შემთხვევით. ორივე დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ გამოყოფის ფენომენის საწყის მიზეზს უკავშირდება. მიუხედავად იმისა, რომ არც ერთ პოსტ საბჭოთა კვაზი სახელმწიფოს არ მიუღწევია განვითარების გამორჩეულად მაღალი დონისთვის, ჩვენს ხელთ არსებული რამოდენიმე მაგალითი გვიჩვენებს რომ „სტრატეგიული მოთმენა“ არაა ეფექტური. ძალიან ცუდი საწყისი პირობების,  ინვესტიციებზე მაღალი გადასახადების და საერთაშორისო აღიარებისათვის მოთხოვნილი ინსტიტუციების ხარისხის არ არსებობის მიუხედავად, კვაზი სახელმწიფოებმა მოახერხეს ადგილობრივ მოსახლეობაში, ვინც აირჩიეს (ან არჩეულ იყვნენ) მათ კონტროლ ქვეშ დარჩენილიყვნენ, პატრიოტიზმის ჩამოყალიბება. ტრანსნისტრიის შემთხვევაში მაინც მშობელმა სახელმწიფომ (მოდლოვეთმა) კრახი განიცადა უკეთესი შედეგისმიღწევაში. მიუხედავაად იმისა, რომ საქართველომ 2003 წლის შემდეგ მნიშვნელოვანი ნაბიჯი გადადგა წინ, ამან ვერ შეცვალა აფხაზეთის ან სამხრეთ ოსეთის პოლიტიკური უპირატესობები. უფრო მეტიც, ეკონომიკურად ძლიერი და თანამედროვე საქართველო შეიძლება აღქმული იყოს, როგორც საფრთხე (განსაკუთრებით 2008 წლის მცდელობის შემდეგ, ძალის გამოყენებით შემოეერთებინა სამხრეთ ოსეთი). 2010 წელს ჯონ ო’ლაფლინმა (University of Colorado at Boulder) კოლეგებთან ერთად საინტერესო კვლევა ჩაატარა საზოგადოებრივი აღქმის გამოსაკვლევად. კვლევები ერთდროულად ჩატარდა საქართველოსა და აფხაზეთში, ისევე როგორც ტრანსნისრტრიასა და მოლდოვეთში. კვლევების მიხედვით, კვაზი სახელმწიფოების მოსახლეობა არაა უკმაყოფილო თავიანთი მდგომარეობით. „“ ო’ლაფლინი წერს, რომ ტრანსნისტრიის მოსახლეობა, მიუხედავად იმისა, რომ არ არის უფრო მდიდარი (ერთ მოსახლეზე შემოსავლის ოფიციალური მონაცემების მოხედვით), უფრო მდიდრად გრძნობს თავს. უფრო მეტიც, ტრანსნისტრიაში საზოგადოების უფრო დიდი წილი თვლის, რომ მოლდოველებთან შედარებით უკეთესად ცხოვრობენ, ვიდრე მოლდოვეთში თვლიან, რომ ისინი უკეთესად ცხოვრობენ, ვიდრე ტრანსნისტრიის მოსახლეობა. კვლევის შედეგები მსგავსია აფხაზეთის და საქართველოს შემთხვევაში („“), ეს კი მცირე დასაყრდენს უქმნის „სტრატეგიული მოთმენის“ დოქტრინას. <h4 style="text-align: justify;">გაკვეთილები უკრაინიდან დონბასის აღმოსავლეთ ნაწილი (უკრაინის მთავრობის მიერ არაკონტროლირებადი), 3 მილიონიანი მოსახლეობით, უფრო დიდია ვიდრე ყველა პოსტ-საბჭოთა კვაზი სახელმწიფო ერთად აღებული. იგი ზომით და ეკონომიკური სტუქტურით ყველაზე ახლოსაა ტრანსნისტრიასთან (500,000 მოსახლით). დონბასი და ტრანსნისტრია მშობელ სახელმწიფოებში  სამთო მრეწველობის და ინდუსტრიულ ცენტრებს წარმოადგენდნენ და შესბამისად, მსგავსი ადამიანური კაპიტალი და წარმოების ფაქტორები აქვთ. რადგან საბჭოთა მგეგმავების მიერ აღნიშნული ტერიტორიები  მრეწველობისთვის იყო განკუთვნილი, ისინი იზიდავდნენ შიდა მიგრანტებს (ძირითადად რუსეთიდან), ძირითადად, ინჟინრებს, ტექნიკოსებს და მაღაროს მუშებს. საბჭოთა მემკვიდრეობამ ისინი უკეთეს პირობებში დატოვა, ვიდრე სამი პატარა ეთნიკური ანკლავი სამხრეთ კავკასიაში, რომლებიც ისტორიულად სპეციალიზებულნი იყვნენ ტუსიზმსა (აფხაზეთი) და სოფლის მეურნეობაში (სამხრეთ ოსეთი და ყარაბაღი). ტრანსნისტრიის მსგავსად, მოსალოდნელია, რომ აღმოსავლეთ დონბასიც მიიღებს რუსეთიდან სუბსიდიებს, სავაჭრო ხელშეკრულებებს, ინფრასტრუქტურულ ინვესტიციებს და  - სამხედრო დახმარებასაც. აღმოსავლეთ დონბასის ზომა და მისი პირდაპირი საზღვარი რუსეთთდან ამცირებს იზოლაციის გარემოებას და ასუსტებს გაერთიანებაში „სტარტეგიული მოთმენის“ ფაქტორს. რა არჩევანი აქვთ უკრაინას და აღმოსავლეთ დონბასს? რადგან ორივე მხარისათვის კონფლიქტიდან გამოწვეული ტკივილი ახალია, გაერთიანების ერთადერთი შესაძლო სტრატეგია არის ერთობლივი პოლიტიკური მოქმედება და ეკონომიკური ინტეგრაცია. ეკონომიკური რეინტეგრაციის ლოგიკურობა (ყველა გაყინულ კონფლიქტურ ტერიტორიაზე) მხოლოდ და მხოლოდ გაძლიერდება მომავალში და მნიშვნელოვან როლს ითამაშებს ხალხის დაახლოებაში, როგორც კი ომი დავიწყებას მიეცემა. კიდევ ერთი ფაქტორი, რაც ხელს შეუწყობს ეკონომიკურ (და საბოლოოდ პოლიტიკურ) ინტეგრაციას არის ის, რომ დაყოფის მიუხედავად, ხალხი კვლავ იზიარებს საერთო ღირებულებებს. ამას ადასტურებს ო’ლაფლინის მიერ ტრანსნისტრიაში, მოლდოვაში, აფხაზეთსა და საქართველოში ჩატარებული კვლევა. არაღიარებისა და  წლების განმავლობაში დაპირისპირების მიუხედავად, ტრანსნისტრიისა და მოლდოვეთისათვის ეკონომიკური ინტეგრაცია დღის წესრიგში დგება. ტრანსნისტრიიდან ექსპორტის მნიშვნელოვანი წილიევროკავშირში გადის (მოლდოვას გავლით); დისკუსიები მიდინარეობს კომუნიკაციისა და სავაჭრო კავშირების გაუმჯობეების მიზნით, დნესტრზე დამატებითი ხიდების აშენების თაობაზე. 20 წელზე მეტი ხნის შემდეგ, საქართველო თანდათან აცნობიერებს, რომ ნეგატიური რიტორიკა („რუსეთს დამორჩილებულები“ და „ტერორისტები“), სამხედრო და პოლიტიკური კონფრონტაცია არაპროდუქტიულია საზღვრების შენარჩუნებისათვის და ხელს უშლის ორმხრივად სასარგებლო სავაჭრო და ადამიანურ კავშირს. 2012 წელს, ბიძინა ივანიშვილმა ეკონომიკური კავშირები შექმნა (მაგალითად, აფხაზეთის გავლით რუსეთთან რკინიგზის გახსნა, სამხრეთ ოსეთის საზღვართან ცნობილი ერგნეთის ბაზრის აღდგენა), რაც  საარჩევნო კამპანიის ძირითადი ნაწილი იყო. მიუხედავად იმისა, რომ ივანიშვილის პრაგმატული ხევდა იმის შესახებ, რომ საერთო ეკონომიკური ინტერესები  გადალახავენ სისხლისღვრით გამოწვეულ ტრავმას ჯერ არ განხორცილებულა, ეს უნდა გაითვალისწინოს უკრაინამ და გაყინული კონფლიქტების  ყველა სხვა მონაწილემ.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3932	http://www.iset.ge/blog/?p=3932
კარლ მარქსის იდეებმა მსოფლიო ისტორია შეცვალა – არა უკეთესობისკენ. ნიშნავს ეს, რომ მარქსი ერთხელ და სამუდამოდ უნდა იყოს უარყოფილი? (წყარო: Wikimedia Commons) ამ ორნაწილიან სტატიაში , მე შევეცდები ვაჩვენო ის ძირითადი გამოწვევები, რომელთა წინაშეც შესაძლოა კაპიტალიზმი აღმოჩნდეს მომავალში და რომლებიც, მისთვის შეიძლება გადაულახავიც კი გახდეს. არსებობს საფუძველი ვიფიქროთ, რომ 30 წლის შემდეგ, საბაზრო სისტემის გლობალური ბატონობას ვეღარ ვიხილავთ. ფუკუიამა VS. მარქსი რამდენიმე თვის წინ, თბილისში, თავისუფალ უნივერსიტეტში, საჯარო ლექცია ჩაატარა ბოლო 30 წლის მანძილზე მსოფლიოს ერთ-ერთმა ყველაზე გავლენიანმა მოაზროვნემ – ფრანცის ფუკუიამამ. ფუკუიამა ცნობილი გახდა თავისი წიგნით „ისტორიის დასასრული და უკანასკნელი ადამიანი“ (1992) სადაც ის გვთავაზობს ისტორიის ევოლუციაზე ჰეგელის იდეის საკუთარ ინტერპრეტაციას. ჰეგელის აზრით, ისტორია არის Weltgeist-ის („მსოფლიოს სულის“) აქტუალიზაციის პროცესი, რომელიც ვითარდება ისტორიული წინააღმდეგობების აღმოცენების საფუძველზე. მოგვიანებით კი ხდება ამ უკანასკნელთა გადაჭრა და გარდაქმნა ეგრეთ წოდებულ სინთეზებად, რომლებიც, თავის მხრივ, ახალი წინააღმდეგობების წარმოქმნის ბაზისს ქმნის. ეს წინააღმდეგობების წარმოქმნისა და მათი გადაჭრის პროცესი სრულდება მხოლოდ მაშინ, როდესაც Weltgeist „შეიცნობს საკუთარ თავს“ და აღარ ხდება ახალი წინააღმდეგობების აღმოცენება. თავის წიგნში, ფუკუიამა წარმოადგენს მოსაზრებას, რომ საბჭოთა კავშირის დაშლასთან ერთად, დასრულდა ისტორიული წინააღმდეგობების წარმოქმნისა და მათი გადაჭრის სერია და მისი დატოვებული საბოლოო შედეგი არის – კაპიტალიზმი ლიბერალურ დემოკრატიასთან სინთეზში. მოკლედ რომ შევაჯამოთ, ფუკუიამას ეს მოსაზრება არასწორი აღმოჩნდა. ისტორიული წინააღმდეგობების წარმოქმნის პროცესი რომ 1991 წელს დამთავრებულიყო, დღევანდელი მსოფლიოს სურათი მკვეთრად განსხვავებული იქნებოდა: მშვიდობა, უწყვეტი განვითარების პროცესი და ყველა ქვეყანა საბაზრო ეკონომიკისა და დემოკრატიისაკენ მიმავალ გზაზე. თუმცა, მისი ჰიპოთეზის პოლიტიკური ნაწილის უარყოფა შეიძლება იმ ფაქტით, რომ რიგი ქვეყნები სულაც არ მიისწრაფვიან დემოკრატიისაკენ. ამის თვალსაჩინო მაგალითი არის ჩინეთი, სადაც კაპიტალიზმი ბატონობს, თუმცა დემოკრატია ჯერ კიდევ არ დამკვიდრებულა (და არავინ იცის, მოხდება თუ არა ეს ოდესმე). ე.წ არაბულმა გაზაფხულმა კი ერთი სახის ავტოკრატია ჩაანაცვლა მეორეთი და შედარებით სტაბილური დესპოტიზმი გარდაიქმნა უიმედო ქაოსში, რელიგიური ფანატიზმის აღზევებასთან ერთად. 9/11-მა კიდევ ერთხელ მკვეთრად დაანახა მსოფლიოს, დასავლურ ლიბერალიზმსა და ისლამურ სამყაროს შორის არსებული უდიდესი წინააღმდეგობები. ხოლო ის რაც ამ მომენტისათვის სირიასა და ერაყში ხდება, გვაძლევს საფუძველს ვივარაუდოთ, რომ ამ წინააღმდეგობების გადაჭრას ახლო მომავალში არ უნდა ველოდოთ. თუმცა, რაც შეეხება ფუკუიამას ეკონომიკურ წინასწარმეტყველებას, მან შედარებით გაამართლა და მართლაც, ალბათ თითქმის არ არსებობს ქვეყანა, რომლის ეკონომიკა საბაზრო სისტემაზე არ მუშაობს. არსებობს მხოლოდ სამი გამონაკლისი, მაგრამ ისინი ძლიერ მაგალითს არ წარმოადგენენ. ჩრდილოეთ კორეა სრულ კრახად შეიძლება ჩაითვალოს. ჩინეთი – მართალია ფორმალურად ჯერ კიდევ სოციალურ სისტემაზეა, მაგრამ ბოლო 25 წლის მანძილზე საკმაოდ დიდი ნაბიჯებით მიისწრაფის კაპიტალიზმისაკენ. რაც შეეხება კუბას, მართალია ნელი ტემპებით, მაგრამ ისიც ჩინეთის გზას გადის. გამოდის თუ არა, რომ ფუკუიამა ნახევრად მაინც იყო მართალი? კონკრეტულად კი, აღმოჩნდა თუ არა მისი მომავლის ეკონომიკური ხედვა სიმართლე? სანამ ამ კითხვას გავცემდეთ პასუხს, მინდა შეგახსენოთ, რომ ფუკუიამა არ იყო ერთადერთი, ვინც ინტერპრეტაცია გაუკეთა ჰეგელის იდეებს და ეკონომიკურ საკითხებს მოარგო ისინი. კარლ მარქსმაც ზუსტად იგივე გააკეთა, კერძოდ კი, მისი ნაშრომების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ნაწილი- ისტორიის თეორია, სწორედ ჰეგელის მოსაზრების ადაპტაციას წარმოადგენს. წინააღმდეგობები, რომლებზეც ჰეგელი თავის ნაშრომში საუბრობდა, მარქსის თეორიაში საზოგადოების კლასთა ბრძოლას შეესაბამება. რაც შეეხება Weltgeist-ის მიერ საკუთარი თავის შეცნობას, რომელსაც ჰეგელი ისტორიის დასასრულ წეტილად მიიჩნევდა, მარქსის თეორიაში, კომუნიზმში (საზოგადოებაში კლასების გარეშე) აისახა. თუ კარგად დავაკვირდებით, ფუკუიამასა და მარქსის თეორიებს შორის საკმაოდ დიდ მსგავსებას აღმოვაჩენთ, ერთი ძირითადი განსხვავებით, რომ ფუკუიამა ისტორიის განვითარების საბოლოო ეტაპად კაპიტალიზმს მიიჩნევდა, ხოლო მარქსი კი – კომუნიზმს. დემოკრატია კაპიტალიზმის გარეშე? ახლახანს, მე განვიხილე ჩემი მოსაზრებები ერთ-ერთ ქართველ ჟურნალისტთან საუბრის დროს. ის ცდილობდა დავერწმუნებინე, რომ არ დამეწერა ეს სტატია, რადგანაც, როგორც მომდევნო კვირაში, სტატიის მეორე ნაწილში ნახავთ, ჩემი ანალიზის საბოლოო დასკვნა არის შემდეგი: სოციალისტური იდეები, კერძოდ კი, ეკონომიკის ცენტრალური მგეგმავის კონცეფცია – შეიძლება არც ისე უსარგებლო იყოს. ამ ჩემი მეგობრისა და მისი ოჯახის გამოცდილება საბჭოთა კავშირის დროს იმდენად უარყოფითი იყო, რომ მან შეურაცხყოფადაც კი მიიჩნია, რომ შესაძლოა, გეგმიურ ეკონომიკას რაიმე დადებითი ასპექტებიც ჰქონოდა. მისი აზრით, ეს იგივე იქნებოდა, რაც, ვთქვათ, ჰიტლერის ეროვნული სოციალიზმის დადებით და უარყოფით მხარეებზე საუბარი. ეს კი ყველა იმ საშინელი მოვლენის გათვალისწინებით, რაც ეროვნული სოციალიზმის ქვეშ ხდებოდა, უდაოდ შეურაცხმყოფელი იქნებოდა, თავად სტატიის დასკვნის მიუხედავად. ჩემი აზრით კი, სუფთა ეკონომიკურ ასპექტში გეგმიური ეკონომიკის შესაძლო უპირატესობების განხილვა არ უნდა იყოს შეურაცხმყოფელი, განსაკუთრებით იმიტომ, რომ საბჭოთა კავშირთან დაკავშირებული ძირითადი მტკივნეული მომენტები, არა ეკონომიკური წყობის, არამედ მისი პოლიტიკური სისტემის შედეგია. სინამდვილეში, ეს პოლიტიკური სისტემა არ არის მარქსის თავდაპირველი იდეების ნაწილი. მან ძალიან ზედაპირულად განიხილა უკლასო საზოგადოების პოლიტიკური წყობა და არ გამოურიცხავს, რომ კომუნისტურ საზოგადოებაში გადაწყვეტილებები შესაძლოა დემოკრატიული გზითაც ყოფილიყო მიღებული. როგორც პიტერ სინგერი წერს: „მარქსი ადამიანური თავისუფლების იდეის ერთგული იყო. ვიქტორიანული სალონური თამაშის დროს, როდესაც ეკითხებოდნენ, რომელი მანკი სძულდა ყველაზე მეტად, ის პასუხობდა: „მონობა“; და თავის საყვარელ სლოგანად არჩეული ჰქონდა ფრაზა: ‘De omnibus dubitandum’ – „ყველაფერი უნდა იეჭვო“. მიუხედავად იმისა, რომ ის გარკვეულწილად მხარს უჭერდა ავტორიტარულ იდეებს საკუთარი მოსაზრებებით, სავარაუდოა, რომ მაინც შეშფოთდებოდა იმ ავტორიტეტით, რომელიც ლენინმა და სტალინმა მისი სახელით მოიპოვეს (უფრო მეტიც, დიდად სავარაუდოა რომ მარქსი წმენდის ადრეულ ეტაპებსაც კი შესწირვოდა)“ ( Marx – A Very Short Introduction , Oxford University Press 2001, p. 93) . და მაინც, ბევრი ადამიანი ფიქრობს, რომ თავისუფლება და საბაზრო ეკონომიკა ერთმანეთთან მჭიდრო კავშირშია და საბჭოთა კავშირის პოლიტიკური ტერორის განცალკევება მისი ეკონომიკური წყობისგან, შეუძლებელი იქნებოდა. ძირითადი არგუმენტი კი, მდგომარეობს შემდეგში: საბაზრო ეკონომიკის შემთხვევაში, ძალაუფლება პოლიტიკური მმართველებიდან გადავიდოდა ეკონომიკურად მნიშვნელოვანი მონაწილეების ხელში, რომლებიც საბოლოოდ, საკუთარ წილ ეკონომიკურ ძალასაც მოითხოვდნენ. უფრო მეტიც, საბაზრო ეკონომიკის ერთმანეთთან დაპირისპირებული ჯგუფები, როგორებიცაა კაპიტალისტები და მუშაკები, სხვადასხვა ინტერესის ჯგუფები და ა.შ საჭიროებენ კონფლიქტების გადაჭრის ინსტიტუციონალიზებულ გზას, რომელსაც დემოკრატია გვთავაზობს. ადამიანები, რომლებიც ამ მოსაზრებებს იზიარებენ, ფიქრობენ, რომ ჩინეთი საბოლოოდ გახდება პოლიტიკურად არასტაბილური ქვეყანა, თუ კომუნისტური პარტია არ მოახდენს საკუთარი ძალაუფლების გადანაწილებას საზოგადოების სხვადასხვა ჯგუფებზე. თუ საპირისპირო მიმართულებას განვიხილავთ, ნამდვილი თავისუფლება გულისხმობს ეკონომიკურ თავისუფლებასაც და გადაწყვეტილებების მიღებას სახელმწიფოს, ან მესამე პირის ზეწოლის გარეშე. შესაბამისად დემოკრატია ავტომატურად გულისხმობს პირადი საკუთრების არსებობას. მოცემული არგუმენტის პირველი ნაწილი თეორიულად მართლაც მყარია – რთულია წარმოიდგინო, როგორ შეძლებენ პოლიტიკური ლიდერები შეინარჩუნონ ძალაუფლება გრძლევადიან პერიოდში, ეკონომიკური ძალაუფლების მქონე პირების წინააღმდეგ. ევროპაში ფეოდალიზმის დასრულება ხშირად განიხილება ამ თვალსაზრის ემპირიულ მაგალითად, როდესაც არისტოკრატია ეკონომიკურად მოძველებული გახდა, მისი ჩანაცვლება მოხდა ინდუსტრიალისტებისა და ვაჭრების მიერ. თუმცა, თანამედროვე ისტორია აღარ იძლევა ამ მოსაზრების დამადასტურებელ ფაქტებს. თუ განვიხილავთ ჩინეთის მაგალითს, მისი კაპიტალიზმისკენ სვლის მიუხედავად, დიქტატურა ქვეყანაში საკმაოდ სტაბილურია. და ზოგადად, მე-20 საუკუნეში არც ისე რთულია, მოვიყვანოთ დიქტატორების მაგალითები, რომელთაც თავისუფლება მიანიჭეს მეწარმეებსა და კომპანიებს. ევროპის ფაშისტური რეჟიმი, ისევე როგორც მრავალი აფრიკელი დიქტატორისა, საბაზრო ეკონომიკით შეიძლება დახასიათდეს, და ამის კიდევ ერთ თვალსაჩინო მაგალითად შეიძლება პუტინის რუსეთიც ჩაითვალოს. არგუმენტის მეორე ნაწილი კი პირიქით, საკმაოდ გამყარებულია ემპირიული მდაკვირვებებით. არ არსებობს დემოკრატიული სისტემა, ეკონომიკის საბაზრო სისტემის წყობის გარეშე. თუმცა, თეორიული კავშირი ამ შემთხვევაში საკმაოდ სუსტია. ეკონომიკურად ყველაზე მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებების მიღება, კერძოდ კი, ინვესტიციებთან დაკავშირებით, არ ხდება დემოკრატიული გზით, დემოკრატიის არსებობის შემთხვევაშიც კი (ამ გადაწყვეტილებებს იღებენ კაპიტალის მფლობელები). ამის გარდა, მოხმარების საქონელზე პირადი საკუთრების უზრუნველყოფა შესაძლებელია წმინდა საბაზრო ეკონომიკის არარსებობის შემთხვევაშიც. ასე რომ, ფუნდამენტური პრობლემები შესაძლოა, სრულიადაც არ შეიქმნას. თუ კაპიტალიზმი კარგად ვერ ფუნქციონირებს, შესაძლოა მოხდეს ისე, რომ ამომრჩეველმა აირჩიოს სხვა ეკონომიკური წყობა დემოკრატიის სრული გაუქმების გარეშე. ხოლო ის ფაქტი, რომ ეს აქამდე უბრალოდ არ მომხდარა, შესაძლოა აიხსნას საჭიროების არარსებობით, ანუ იმით, რომ ბაზრები საკმაოდ კარგად ფუნქციონირებდნენ და ეკონომიკა საუკეთესო შედეგს აღწევდა, საზოგადოების უმეტესი ნაწილისათვის. სტატიის მეორე ნაწილში შევეცდები ვაჩვენო, რომ წარსულში, ბაზრის ფუნქციონირების შედეგები სრულიად შეთავსებადი იყო სამართლიანობის ცნებასთან. მაგრამ უახლოეს მომავალში, მოსალოდნელია წარმოიშვას პრობლემა მორალურად სასურველ და ბაზრის მიერ მოცემულ შედეგებს შორის. ეს პრობლემა შეიძლება იმდენად მნიშვნელოვანი აღმოჩნდეს, რომ უარი გვათქმევინოს საბაზრო სისტემაზე. ბოლოს კი, განვიხილავ იდეას, თუ როგორი შეიძლება იყოს სისტემა, რომელიც ჩაანაცვლებს საბაზრო სისტემას საშუალოვადიან პერიოდში.	კარლ მარქსის იდეებმა მსოფლიო ისტორია შეცვალა – არა უკეთესობისკენ. ნიშნავს ეს, რომ მარქსი ერთხელ და სამუდამოდ უნდა იყოს უარყოფილი? (წყარო: Wikimedia Commons) ამ ორნაწილიან სტატიაში , მე შევეცდები ვაჩვენო ის ძირითადი გამოწვევები, რომელთა წინაშეც შესაძლოა კაპიტალიზმი აღმოჩნდეს მომავალში და რომლებიც, მისთვის შეიძლება გადაულახავიც კი გახდეს. არსებობს საფუძველი ვიფიქროთ, რომ 30 წლის შემდეგ, საბაზრო სისტემის გლობალური ბატონობას ვეღარ ვიხილავთ. ფუკუიამა VS. მარქსი რამდენიმე თვის წინ, თბილისში, თავისუფალ უნივერსიტეტში, საჯარო ლექცია ჩაატარა ბოლო 30 წლის მანძილზე მსოფლიოს ერთ-ერთმა ყველაზე გავლენიანმა მოაზროვნემ – ფრანცის ფუკუიამამ. ფუკუიამა ცნობილი გახდა თავისი წიგნით „ისტორიის დასასრული და უკანასკნელი ადამიანი“ (1992) სადაც ის გვთავაზობს ისტორიის ევოლუციაზე ჰეგელის იდეის საკუთარ ინტერპრეტაციას. ჰეგელის აზრით, ისტორია არის Weltgeist-ის („მსოფლიოს სულის“) აქტუალიზაციის პროცესი, რომელიც ვითარდება ისტორიული წინააღმდეგობების აღმოცენების საფუძველზე. მოგვიანებით კი ხდება ამ უკანასკნელთა გადაჭრა და გარდაქმნა ეგრეთ წოდებულ სინთეზებად, რომლებიც, თავის მხრივ, ახალი წინააღმდეგობების წარმოქმნის ბაზისს ქმნის. ეს წინააღმდეგობების წარმოქმნისა და მათი გადაჭრის პროცესი სრულდება მხოლოდ მაშინ, როდესაც Weltgeist „შეიცნობს საკუთარ თავს“ და აღარ ხდება ახალი წინააღმდეგობების აღმოცენება. თავის წიგნში, ფუკუიამა წარმოადგენს მოსაზრებას, რომ საბჭოთა კავშირის დაშლასთან ერთად, დასრულდა ისტორიული წინააღმდეგობების წარმოქმნისა და მათი გადაჭრის სერია და მისი დატოვებული საბოლოო შედეგი არის – კაპიტალიზმი ლიბერალურ დემოკრატიასთან სინთეზში. მოკლედ რომ შევაჯამოთ, ფუკუიამას ეს მოსაზრება არასწორი აღმოჩნდა. ისტორიული წინააღმდეგობების წარმოქმნის პროცესი რომ 1991 წელს დამთავრებულიყო, დღევანდელი მსოფლიოს სურათი მკვეთრად განსხვავებული იქნებოდა: მშვიდობა, უწყვეტი განვითარების პროცესი და ყველა ქვეყანა საბაზრო ეკონომიკისა და დემოკრატიისაკენ მიმავალ გზაზე. თუმცა, მისი ჰიპოთეზის პოლიტიკური ნაწილის უარყოფა შეიძლება იმ ფაქტით, რომ რიგი ქვეყნები სულაც არ მიისწრაფვიან დემოკრატიისაკენ. ამის თვალსაჩინო მაგალითი არის ჩინეთი, სადაც კაპიტალიზმი ბატონობს, თუმცა დემოკრატია ჯერ კიდევ არ დამკვიდრებულა (და არავინ იცის, მოხდება თუ არა ეს ოდესმე). ე.წ არაბულმა გაზაფხულმა კი ერთი სახის ავტოკრატია ჩაანაცვლა მეორეთი და შედარებით სტაბილური დესპოტიზმი გარდაიქმნა უიმედო ქაოსში, რელიგიური ფანატიზმის აღზევებასთან ერთად. 9/11-მა კიდევ ერთხელ მკვეთრად დაანახა მსოფლიოს, დასავლურ ლიბერალიზმსა და ისლამურ სამყაროს შორის არსებული უდიდესი წინააღმდეგობები. ხოლო ის რაც ამ მომენტისათვის სირიასა და ერაყში ხდება, გვაძლევს საფუძველს ვივარაუდოთ, რომ ამ წინააღმდეგობების გადაჭრას ახლო მომავალში არ უნდა ველოდოთ. თუმცა, რაც შეეხება ფუკუიამას ეკონომიკურ წინასწარმეტყველებას, მან შედარებით გაამართლა და მართლაც, ალბათ თითქმის არ არსებობს ქვეყანა, რომლის ეკონომიკა საბაზრო სისტემაზე არ მუშაობს. არსებობს მხოლოდ სამი გამონაკლისი, მაგრამ ისინი ძლიერ მაგალითს არ წარმოადგენენ. ჩრდილოეთ კორეა სრულ კრახად შეიძლება ჩაითვალოს. ჩინეთი – მართალია ფორმალურად ჯერ კიდევ სოციალურ სისტემაზეა, მაგრამ ბოლო 25 წლის მანძილზე საკმაოდ დიდი ნაბიჯებით მიისწრაფის კაპიტალიზმისაკენ. რაც შეეხება კუბას, მართალია ნელი ტემპებით, მაგრამ ისიც ჩინეთის გზას გადის. გამოდის თუ არა, რომ ფუკუიამა ნახევრად მაინც იყო მართალი? კონკრეტულად კი, აღმოჩნდა თუ არა მისი მომავლის ეკონომიკური ხედვა სიმართლე? სანამ ამ კითხვას გავცემდეთ პასუხს, მინდა შეგახსენოთ, რომ ფუკუიამა არ იყო ერთადერთი, ვინც ინტერპრეტაცია გაუკეთა ჰეგელის იდეებს და ეკონომიკურ საკითხებს მოარგო ისინი. კარლ მარქსმაც ზუსტად იგივე გააკეთა, კერძოდ კი, მისი ნაშრომების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ნაწილი- ისტორიის თეორია, სწორედ ჰეგელის მოსაზრების ადაპტაციას წარმოადგენს. წინააღმდეგობები, რომლებზეც ჰეგელი თავის ნაშრომში საუბრობდა, მარქსის თეორიაში საზოგადოების კლასთა ბრძოლას შეესაბამება. რაც შეეხება Weltgeist-ის მიერ საკუთარი თავის შეცნობას, რომელსაც ჰეგელი ისტორიის დასასრულ წეტილად მიიჩნევდა, მარქსის თეორიაში, კომუნიზმში (საზოგადოებაში კლასების გარეშე) აისახა. თუ კარგად დავაკვირდებით, ფუკუიამასა და მარქსის თეორიებს შორის საკმაოდ დიდ მსგავსებას აღმოვაჩენთ, ერთი ძირითადი განსხვავებით, რომ ფუკუიამა ისტორიის განვითარების საბოლოო ეტაპად კაპიტალიზმს მიიჩნევდა, ხოლო მარქსი კი – კომუნიზმს. დემოკრატია კაპიტალიზმის გარეშე? ახლახანს, მე განვიხილე ჩემი მოსაზრებები ერთ-ერთ ქართველ ჟურნალისტთან საუბრის დროს. ის ცდილობდა დავერწმუნებინე, რომ არ დამეწერა ეს სტატია, რადგანაც, როგორც მომდევნო კვირაში, სტატიის მეორე ნაწილში ნახავთ, ჩემი ანალიზის საბოლოო დასკვნა არის შემდეგი: სოციალისტური იდეები, კერძოდ კი, ეკონომიკის ცენტრალური მგეგმავის კონცეფცია – შეიძლება არც ისე უსარგებლო იყოს. ამ ჩემი მეგობრისა და მისი ოჯახის გამოცდილება საბჭოთა კავშირის დროს იმდენად უარყოფითი იყო, რომ მან შეურაცხყოფადაც კი მიიჩნია, რომ შესაძლოა, გეგმიურ ეკონომიკას რაიმე დადებითი ასპექტებიც ჰქონოდა. მისი აზრით, ეს იგივე იქნებოდა, რაც, ვთქვათ, ჰიტლერის ეროვნული სოციალიზმის დადებით და უარყოფით მხარეებზე საუბარი. ეს კი ყველა იმ საშინელი მოვლენის გათვალისწინებით, რაც ეროვნული სოციალიზმის ქვეშ ხდებოდა, უდაოდ შეურაცხმყოფელი იქნებოდა, თავად სტატიის დასკვნის მიუხედავად. ჩემი აზრით კი, სუფთა ეკონომიკურ ასპექტში გეგმიური ეკონომიკის შესაძლო უპირატესობების განხილვა არ უნდა იყოს შეურაცხმყოფელი, განსაკუთრებით იმიტომ, რომ საბჭოთა კავშირთან დაკავშირებული ძირითადი მტკივნეული მომენტები, არა ეკონომიკური წყობის, არამედ მისი პოლიტიკური სისტემის შედეგია. სინამდვილეში, ეს პოლიტიკური სისტემა არ არის მარქსის თავდაპირველი იდეების ნაწილი. მან ძალიან ზედაპირულად განიხილა უკლასო საზოგადოების პოლიტიკური წყობა და არ გამოურიცხავს, რომ კომუნისტურ საზოგადოებაში გადაწყვეტილებები შესაძლოა დემოკრატიული გზითაც ყოფილიყო მიღებული. როგორც პიტერ სინგერი წერს: „მარქსი ადამიანური თავისუფლების იდეის ერთგული იყო. ვიქტორიანული სალონური თამაშის დროს, როდესაც ეკითხებოდნენ, რომელი მანკი სძულდა ყველაზე მეტად, ის პასუხობდა: „მონობა“; და თავის საყვარელ სლოგანად არჩეული ჰქონდა ფრაზა: ‘De omnibus dubitandum’ – „ყველაფერი უნდა იეჭვო“. მიუხედავად იმისა, რომ ის გარკვეულწილად მხარს უჭერდა ავტორიტარულ იდეებს საკუთარი მოსაზრებებით, სავარაუდოა, რომ მაინც შეშფოთდებოდა იმ ავტორიტეტით, რომელიც ლენინმა და სტალინმა მისი სახელით მოიპოვეს (უფრო მეტიც, დიდად სავარაუდოა რომ მარქსი წმენდის ადრეულ ეტაპებსაც კი შესწირვოდა)“ ( Marx – A Very Short Introduction , Oxford University Press 2001, p. 93) . და მაინც, ბევრი ადამიანი ფიქრობს, რომ თავისუფლება და საბაზრო ეკონომიკა ერთმანეთთან მჭიდრო კავშირშია და საბჭოთა კავშირის პოლიტიკური ტერორის განცალკევება მისი ეკონომიკური წყობისგან, შეუძლებელი იქნებოდა. ძირითადი არგუმენტი კი, მდგომარეობს შემდეგში: საბაზრო ეკონომიკის შემთხვევაში, ძალაუფლება პოლიტიკური მმართველებიდან გადავიდოდა ეკონომიკურად მნიშვნელოვანი მონაწილეების ხელში, რომლებიც საბოლოოდ, საკუთარ წილ ეკონომიკურ ძალასაც მოითხოვდნენ. უფრო მეტიც, საბაზრო ეკონომიკის ერთმანეთთან დაპირისპირებული ჯგუფები, როგორებიცაა კაპიტალისტები და მუშაკები, სხვადასხვა ინტერესის ჯგუფები და ა.შ საჭიროებენ კონფლიქტების გადაჭრის ინსტიტუციონალიზებულ გზას, რომელსაც დემოკრატია გვთავაზობს. ადამიანები, რომლებიც ამ მოსაზრებებს იზიარებენ, ფიქრობენ, რომ ჩინეთი საბოლოოდ გახდება პოლიტიკურად არასტაბილური ქვეყანა, თუ კომუნისტური პარტია არ მოახდენს საკუთარი ძალაუფლების გადანაწილებას საზოგადოების სხვადასხვა ჯგუფებზე. თუ საპირისპირო მიმართულებას განვიხილავთ, ნამდვილი თავისუფლება გულისხმობს ეკონომიკურ თავისუფლებასაც და გადაწყვეტილებების მიღებას სახელმწიფოს, ან მესამე პირის ზეწოლის გარეშე. შესაბამისად დემოკრატია ავტომატურად გულისხმობს პირადი საკუთრების არსებობას. მოცემული არგუმენტის პირველი ნაწილი თეორიულად მართლაც მყარია – რთულია წარმოიდგინო, როგორ შეძლებენ პოლიტიკური ლიდერები შეინარჩუნონ ძალაუფლება გრძლევადიან პერიოდში, ეკონომიკური ძალაუფლების მქონე პირების წინააღმდეგ. ევროპაში ფეოდალიზმის დასრულება ხშირად განიხილება ამ თვალსაზრის ემპირიულ მაგალითად, როდესაც არისტოკრატია ეკონომიკურად მოძველებული გახდა, მისი ჩანაცვლება მოხდა ინდუსტრიალისტებისა და ვაჭრების მიერ. თუმცა, თანამედროვე ისტორია აღარ იძლევა ამ მოსაზრების დამადასტურებელ ფაქტებს. თუ განვიხილავთ ჩინეთის მაგალითს, მისი კაპიტალიზმისკენ სვლის მიუხედავად, დიქტატურა ქვეყანაში საკმაოდ სტაბილურია. და ზოგადად, მე-20 საუკუნეში არც ისე რთულია, მოვიყვანოთ დიქტატორების მაგალითები, რომელთაც თავისუფლება მიანიჭეს მეწარმეებსა და კომპანიებს. ევროპის ფაშისტური რეჟიმი, ისევე როგორც მრავალი აფრიკელი დიქტატორისა, საბაზრო ეკონომიკით შეიძლება დახასიათდეს, და ამის კიდევ ერთ თვალსაჩინო მაგალითად შეიძლება პუტინის რუსეთიც ჩაითვალოს. არგუმენტის მეორე ნაწილი კი პირიქით, საკმაოდ გამყარებულია ემპირიული მდაკვირვებებით. არ არსებობს დემოკრატიული სისტემა, ეკონომიკის საბაზრო სისტემის წყობის გარეშე. თუმცა, თეორიული კავშირი ამ შემთხვევაში საკმაოდ სუსტია. ეკონომიკურად ყველაზე მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებების მიღება, კერძოდ კი, ინვესტიციებთან დაკავშირებით, არ ხდება დემოკრატიული გზით, დემოკრატიის არსებობის შემთხვევაშიც კი (ამ გადაწყვეტილებებს იღებენ კაპიტალის მფლობელები). ამის გარდა, მოხმარების საქონელზე პირადი საკუთრების უზრუნველყოფა შესაძლებელია წმინდა საბაზრო ეკონომიკის არარსებობის შემთხვევაშიც. ასე რომ, ფუნდამენტური პრობლემები შესაძლოა, სრულიადაც არ შეიქმნას. თუ კაპიტალიზმი კარგად ვერ ფუნქციონირებს, შესაძლოა მოხდეს ისე, რომ ამომრჩეველმა აირჩიოს სხვა ეკონომიკური წყობა დემოკრატიის სრული გაუქმების გარეშე. ხოლო ის ფაქტი, რომ ეს აქამდე უბრალოდ არ მომხდარა, შესაძლოა აიხსნას საჭიროების არარსებობით, ანუ იმით, რომ ბაზრები საკმაოდ კარგად ფუნქციონირებდნენ და ეკონომიკა საუკეთესო შედეგს აღწევდა, საზოგადოების უმეტესი ნაწილისათვის. სტატიის მეორე ნაწილში შევეცდები ვაჩვენო, რომ წარსულში, ბაზრის ფუნქციონირების შედეგები სრულიად შეთავსებადი იყო სამართლიანობის ცნებასთან. მაგრამ უახლოეს მომავალში, მოსალოდნელია წარმოიშვას პრობლემა მორალურად სასურველ და ბაზრის მიერ მოცემულ შედეგებს შორის. ეს პრობლემა შეიძლება იმდენად მნიშვნელოვანი აღმოჩნდეს, რომ უარი გვათქმევინოს საბაზრო სისტემაზე. ბოლოს კი, განვიხილავ იდეას, თუ როგორი შეიძლება იყოს სისტემა, რომელიც ჩაანაცვლებს საბაზრო სისტემას საშუალოვადიან პერიოდში.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3871	http://www.iset.ge/blog/?p=3908
Democracy and Freedom Watch October 9, that “ Georgia’s controversial new immigration law may be changed ”. The law, writes DFW, “has caused a wave of confusion and irritation in the country’s expat community. Prime Minister Irakli Gharibashvili … told journalists that if any defects become apparent after the enactment of the new law, ‘we’ll surely correct it.’” Just a month earlier, confusion, irritation and public outrage were caused by another piece of Georgian legislation – a law greatly limiting the sales of non-prescription drugs (see Florian Biermann’s ). The outrage was caused by the fact that many of the drugs affected by the new law, e.g. plain painkillers, were in extremely wide use. As a result, less than two weeks after coming into force on September 11, the law was amended by the health minister, Davit Sergeenko, allowing 772 medicines to be sold over the counter, without a prescription. One could perhaps say, as the Germans do, ende gut, alles gut . But, alles is nicht gut. The fact that such REALLY BIG MISTAKES are allowed to occur in the first place suggests that something is deeply flawed in the Georgian policymaking machine. One obvious concern is the lack of due “public policy” process. Indeed, there was nothing particularly urgent about either piece of legislation; both could have benefited from a proper technical review, “stakeholder consultations” and a public debate. Second, and very importantly, these grand failures suggest that Georgian lawmakers lack a proper understanding as to the role of regulation in an economy, and how much of it a country like Georgia needs (or can afford). THE BENEFITS OF PROCRASTINATION AND DEBATE Any discussion of regulations can easily get politicized, sparking seemingly futile and lengthy political exchanges. Left-wing intellectuals would argue that regulations are there to address market failures (such as drug addiction and overconsumption of antibiotics) or protect the weak and vulnerable (e.g. by securing their jobs and providing income support). The libertarians among us would argue that the market can correct itself, and that, in any case, state paternalism is not a solution to any problem. Rather, it creates unnecessary red tape and leads to unintended consequences such as laziness, corruption, illicit economic activities (“black market”) and smuggling. State failures, according to the enlightened libertarian view, are as much of a problem as market failures. Such a clash of ideas is quite legitimate, and – if conducted in a civil and constructive manner – should be welcome in any community and polity. For one thing, it would provide legislators with a better understanding of the “problem” they are trying to solve (if there is a problem), such as: <ul> <li>the incidence of antibiotic resistance among Georgians;</li> <li>immigrants competing with (or creating jobs for) low-skilled Georgian workers;</li> <li>the extent of land grabbing (as well as investment and job creation) by Punjabi farmers.</li> </ul>   Ultimately, whether liberal immigration regime (or free access to medications) is to be recognized as a “problem” is about politics rather than science. Still, having some evidence to consider before rushing with regulatory “solutions” would be a good step forward. It may well be the case that, while generating “killer” headlines, a “problem” is ridiculously small in magnitude or does not even exist. Secondly, when faced with the need to publicly defend their proposals, proponents of regulations would be forced to analyze alternative solutions while taking into account the cost factor, effectiveness in terms of actually solving the problem at hand, related corruption risks, and other types of collateral damage. DON’T BITE OFF MORE THAN YOU CAN CHEW! But perhaps the most ideology-free criterion of evaluating the feasibility of regulations is whether a country has the requisite human capacities and skills. Even a relatively simple regulation, such as traffic lights, may be counterproductive if not properly planned and executed. First, there is the basic question of how to regulate a given intersection (traffic lights are effective only when traffic intensity exceeds a certain threshold level, which is almost never reached at night). Second, traffic lights have to be properly timed to maximize intersection capacity and minimize delays). Poorly planned traffic lights – hello, Tbilisi! – are not only a drag on traffic but also a safety hazard. What is true about traffic, is equally true for extremely complex regulations such as anti-trust, labor, and food safety, which Georgia has subscribed to as part of the Association Agreement with the EU. For instance, it will take years – maybe even generations – to build the necessary professional capacities within the Georgian parliament and judiciary, the competition watchdog, the economics, legal and management professions in order to implement Swedish-style anti-trust law in the Georgian context. Thankfully, for now Georgia is paying lip service to some its EU-related commitments (e.g. by creating a competition agency and copy-pasting anti-trust legislation without caring to enforce it). The botched attempts to rewrite immigration and pharmaceuticals laws suggest that professional skills are in extremely scarce supply throughout Georgia’s bureaucracy. After all, the Georgian state is one of the youngest in the world; Georgia’s educated urban elite is a tiny sliver of the population; and even this sliver has been impoverished by many years of brain drain and outmigration. In this situation, the Georgian state should not attempt to bite off more than it can chew. It should avoid complex regulations, even when these are theoretically desirable or required by its international partners. It should certainly avoid thoughtlessly copy-pasting regulations that have been designed for other times and other places. * * * A short story by Leo Tolstoy titled “” describes the fate of a land-hungry Russian peasant, Pakhom, who is promised as much land as he can walk around from sunrise till sunset. One condition is attached: he has to make a full circle and return to the point origin by the end of the day. To maximize his future land holdings, Pakhom sets on a rather ambitious circular route, and is too late to realize that he cannot make it back on time. He runs as fast as he can and, exhausted from the effort, drops dead at the point of origin. His servant buries him in a grave only two meters long, thus ironically answering the question posed in the title.	ძალიან დიდი შეცდომებისთვის Democracy and Freedom Watch-ის 9 ოქტომბრის მიხედვით “საქართველოს ახალი, საკამათო კანონი იმიგრაციის შესახებ, შესაძლოა შეიცვალოს”. DFW წერს, რომ კანონმა, „ქვეყნის ექსპატრიატთა საზოგადოებაში გაურკვევლობა და გაღიზიანება გამოიწვია. პრემიერ მინისტრმა, ირაკლი ღარიბაშვილმა … ჟურნალისტებს განუცხადა, რომ თუ ახალი კანონის განხორციელებისას რაიმე პრობლემა შეიქმნება „ჩვენ აუცილებლად ჩავასწორებთ მას”. ერთი თვის წინ კი, საზოგადოების გაურკვევლობა და გაღიზიანება გამოიწვია კიდევ ერთმა კანონმა, რომელმაც მნიშვნელოვნად შეზღუდა ურეცეპტოდ გასაყიდი მედიკამენტების რაოდენობა. მღელვარება განაპირობა იმან, რომ შეზღუდვაში მოყვა მრავალი ფართოდ მოხმარებადი წამალი, როგორიცაა, მაგალითად, ჩვეულებრივი ტკივილგამაყუჩებლები და მათი შეძენა რეცეპტის გარეშე შეუძლებელი გახდა. კანონის ძალაში შესვლიდან ორ კვირაზე ნაკლებ დროში, 11 სექტემბერს, ჯანდაცვის მინისტრმა, დავით სერგეენკომ შესწორება შეიტანა კანონში და ამის შედეგად, ურეცეპტოდ გასაყიდ მედიკამენტთა სიას 772 წამალი დაემატა. შეიძლება ვინმემ, გერმანელების მსგავსად, თქვას – ende gut, alles gut (ყველაფერი კარგია, თუ კარგად მთავრდება) . მაგრამ, alles is nicht gut (ახლა კარგი დასასრული არ არის). ის ფაქტი, რომ მსგავსი მნიშვნელოვანი შეცდომები დაიშვა, მიუთითებს საქართველოს პოლიტიკური მანქანის დიდ ნაკლოვანებაზე. ერთი მნიშვნელოვანი საკითხია „საზოგადოებრივი პოლიტიკის“ დროსთან შეუსაბამობა. მართლაც, სიჩქარე არ ერთი კანონის შემთხვევაში არ იყო აუცილებელი; შესაბამისი ტექნიკური გადახედვა, დაინტერესებულ მხარეებთან კონსულტაცია და საზოგადო დებატები ორივე კანონს გააუმჯობესებდა. მეორე, და ძალიან მნიშვნელოვანი საკითხი, რაზეც ეს ჩავარდნები მიუთითებს, არის ის, რომ ქართველ კანონმდებლებს სრულად არ ესმით ეკონომიკაში რეგულაციის როლი და არც ის, თუ რა დოზით სჭირდება (ან რამდენს გასწვდება) საქართველოს მსგავს ქვეყანას რეგულაციები. დაყოვნების და დებატების უპირატესობა რეგულაციების ნებისმიერი განხილვა ადვილად შეიძლება პოლიტიკურად აქტიური საკითხი გახდეს და აშკარად უსარგებლო და ხანგრძლივი პოლიტიკური ცვლილებები გამოიწვიოს. მემარცხენეები იტყვიან, რომ რეგულაციები საჭიროა ბაზრის ჩავარდნების აღმოსაფხვრელად (მაგალითად, წამალზე დამოკიდებულება და ანტიბიოტიკების ხშირი მოხმარება) ან სუსტების დასაცავად (მაგალითად, მათი სამუშაო ადგილების შენარჩუნებით და დახმარების გაწევით). ლიბერტარიანელების აზრით, ბაზარი თავისთავად დარეგულირდება. პატერნალიზმს არ შეუძლია ყველა პრობლემის აღმოფხვრა და ის თავად ქმნის ზედმეტ „წითელ ლენტებს“ და მოსდევს გაუთვალისწინებელი შედეგები, როგორიცაა სიზარმაცე, კორუფცია, არალეგალური ეკონომიკური საქმიანობები („შავი ბაზარი“) და კონტრაბანდა. ლიბერტარიანული ხედვით, მთავრობის ჩავარდნა ისეთივე პრობლემაა, როგორც ბაზრის ჩავარდნა. იდეების ასეთი დაპირისპირება საკმაოდ ლეგიტიმურია და ის ნებისმიერ საზოგადოებაში მისასალმებელია, თუ ცივილური და კონსტრუქციული გზით წარიმართება. განხილვა კანონმდებლებს საშუალებას მისცემს, უკეთ გაეცნონ იმ პრობლემის არსს, რომლის მოგვარებასაც ცდილობენ (თუ საერთოდ არის ასეთი პრობლემა), ამ კონკრეტულ შემთხვევებში კი: <ul> <li style="text-align: justify;">საქართველოში ანტიბიოტიკო რეზისტენტობის მაჩვენებელი;</li> <li style="text-align: justify;">იმიგრანტები, რომლებიც კონკურენციას უწევენ დაბალკვალიფიციურ ქართველ მომუშავეებს (ან მათთვის ქმნიან სამუშაო ადგილებს);</li> <li style="text-align: justify;">პანჯაბი ფერმერების მიერ მიწების მიტაცება (ისევე როგორც მათ მიერ განხორციელებული ინვესტიციები და შექმნილი სამუშაო ადგილები).</li> </ul> და ბოლოს, იმის გარკვევა, ქმნის თუ არა პრობლემას ლიბერალური საიმიგრაციო კანონი (ან მედიკამენტებზე შეუზღუდავი ხელმისაწვდომობა), პოლიტიკის გადასაწყვეტია და არა მეცნიერების. და მაინც, რეგულაციის დაწესებამდე მისი განხილვა წინ გადადგმული ნაბიჯი იქნებოდა. ვინაიდან ხშირად, „მყვირალა“ სათაურების მიზეზად ქცეული „პრობლემები“, რეალურად, ძალიან უმნიშვნელოა, ან საერთოდ, არც არსებობს. ასევე, თავიანთი საკანონმდებლო პროექტის დაცვის აუცილებლობის შემთხვევაში, რეგულაციის მომხრეები იძულებულნი იქნებიან, განიხილონ ალტერნატივები დანახარჯების, განხორციელების ეფექტურობის, კორუფციის რისკის და სხვა შესაძლო ზიანის გათვალისწინებით. არ დაპირდე იმაზე მეტს, ვიდრე შეგიძლია გააკეთო! რეგულაციების განხორციელების შესაძლებლობის იდეოლოგიურად ყველაზე უფრო თავისუფალი კრიტერიუმი ალბათ ის არის, აქვს თუ არა ქვეყანას საჭირო ადამიანური რესურსები. ისეთი მარტივი რეგულაციაც კი, როგორიცაა შუქნიშნები, შესაძლოა არაპროდუქტიული იყოს, თუ სათანადოდ არაა დაგეგმილი და განხორციელებული. პირველი, მთავარი კითხვაა, როგორ უნდა დარეგულირდეს კონკრეტული გზაჯვარედინი (შუქნიშანი ეფექტიანია მხოლოდ მაშინ, როდესაც მოძრაობის ინტენსიურობა გარკვეულ ზღვარს აღემატება, რაც თითქმის არასდროს ხდება ღამით). მეორე, შუქნიშანზე მოძრაობის დრო ისე უნდა იყოს შერჩეული რომ მაქსიმალურად გაიზარდოს გამტარიანობა. ცუდად დაგეგმილი შუქნიშნები – ვეხმიანები თბილისს!– არა მხოლოდ აფერხებს მოძრაობას, არამედ საფრთხესაც ქმნის გზებზე. ის რაც სწორია საგზაო მოძრაობისთვის, ასევე სწორია ისეთი რთული რეგულაციებისათვის, როგორებიცაა, ანტიმონოპოლიური, შრომის ან საკვები პროდუქტებს უსაფრთხოების რეგულაცია, რომლების შემოღებაზეც საქართველო დათანხმდა ევროკავშირთან ასოცირების ხელშეკრულების ფარგლებში. მაგალითად, შვედური სტილის ანტიმონოპოლიური კანონის განხორციელებისათვის საჭირო პრფესიული შესძლებლობების პარლამენტსა და იურისპრუნდენციაში დანერგვას, კონკურენციის მონიტორინგის განხორციელებას, ეკონომიკური, იურიდიული და მენეჯერული პროფესიების დანერგვას წლები, და შესაძლოა, თაობები დაჭირდეს. ამ დროისათვის, საქართველო დაუდევრად ასრულებს ევროკავშირთან აღებულ რამდენიმე ვალდებულებას (მაგალითად, კონკურენციის სააგენტოს შექმნა და ანტიმონოპოლიური კანონმდებლობის ზუსტი გადმოტანა საქართველოსათვის რელევანტური ჩასწორებების გარეშე). იმიგრაციის და ფარმაცევტული კანონის ხელახლა გადაწერის მცდელობები ხაზს უსვამს იმ ფაქტს, რომ ქართულ ბიუროკრატიაში პროფესიონალების ნაკლებობაა. ბოლოს და ბოლოს, საქართველოს სახელმწიფო მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე ახალგაზრდაა; განათლებული ელიტა საზოგადოების მცირე ნაწილია და ეს მცირე ნაწილიც შემცირდა მრავალწლიანი „ტვინების გადინებით“ და ემიგრაციით. ამ სიტუაციაში, საქართველოს მთავრობამ იმაზე მეტი არ უნდა დაპირება არ უნდა გააჟღეროს, ვიდრე შეუძლია შეასრულოს; უნდა აირიდოს რთული რეგულაციები იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ისინი თეორიულად სასარგებლოა, ან საერთაშორისო პარტნიორების მიერ არის მოთხოვნილი. და, რა თქმა უნდა, შესწორების გარეშე არ უნდა გადმოიღოს რეგულაციები, რომლებიც სხვა ვითარებაში და სხვა ადგილას ჩამოყალიბდა. * * * ლევ ტოლსტოის მოკლე მოთხრობა “” აღწერს მიწის მოსურნე რუსი გლეხის, პახომის ამბავს, რომელსაც დაჰპირდნენ, რომ მისცემენ იმ მიწას, რომელსაც მზის ამოსვლიდან მზის ჩასვლამდე შემოუვლის. თუმცა, ერთი პირობით: მან სრული წრე უნდა შეკრას და დაბრუნდეს იმ ადგილზე, საიდანაც დაიწყო. იმისათვის, რომ დიდი ზომის მიწა მიიღოს, პახომი ამბიციურ მარშრუტს ირჩევს. როდესაც მიხვდება, რომ ვერ ასწრებს, სირბილს იწყებს და ძალაგამოცლილი კვდება იმ ადგილას, საიდანაც სიარული დაიწყო. მსახური კი მას ორი მეტრის სიგრძის საფლავში კრძალავს. ამით, მოთხრობის სათაურში დასმულ კითხვას ირონიული პასუხი ეცემა.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3845	http://www.iset.ge/blog/?p=3855
A kvevri vessel found in an archaeological excavation, witnessing the ancient history of Georgian winemaking. (Source: Wikimedia Commons) Winemaking is one of the oldest Georgian traditions that have survived to this day. <span style="color: #222222;">Archaeologists have proved that the history of Georgian wine production reaches back into the past at least 8000 years. </span>Arguably, this makes Georgia the earliest place on earth where wine was produced. And the tradition is alive – today there are not just big wine firms, but it is common among ordinary Georgians to grow grapes and produce their own, home-made wine. The great history of Georgian winemaking has been acknowledged internationally. Since July 2012, Georgia has the exclusive right to sell wine in the European Union with the slogan “Georgia – The Cradle of Wine”. A HIGH-END PRODUCT Not many things produced in Georgia are so exclusive and special that they can compete in the luxury segment of the market. Wine is one of these products, and that is for good reasons, as both domestic and foreign experts agree that Georgian viticulture is unique in the world. Firstly, Georgia offers an amazing variety of endogenous grapes. More than 500 endogenous kinds of grapes are cultivated in Georgia, which is 20% of all grape varieties which exist in the world! <span style="color: #222222;">Secondly, Georgia is home to the famous wine making technology kvevri – instead of fermentation in wooden barrels, metal or concrete containers, as it is done elsewhere in the world, the kvevri winemaker uses earthenware vessels buried in the ground.</span> They vary in shapes and sizes, which range from a few to several thousand liters. In 2013, UNESCO included kvevri on the list of Intangible Cultural Heritage of Humanity . From the 19<sup>th</sup> Century onwards, Georgians have begun to make wine according to European fermentation practices. The first European style cellar was built by Ivane Mukhranbatoni, a descendant of the old Georgian dynasty Mukhrani and major-general in the imperial Russian army. In his residency, Chateau Mukhrani , a beautiful estate in 19<sup>th</sup> century French style not far away from Tbilisi, wine is produced still today. Mukhranbatoni pioneered what soon became a business model for the whole Georgian wine industry: producing wine in European style and exporting it not to Europe but to … Russia! By using creative marketing, his wines soon became the preferred choice of the Russian upper classes, and due to their objective qualities, they gained international recognition. In 1898, one of Mukhranbatoni’s wines won the highest prize at the Paris wine exhibition. In Soviet times, Georgian aspirations to produce world class wines came to an end. Georgia and Moldova were the main suppliers of wine for the Soviet Union, yet as with most consumer products of the Soviet Union, quality deteriorated and reached an all-time low in the 1980s. Soviet winemakers heavily relied on adding sugar to increase sweetness and alcohol content, yet Soviet citizens had no alternatives to which they could compare Georgian wine. One of the most famous Georgians, Josef Stalin, preferred throughout his life semi-sweet Khvanchkara from Racha and the well-known Saperavi to Russian vodka. The special role of Georgian wine in the Soviet Union explains why Georgian wine was still in high demand in Russia after 1990, and the Russian embargo on Georgian wine imposed in 2006 was a blow for the Georgian wine industry. Up to 2006, more than 80% of wine exports went to Russia, and in 2006 the total value of Georgian wine exports decreased by almost 50% and continued to decrease in the subsequent years. However, the Russian ban forced Georgian winemakers to further increase quality and adjust to international standards, and Georgian wine received unprecedented recognition. Just in 2014, in the prestigious International Wine and Spirit Competition  and in the International Wine Challenge 39 and 32 Georgian wines received awards, respectively. Experts are full of praise for Georgian wine. The webpage of a UK wine importer ( Gaumarjos ) states that the 2005 Kondoli Rkatsiteli has “complex, honeyed, ripe apple aromas, and is crisp and steely on the palate with just a hint of buttered toffee.” About a 2007 kvevri wine, we can read that it has a “rich golden colour, with complex aromas of baked apple, dried pear and quince, overlaid with creamy vanilla hints. In the mouth, it is serious and weighty with intense fruit and a surprising structure for a white wine, which will enable it to age elegantly. An intriguing snapshot of tradition, but don’t serve it too cold – just lightly chilled.” THE ECONOMIC ANGLE To some it may come as a surprise that economists have to say something about wine. Yet wine economics has become a vibrant field of research in the last years. There is the American Association of Wine Economists , there are various websites like www.wineeconomist.com (run by Mike Veseth, the author of the book Wine Wars, which “tells the compelling story of the war between the market trends that are redrawing the world wine map”), and there are specialized scientific journals like Wine Economics and Policy (Elsevier) and the Journal of Wine Economics (Cambridge University Press). Various books and uncountable academic articles echo the importance of the subject for the economics profession. So, what can we say about the economic aspects of the Georgian wine industry? First of all, there is the good news that Georgian wine exports have constantly increased in recent years and in 2013 amounted to almost 130 million dollar. Yet 2014 seems to be an even better year! Only in first eight months Georgia grossed 118.5 million dollar from selling wine abroad, 83% more than in the same period of the previous year. After the reopening of the Russian market for Georgian wine in 2012, Russia got back its place on the top of the list of countries importing Georgian wine. Also, the export price of Georgian wine per liter has been increasing from the middle of the 1990′s from below 1 dollar to 3.2 dollar in 2011. Today, the export price of Georgian wine is above the world’s average, underpinning its status as a luxury good. In future, it is likely that the increase of supply will put pressure on the export prices for Georgian wine, as it was the case in Australia in the 2000′s, yet this may be more than offset by increased recognition of Georgian wine especially in Europe and the USA. If production volume and prices of Georgian wine go up, who will benefit? It turns out that wine has the potential for creating “inclusive growth”, i.e. growth which not just raises the incomes of entrepreneurs and people who are already well-off (as it is often the case with economic activities in developing countries). This contention is based on the fact that grape growing is a main activity and an important source of income for many households in rural areas, especially in Kakheti. While many wineries cultivate grapes themselves, it is also common to partly or entirely buy grapes from local families. It is estimated that approximately 2-3 times more wine is produced as “family wine” than by commercial companies. This means that if demand and price of Georgian wine go up, Georgian grapes may become scarce, and companies will start to compete for grapes grown by households, driving up prices. In this way, the renewed prominence of Georgian wine in international markets may directly translate into higher incomes for Georgian smallholder farmers! In addition, companies producing wine in Georgia will be taxed, and higher volume and prices will generate additional profits and tax revenues. Yet how much more Georgian wine can be produced? In recent years, between 30,000 and 40,000 tons of grapes were processed annually by winemaking companies. Of the grapes grown by families, most is used for producing home-made wine, but if wine companies would offer higher prices for those “family grapes”, private wine growers would sell their harvest instead of consuming it. If that would happen, commercial wine production could be more than doubled. Currently, about 60 thousand hectares of Georgia’s land are covered with vineyards. This is just a half of the amount of land used in the early 1980′s (a great share of the vineyards were destroyed in the wake of Gorbachev’s anti-alcohol campaign), but still the share of arable land used for wine production is the fourth highest in the world (after Portugal, Chile and Italy) and amounts to 8% of all arable land. Therefore, exports could be further boosted by planting grapes on those areas that were already used for Soviet vineyards. PROMOTING GEORGIAN WINE While in Russia, Georgian wine is well-known (but not everyone knows that the quality has improved so much), recent history tells us that Russia is not a reliable market. So, Georgia should diversify the group of countries to which it sells wine. Georgian wine can be sold to other CIS countries, to Europe, the US, and Asia (wine consumption is picking up in China , which is an extremely important development for every wine-producing nation in the world). Yet in most markets outside the CIS countries, Georgian wines are hardly recognizable and mostly known to experts. According to Kym Andersen (“Is Georgia the next ‘new’ wine-exporting country?”, Working Paper  162523 , Robert Mondavi Institute Center for Wine Economics) , experiences of wine exporting countries outside of Europe show that it is more effective when the country of origin is promoted rather than a particular brand. Likewise, Sophie Ghvanidze (Ph.D., Hochschule Heilbronn) shows in her Ph.D. thesis (Bedeutung des Country-of-Origin-Effekts für die Wahrnehmung deutscher Weinkonsumenten: eine Untersuchung am Beispiel des georgischen Weines)  that in Germany (the world’s largest wine importer) the country of origin has a strong influence on the purchasing behavior of wine consumers. A country brand for Georgia may umbrella not only wine, but also (wine-)tourism, mineral water, other foodstuff, and whatever else Georgia wants to sell to the world. Such a brand cannot be established by private companies, even if they cooperate, due to the notorious  free rider problem : it is impossible to force companies to be involved in the establishment of the country brand, but every Georgian company would benefit from the marketing efforts, even if they did not contribute. Therefore, companies would do best by not participating and free-ride on the efforts of others. Only the government could create a country brand, and this is something that should be seriously considered.	არქეოლოგიური გათხრების დროს აღმოჩენილი ქვევრი, რომელიც ქართული მეღვინეობის უძველესი ისტორიის მტკიცებულებაა. (წყარო: Wikimedia Commons) მეღვინეობა ერთ-ერთი უძველესი ტრადიციაა, რომელიც ქართველებმა დღევანდელ დღემდე შემოინახეს. არქეოლოგიური გათხრებით დადასტურებულია, რომ ყურძენი საქართველოში 8000 წლის წინ ხარობდა და აქ ღვინის დამზადება ყველაზე ადრე დაიწყეს. ტრადიცია კვლავ ცოცხალია – დღეს ღვინო, ღვინის ქარხნების გარდა, სახლშიც მზადდება; განსაკუთრებით სოფლად, საკუთარ ვენახში მოყვანილი ყურძნით. ქართული მეღვინეობის დიდი ისტორია საერთაშორისო მასშტაბითაა აღიარებული. 2012 წლის ივლისიდან, საქართველოს აქვს ექსკლუზური უფლება, ქართული წარმოების ღვინოს ევროკავშირში პოპულარიზაცია გაუწიოს სიტყვებით „საქართველო – ღვინის აკვანი“. მაღალხარისხიანი პროდუქტი საქართველოში არც ისე ბევრი ექსკლუზიური და განსაკუთრებული პროდუქტი მზადდება, რომელიც ბაზრის მდიდარ სეგმენტზე  იქნება კონკურენტული. ღვინო ერთ-ერთი ასეთი პროდუქტია. ქართველი და უცხოელი ექსპერტების შეფასებით, ქართული ღვინის კულტურა მსოფლიოში უნიკალურია  სხვადასხვა მიზეზით. პირველი, საქართველო გამოირჩევა ყურძნის ენდოგენური ჯიშების სიუხვით. აქ ხარობს 500 ენდოგენურ ჯიშზე მეტი, რაც მსოფლიოში არესებული ყურძნის ჯიშების 20%-ია. მეორე, საქართველო ქვევრის ღვინის სამშობლოა. ხის კასრებში, მეტალის ან ბეტონის კონტეინერებში ფერმენტაციის ნაცვლად, როგორც ეს დანარჩენ მსოფლიო შიხდება, საქართველოში ტრადიციულად, ღვინოს აყენებენ თიხის ჭურჭელში, რომელიც მიწაში ინახება. ქვევრები ზომით განსხვავდება, ნახავთ როგორც რამდენიმე ლიტრის, ასევე რამდენიმე ათასი ლიტრის მოცულობს ქვევრებს.  2013 წელს, ქვევრს იუნესკოს არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის სტატუსი მიენიჭა. მე-19 საუკუნიდან, საქართველოში დაიწყეს ღვინის ევროპული ტექნოლოგიით დაყენება. პირველი ევროპული მარანი სამეფო დინასტიის შთამომავალს და რუსეთის იმპერიის არმიის გენერალს, ივანე მუხრანბატონს ეკუთვნოდა. მის სასახლეში, რომელიც თბილისიდან არც ისე შორს მდებარეობს, დღეს „შატო მუხრანის“ ღვინოები ისხმება. მუხრანბატონი პოინერი იყო იმაში, რაც შემდეგ ქართული ღვინის ინდუსტრიის ბიზნეს მოდელი გახდა: ის  ღვინოს ევროპული ტექნოლოგიით აყენებდა და ექსპორტზე გაჰქონდა ევროპასა და რუსეთში. სწორი მარკეტინგული სვლებით, რასაც ემატებოდა ღვინის კარგი ხარისხი, მისმა ღვინოებმა სწრაფად მოიპოვა აღიარება, როგორც რუსეთის საზოგადოების მაღალ კლასებში, ასევე ევროპაში. 1898 წელს, მუხრანბატონის ერთ-ერთმა ღვინომ პარიზის ღვინის გამოფენაზე უმაღლესი ჯილდო მიიღო. საბჭოთა კავშირის დროს, ქართველი მეღვინეების მისწრაფება, ეწარმოებინათ მსოფლიო დონის ღვინო – დასრულდა. იმ პერიოდში, საბჭოთა კავშირს ღვინით ძირითადად საქართველო და მოლდოვა ამარაგებდა და მრავალი სხვა პროდუქტის მსგავსად, ღვინის ხარისხიც გაურესდა. მეღვინეები ყურძნის წვენს ამატებდნენ წყალს და შაქარს მოცულობისა და ალკოჰოლის გასაზრდელად, თუმცა მომხმარებლებს არ ჰქონდათ სხვა არჩევანი, რომ ქართული ღვინო სხვა წარმოების პროდუქტისთვის შეედარებინათ. საბჭოთა კავშირში ქართული ღვინის განსაკუთრებული როლის გამო, 1990-იან წლებში, რუსეთში კვლავ მაღალი იყო ქართულ ღვინოზე მოთხოვნა. ღვინის ექსპორტის უდიდესი ნაწილი რუსულ ბაზარზე მიდიოდა, რის გამოც,  2006 წლის რუსეთის ემბარგო დიდი დარტყმა გახდა ქართული ღვინის ინდუსტრიისათვის. ამის შედეგად, 2006 წელს, ღვინის ექსპორტი  50%-ით შემცირდა და კლება შემდეგ წლებშიც გაგრძელდა. თუმცა, რუსულმა აკრძალვამ ქართველ მეღვინეებს ხარისხის გაუმჯობესებისაკენ უბიძგა, შედეგად კი, ქართულმა ღვინომ, მნიშვნელოვანი საერთაშორისო აღიარება მოიპოვა. მხოლოდ 2014 წელს, ისეთ პრესტიჟულ საერთაშორისო კონკურსებზე, როგორებიცაა ღვინის და სპირტიანი სასმელების საერთაშორისო კონკურსი და ღვინის საერთაშორისო გამოწვევა , ქართულმა ღვინომ, შესაბამისად, 39 და 32 ჯილდო აიღო. ქართული ღვინო ექსპერტების მაღალ შეფასებას იმსახურებს. გაერთიანებულ სამეფოში, ღვინის იმპორტიორის ( გაუმარჯოს ) ვებ-გვერდზე ვკითხულობთ, რომ კონდოლის რქაწითელს აქვს „კომპლექსური, თაფლის და მწიფე ვაშლის არომატი, არის დახვეწილი და სასიამოვნოდ დასალევი“. 2007 წლის ქვევრის ღვინოზე კი წერენ: მას აქვს “მდიდარი ოქროსფერი ფერი, ვაშლის, მსხლის და კომშის კომპლექსური არომატი, რომელსაც თან სდევს ვანილის მსუბუქი გემო. აქვს თეთრი ღვინისთვის უჩვეულო სტრუქტურა, რომელიც მას ელეგანტურად დაძველების საშუალებას მისცემს. ის ტოვებს ხილის ინტენსიურ გემოს. ტრადიციის დამაინტრიგებელი ნიშანი. არ მიირთვათ ძალიან ცივი – ოდნავ გრილი“. ეკონომიკური თვალსაზრისი შეიძლება გაგიკვირდეთ, რომ ეკონომისტები ღვინოზე საუბრობენ. თუმცა, უკანასკნელ წლებში, ღვინის ეკონომიკა კვლევის მნიშვნელოვანი სფერო გახდა. არსებობს ღვინის ეკონომისტების ამერიკის ასოციაცია, მრავალი ვებ-გვერდი, მაგალითად, www.wineeconomist.com (რომელსაც მართავს მაიკ ვესეტი, ავტორი წიგნისა ღვინის ომები, რომელიც „მოგვითხრობს ბაზრის ტრენდების ომის შესახებ, რომლებიც მსოფლიო ღვინის ახალ რუკებს ადგენენ“), და ასევე არის სპეციალიზებული სამეცნიერო ჟურნალები, მაგალითად Wine Economics and Policy (Elsevier) და Journal of Wine Economics (Cambridge University Press). ამ საკითხს მრავალი ეკონომიკური წიგნი და აკადემიური ნაშრომი ეხმიანება. რა შეგვიძლია ვთქვათ ქართული ღვინის ინდუსტრიის ეკონომიკურ ასპექტზე? უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღინიშონს, რომ უკანასკნელ წლებში, ღვინის ექსპორტი იზრდება და 2013 წელს, 130 მილიონი დოლარი შეადგინა. თუმცა, 2014 უკეთესი წელი ჩანს! მიმდინარე წლის მხოლოდ პირველ რვა თვეში ექსპორტირებულია 118.5 მლნ დოლარის ღირებულების ღვინო, რაც 83%-ით აღემატება გასული წლის შესაბამის პერიოდს. 2012 წელს, რუსეთის ბაზრის გახსნის შემდეგ, რუსეთი კვლავ ქართული ღვინის უდიდესი იმპორტიორია. ასევე, აშკარაა  ღვინის ექსპორტის ფასი ზრდა, 90-იანი წლების შუა პერიოდიდან, როდესაც ნიშნული 1 დოლარზე ნაკლები იყო, 2011 წლისთვის 3.2 დოლარამდე და შემდგომაც. მიმდინარე მდგომარეობით, ქართული ღვინის საექსპორტო ფასი, მსოფლიოს საშუალოს აღემატება, რაც მისი, როგორც ფუფუნების პროდუქტის სტატუსს ამყარებს. მომავალში სავარაუდოა, რომ მიწოდების გაზრდა ექსპორტის ფასზე იმოქმედებს, როგორც ეს მოხდა ავსტრალიის შემთხვევაში, 2000-იან წლებში, როდესაც ავსტრალიური წარმოების ღვინოებზე ფასი შემცირდა, მაგრამ ასევე სავარაუდოა, რომ მიწოდების ეფექტი კომპენსირებული იქნება ევროპასა და ამერიკაში ქართული ღვინის ცნობადობის გაზრდით. ვინ მიიღებს სარგებელს, თუ გაიზრდება ქართული ღვინის წარმოების მოცულობა და ფასი? ღვინოს აქვს პოტენციალი, ხელი შეუწყოს „ინკლუზიურ ზრდას“, ე.ი. ზრდას, რომლის დროსაც, სარგებელს იღებენ არა მხოლოდ მეწარმეები და წარმოებაში უშუალოდ ჩართული პირები (როგორც ეს ხშირად თან სდევს ეკონომიკურ აქტივობებს განვითარებად ქვეყნებში). ეს მსჯელობა ემყარება იმ ფაქტს რომ სოფლად, განსაკუთრებით კი კახეთში, მევენახეობა შემოსავლის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი წყაროა. მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთი ღვინის კომპანია თავად ფლობს ვენახებს და ყურძენს იქიდან იღებს, სხვები  ყურძენს, ძირითადად, საოჯახო მეურნეობებიდან ყიდულობენ. ქვეყნის მასშტაბით, დაახლოებით, 2-3-ჯერ მეტი ღვინო იწრმოება ოჯახებში, ვიდრე ღვინის ქარხნებში. ეს ნიშნავს, რომ თუ ქართული ღვინის მოთხოვნა და ფასი გაიზრდება, ღვინის ქარხნებს შორის კონკურენცია გაზრდის ყურძნის ფასსაც. ამ გზით, მსოფლიო ბაზრებზე ქართული ღვინის პოპულარიზაცია პირდაპირ აისახება ქართველი მევენახე გლეხების შემოსავალზე! ამას გარდა, გაიზრდება ღვინის მწარმოებელი კომპანიებიდან მიღებული საგადასახადო შემოსავლები. და მაინც, რა რაოდენობის ღვინის წარმოებაა შესაძლებელი? ბოლო წლებში ქარხნების მიერ, ღვინის დასაყენებლად საშუალოდ, 30-40,000 ტონა ყურძენი გამოიყენება. საოჯახო მეურნეობების მფლობელობაში არსებული ვენახების მოსავლის უმეტესობა, ოჯახის ღვინის დასაყენებლად გამოიყენება, თუმცა, თუ ღვინის კომპანიები მევენახეებს მისაღებ ფასს შესთავაზებენ, ისინი, მოხმარების ნაცვლად, გაყიდიან ყურძენს. ამ შემთხვევაში, შესაძლებელია კომერციულად წარმოებული ღვინის რაოდენობის გაორმაგება. დღეის მდგომარეობით, საქართველოში 60 ათას ჰექტარზეა ვენახი გაშენებული. ეს მხოლოდ იმ ფართობის ნახევარია, რაზეც 1980-იანების დასაწყისამდე იყო ვენახი გაშენებული (მათი დიდი ნაწილი გაიჩეხა გორბაჩოვის ანტი-ალკოჰოლური კამპანიის შედეგად); ამის მიუხედავად, საქართველო მეოთხეა (პორტუგალიის, ჩილეს, და იტალიის შემდეგ) სასოფლო-სამეურნეო მიწების წილით (8%), რომელიც გამოყენება ვაზის კულტივირებისათის. ასე რომ, ექსპორტის კიდევ უფრო გაზრდა შესაძლებელია ვენახების იმ ტერიტორიაზე გაშენებით, სადაც ისინი გაიჩეხა. ქართული ღვინის სტიმულირება მიუხედავად იმისა, რომ რუსი მომხმარებელი კარგად იცნობს ქართულ ღვინოს (თუმცა, ყველამ არ იცის, რომ ხარისხი ბოლო წლებში შესამჩნევლად გაუმჯობესდა), ისტორია გვიჩვენებს, რომ რუსული ბაზარი სანდო არაა. ასე რომ, საქართველომ უნდა მოახდინოს იმ ქვეყნების დივერსიფიკაცია, სადაც ღვინის ექსპორტს ახდენს. ქართული ღვინო უნდა გაიყიდოს სხვა პოსტ-საბჭოთა ქვეყნებში, ევროპაში, ამერიკასა და აზიაში (ღვინის მოხმარებამ პიკს მიაღწია ჩინეთში, რაც მეტად მნიშვნელოვანია ღვინის მწარმოებელი ყველა ქვეყნისათვის). მართალია, ექსპერტები მას უკვე იცნობენ, მაგრამ პოსტ-საბჭოთა ქვეყნების გარდა, ქართული ღვინო ჯერ კიდევ არაა ცნობილი ფართო საზოგადოებისათვის. კიმ ანდერსენის მიხედვით, (“არის საქართველო შემდეგი „ახალი“ ღვინის ექსპორტიორი ქვეყანა?”, სამუშაო კვლევა 162523 , Robert Mondavi Institute Center for Wine Economics) , ღვინის ექსპორტიორი არაევროპული ქვეყნების გამოცდილება აჩვენებს, რომ კონკრეტული ბრენდის რეკლამირებასთან შედარებით, გაცილებით ეფექტურია წარმოების ქვეყნის რეკლამირება. ასევე, სოფი ღვანიძემ თავის სადოქტორო ნაშრომში (Bedeutung des Country-of-Origin-Effekts für die Wahrnehmung deutscher Weinkonsumenten: eine Untersuchung am Beispiel des georgischen Weines) აჩვენა, რომ გერმანიაში (რომელიც ღვინის ყველაზე დიდი იმპორტიორია) წარმოების ქვეყანას დიდი გავლენა აქვს ღვინის მომხმარებლის ქცევაზე. საქართველომ  ქვეყნის ბრენდი შეუძლია გამოიყენოს არა მხოლოდ ღვინის რეკლამირებისათვის, არამედ (ღვინის-)ტურიზმის, მინერალური წყლების, საკვები და სხვა  პროდუქტების პოპულარიზაციისათვისაც. ასეთი ბრენდი ვერ შეიქმნება კერძო კომპანიების მიერ, იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ისინი ერთობლივად იმოქმედებენ. ამის მიზეზია „უბილეთო მგზავრის“ ცნობილი პრობლემა: შეუძლებელია აიძულო კომპანიები მონაწილეობა მიიღონ ქვეყნის ბრენდის ჩამოყალიბებაში, თუმცა მისგან ყველა კომპანია მიიღებს სარგებელს, იმის მიუხედავად, თავად რა წვლილი მიუძღვით ბრენდის შექმნაში. ასე რომ, კომპანიებისათვის საუკეთესო სტრატეგიაა, არ მიიღონ მონაწილეობა და უფასოდ ისარგებლონ სხვების მცდელობით მიღწეული შედეგით. ქვეყნის ბრენდის შექმნა მხოლოდ მთავრობას შეუძლია და ამ ფაქტს სერიოზული მნიშვნელობა უნდა მიენიჭოს.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3845	http://www.iset.ge/blog/?p=3855
A kvevri vessel found in an archaeological excavation, witnessing the ancient history of Georgian winemaking. (Source: Wikimedia Commons) Winemaking is one of the oldest Georgian traditions that have survived to this day. <span style="color: #222222;">Archaeologists have proved that the history of Georgian wine production reaches back into the past at least 8000 years. </span>Arguably, this makes Georgia the earliest place on earth where wine was produced. And the tradition is alive – today there are not just big wine firms, but it is common among ordinary Georgians to grow grapes and produce their own, home-made wine. The great history of Georgian winemaking has been acknowledged internationally. Since July 2012, Georgia has the exclusive right to sell wine in the European Union with the slogan “Georgia – The Cradle of Wine”. A HIGH-END PRODUCT Not many things produced in Georgia are so exclusive and special that they can compete in the luxury segment of the market. Wine is one of these products, and that is for good reasons, as both domestic and foreign experts agree that Georgian viticulture is unique in the world. Firstly, Georgia offers an amazing variety of endogenous grapes. More than 500 endogenous kinds of grapes are cultivated in Georgia, which is 20% of all grape varieties which exist in the world! <span style="color: #222222;">Secondly, Georgia is home to the famous wine making technology kvevri – instead of fermentation in wooden barrels, metal or concrete containers, as it is done elsewhere in the world, the kvevri winemaker uses earthenware vessels buried in the ground.</span> They vary in shapes and sizes, which range from a few to several thousand liters. In 2013, UNESCO included kvevri on the list of Intangible Cultural Heritage of Humanity . From the 19<sup>th</sup> Century onwards, Georgians have begun to make wine according to European fermentation practices. The first European style cellar was built by Ivane Mukhranbatoni, a descendant of the old Georgian dynasty Mukhrani and major-general in the imperial Russian army. In his residency, Chateau Mukhrani , a beautiful estate in 19<sup>th</sup> century French style not far away from Tbilisi, wine is produced still today. Mukhranbatoni pioneered what soon became a business model for the whole Georgian wine industry: producing wine in European style and exporting it not to Europe but to … Russia! By using creative marketing, his wines soon became the preferred choice of the Russian upper classes, and due to their objective qualities, they gained international recognition. In 1898, one of Mukhranbatoni’s wines won the highest prize at the Paris wine exhibition. In Soviet times, Georgian aspirations to produce world class wines came to an end. Georgia and Moldova were the main suppliers of wine for the Soviet Union, yet as with most consumer products of the Soviet Union, quality deteriorated and reached an all-time low in the 1980s. Soviet winemakers heavily relied on adding sugar to increase sweetness and alcohol content, yet Soviet citizens had no alternatives to which they could compare Georgian wine. One of the most famous Georgians, Josef Stalin, preferred throughout his life semi-sweet Khvanchkara from Racha and the well-known Saperavi to Russian vodka. The special role of Georgian wine in the Soviet Union explains why Georgian wine was still in high demand in Russia after 1990, and the Russian embargo on Georgian wine imposed in 2006 was a blow for the Georgian wine industry. Up to 2006, more than 80% of wine exports went to Russia, and in 2006 the total value of Georgian wine exports decreased by almost 50% and continued to decrease in the subsequent years. However, the Russian ban forced Georgian winemakers to further increase quality and adjust to international standards, and Georgian wine received unprecedented recognition. Just in 2014, in the prestigious International Wine and Spirit Competition  and in the International Wine Challenge 39 and 32 Georgian wines received awards, respectively. Experts are full of praise for Georgian wine. The webpage of a UK wine importer ( Gaumarjos ) states that the 2005 Kondoli Rkatsiteli has “complex, honeyed, ripe apple aromas, and is crisp and steely on the palate with just a hint of buttered toffee.” About a 2007 kvevri wine, we can read that it has a “rich golden colour, with complex aromas of baked apple, dried pear and quince, overlaid with creamy vanilla hints. In the mouth, it is serious and weighty with intense fruit and a surprising structure for a white wine, which will enable it to age elegantly. An intriguing snapshot of tradition, but don’t serve it too cold – just lightly chilled.” THE ECONOMIC ANGLE To some it may come as a surprise that economists have to say something about wine. Yet wine economics has become a vibrant field of research in the last years. There is the American Association of Wine Economists , there are various websites like www.wineeconomist.com (run by Mike Veseth, the author of the book Wine Wars, which “tells the compelling story of the war between the market trends that are redrawing the world wine map”), and there are specialized scientific journals like Wine Economics and Policy (Elsevier) and the Journal of Wine Economics (Cambridge University Press). Various books and uncountable academic articles echo the importance of the subject for the economics profession. So, what can we say about the economic aspects of the Georgian wine industry? First of all, there is the good news that Georgian wine exports have constantly increased in recent years and in 2013 amounted to almost 130 million dollar. Yet 2014 seems to be an even better year! Only in first eight months Georgia grossed 118.5 million dollar from selling wine abroad, 83% more than in the same period of the previous year. After the reopening of the Russian market for Georgian wine in 2012, Russia got back its place on the top of the list of countries importing Georgian wine. Also, the export price of Georgian wine per liter has been increasing from the middle of the 1990′s from below 1 dollar to 3.2 dollar in 2011. Today, the export price of Georgian wine is above the world’s average, underpinning its status as a luxury good. In future, it is likely that the increase of supply will put pressure on the export prices for Georgian wine, as it was the case in Australia in the 2000′s, yet this may be more than offset by increased recognition of Georgian wine especially in Europe and the USA. If production volume and prices of Georgian wine go up, who will benefit? It turns out that wine has the potential for creating “inclusive growth”, i.e. growth which not just raises the incomes of entrepreneurs and people who are already well-off (as it is often the case with economic activities in developing countries). This contention is based on the fact that grape growing is a main activity and an important source of income for many households in rural areas, especially in Kakheti. While many wineries cultivate grapes themselves, it is also common to partly or entirely buy grapes from local families. It is estimated that approximately 2-3 times more wine is produced as “family wine” than by commercial companies. This means that if demand and price of Georgian wine go up, Georgian grapes may become scarce, and companies will start to compete for grapes grown by households, driving up prices. In this way, the renewed prominence of Georgian wine in international markets may directly translate into higher incomes for Georgian smallholder farmers! In addition, companies producing wine in Georgia will be taxed, and higher volume and prices will generate additional profits and tax revenues. Yet how much more Georgian wine can be produced? In recent years, between 30,000 and 40,000 tons of grapes were processed annually by winemaking companies. Of the grapes grown by families, most is used for producing home-made wine, but if wine companies would offer higher prices for those “family grapes”, private wine growers would sell their harvest instead of consuming it. If that would happen, commercial wine production could be more than doubled. Currently, about 60 thousand hectares of Georgia’s land are covered with vineyards. This is just a half of the amount of land used in the early 1980′s (a great share of the vineyards were destroyed in the wake of Gorbachev’s anti-alcohol campaign), but still the share of arable land used for wine production is the fourth highest in the world (after Portugal, Chile and Italy) and amounts to 8% of all arable land. Therefore, exports could be further boosted by planting grapes on those areas that were already used for Soviet vineyards. PROMOTING GEORGIAN WINE While in Russia, Georgian wine is well-known (but not everyone knows that the quality has improved so much), recent history tells us that Russia is not a reliable market. So, Georgia should diversify the group of countries to which it sells wine. Georgian wine can be sold to other CIS countries, to Europe, the US, and Asia (wine consumption is picking up in China , which is an extremely important development for every wine-producing nation in the world). Yet in most markets outside the CIS countries, Georgian wines are hardly recognizable and mostly known to experts. According to Kym Andersen (“Is Georgia the next ‘new’ wine-exporting country?”, Working Paper  162523 , Robert Mondavi Institute Center for Wine Economics) , experiences of wine exporting countries outside of Europe show that it is more effective when the country of origin is promoted rather than a particular brand. Likewise, Sophie Ghvanidze (Ph.D., Hochschule Heilbronn) shows in her Ph.D. thesis (Bedeutung des Country-of-Origin-Effekts für die Wahrnehmung deutscher Weinkonsumenten: eine Untersuchung am Beispiel des georgischen Weines)  that in Germany (the world’s largest wine importer) the country of origin has a strong influence on the purchasing behavior of wine consumers. A country brand for Georgia may umbrella not only wine, but also (wine-)tourism, mineral water, other foodstuff, and whatever else Georgia wants to sell to the world. Such a brand cannot be established by private companies, even if they cooperate, due to the notorious  free rider problem : it is impossible to force companies to be involved in the establishment of the country brand, but every Georgian company would benefit from the marketing efforts, even if they did not contribute. Therefore, companies would do best by not participating and free-ride on the efforts of others. Only the government could create a country brand, and this is something that should be seriously considered.	არქეოლოგიური გათხრების დროს აღმოჩენილი ქვევრი, რომელიც ქართული მეღვინეობის უძველესი ისტორიის მტკიცებულებაა. (წყარო: Wikimedia Commons) მეღვინეობა ერთ-ერთი უძველესი ტრადიციაა, რომელიც ქართველებმა დღევანდელ დღემდე შემოინახეს. არქეოლოგიური გათხრებით დადასტურებულია, რომ ყურძენი საქართველოში 8000 წლის წინ ხარობდა და აქ ღვინის დამზადება ყველაზე ადრე დაიწყეს. ტრადიცია კვლავ ცოცხალია – დღეს ღვინო, ღვინის ქარხნების გარდა, სახლშიც მზადდება; განსაკუთრებით სოფლად, საკუთარ ვენახში მოყვანილი ყურძნით. ქართული მეღვინეობის დიდი ისტორია საერთაშორისო მასშტაბითაა აღიარებული. 2012 წლის ივლისიდან, საქართველოს აქვს ექსკლუზური უფლება, ქართული წარმოების ღვინოს ევროკავშირში პოპულარიზაცია გაუწიოს სიტყვებით „საქართველო – ღვინის აკვანი“. მაღალხარისხიანი პროდუქტი საქართველოში არც ისე ბევრი ექსკლუზიური და განსაკუთრებული პროდუქტი მზადდება, რომელიც ბაზრის მდიდარ სეგმენტზე  იქნება კონკურენტული. ღვინო ერთ-ერთი ასეთი პროდუქტია. ქართველი და უცხოელი ექსპერტების შეფასებით, ქართული ღვინის კულტურა მსოფლიოში უნიკალურია  სხვადასხვა მიზეზით. პირველი, საქართველო გამოირჩევა ყურძნის ენდოგენური ჯიშების სიუხვით. აქ ხარობს 500 ენდოგენურ ჯიშზე მეტი, რაც მსოფლიოში არესებული ყურძნის ჯიშების 20%-ია. მეორე, საქართველო ქვევრის ღვინის სამშობლოა. ხის კასრებში, მეტალის ან ბეტონის კონტეინერებში ფერმენტაციის ნაცვლად, როგორც ეს დანარჩენ მსოფლიო შიხდება, საქართველოში ტრადიციულად, ღვინოს აყენებენ თიხის ჭურჭელში, რომელიც მიწაში ინახება. ქვევრები ზომით განსხვავდება, ნახავთ როგორც რამდენიმე ლიტრის, ასევე რამდენიმე ათასი ლიტრის მოცულობს ქვევრებს.  2013 წელს, ქვევრს იუნესკოს არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის სტატუსი მიენიჭა. მე-19 საუკუნიდან, საქართველოში დაიწყეს ღვინის ევროპული ტექნოლოგიით დაყენება. პირველი ევროპული მარანი სამეფო დინასტიის შთამომავალს და რუსეთის იმპერიის არმიის გენერალს, ივანე მუხრანბატონს ეკუთვნოდა. მის სასახლეში, რომელიც თბილისიდან არც ისე შორს მდებარეობს, დღეს „შატო მუხრანის“ ღვინოები ისხმება. მუხრანბატონი პოინერი იყო იმაში, რაც შემდეგ ქართული ღვინის ინდუსტრიის ბიზნეს მოდელი გახდა: ის  ღვინოს ევროპული ტექნოლოგიით აყენებდა და ექსპორტზე გაჰქონდა ევროპასა და რუსეთში. სწორი მარკეტინგული სვლებით, რასაც ემატებოდა ღვინის კარგი ხარისხი, მისმა ღვინოებმა სწრაფად მოიპოვა აღიარება, როგორც რუსეთის საზოგადოების მაღალ კლასებში, ასევე ევროპაში. 1898 წელს, მუხრანბატონის ერთ-ერთმა ღვინომ პარიზის ღვინის გამოფენაზე უმაღლესი ჯილდო მიიღო. საბჭოთა კავშირის დროს, ქართველი მეღვინეების მისწრაფება, ეწარმოებინათ მსოფლიო დონის ღვინო – დასრულდა. იმ პერიოდში, საბჭოთა კავშირს ღვინით ძირითადად საქართველო და მოლდოვა ამარაგებდა და მრავალი სხვა პროდუქტის მსგავსად, ღვინის ხარისხიც გაურესდა. მეღვინეები ყურძნის წვენს ამატებდნენ წყალს და შაქარს მოცულობისა და ალკოჰოლის გასაზრდელად, თუმცა მომხმარებლებს არ ჰქონდათ სხვა არჩევანი, რომ ქართული ღვინო სხვა წარმოების პროდუქტისთვის შეედარებინათ. საბჭოთა კავშირში ქართული ღვინის განსაკუთრებული როლის გამო, 1990-იან წლებში, რუსეთში კვლავ მაღალი იყო ქართულ ღვინოზე მოთხოვნა. ღვინის ექსპორტის უდიდესი ნაწილი რუსულ ბაზარზე მიდიოდა, რის გამოც,  2006 წლის რუსეთის ემბარგო დიდი დარტყმა გახდა ქართული ღვინის ინდუსტრიისათვის. ამის შედეგად, 2006 წელს, ღვინის ექსპორტი  50%-ით შემცირდა და კლება შემდეგ წლებშიც გაგრძელდა. თუმცა, რუსულმა აკრძალვამ ქართველ მეღვინეებს ხარისხის გაუმჯობესებისაკენ უბიძგა, შედეგად კი, ქართულმა ღვინომ, მნიშვნელოვანი საერთაშორისო აღიარება მოიპოვა. მხოლოდ 2014 წელს, ისეთ პრესტიჟულ საერთაშორისო კონკურსებზე, როგორებიცაა ღვინის და სპირტიანი სასმელების საერთაშორისო კონკურსი და ღვინის საერთაშორისო გამოწვევა , ქართულმა ღვინომ, შესაბამისად, 39 და 32 ჯილდო აიღო. ქართული ღვინო ექსპერტების მაღალ შეფასებას იმსახურებს. გაერთიანებულ სამეფოში, ღვინის იმპორტიორის ( გაუმარჯოს ) ვებ-გვერდზე ვკითხულობთ, რომ კონდოლის რქაწითელს აქვს „კომპლექსური, თაფლის და მწიფე ვაშლის არომატი, არის დახვეწილი და სასიამოვნოდ დასალევი“. 2007 წლის ქვევრის ღვინოზე კი წერენ: მას აქვს “მდიდარი ოქროსფერი ფერი, ვაშლის, მსხლის და კომშის კომპლექსური არომატი, რომელსაც თან სდევს ვანილის მსუბუქი გემო. აქვს თეთრი ღვინისთვის უჩვეულო სტრუქტურა, რომელიც მას ელეგანტურად დაძველების საშუალებას მისცემს. ის ტოვებს ხილის ინტენსიურ გემოს. ტრადიციის დამაინტრიგებელი ნიშანი. არ მიირთვათ ძალიან ცივი – ოდნავ გრილი“. ეკონომიკური თვალსაზრისი შეიძლება გაგიკვირდეთ, რომ ეკონომისტები ღვინოზე საუბრობენ. თუმცა, უკანასკნელ წლებში, ღვინის ეკონომიკა კვლევის მნიშვნელოვანი სფერო გახდა. არსებობს ღვინის ეკონომისტების ამერიკის ასოციაცია, მრავალი ვებ-გვერდი, მაგალითად, www.wineeconomist.com (რომელსაც მართავს მაიკ ვესეტი, ავტორი წიგნისა ღვინის ომები, რომელიც „მოგვითხრობს ბაზრის ტრენდების ომის შესახებ, რომლებიც მსოფლიო ღვინის ახალ რუკებს ადგენენ“), და ასევე არის სპეციალიზებული სამეცნიერო ჟურნალები, მაგალითად Wine Economics and Policy (Elsevier) და Journal of Wine Economics (Cambridge University Press). ამ საკითხს მრავალი ეკონომიკური წიგნი და აკადემიური ნაშრომი ეხმიანება. რა შეგვიძლია ვთქვათ ქართული ღვინის ინდუსტრიის ეკონომიკურ ასპექტზე? უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღინიშონს, რომ უკანასკნელ წლებში, ღვინის ექსპორტი იზრდება და 2013 წელს, 130 მილიონი დოლარი შეადგინა. თუმცა, 2014 უკეთესი წელი ჩანს! მიმდინარე წლის მხოლოდ პირველ რვა თვეში ექსპორტირებულია 118.5 მლნ დოლარის ღირებულების ღვინო, რაც 83%-ით აღემატება გასული წლის შესაბამის პერიოდს. 2012 წელს, რუსეთის ბაზრის გახსნის შემდეგ, რუსეთი კვლავ ქართული ღვინის უდიდესი იმპორტიორია. ასევე, აშკარაა  ღვინის ექსპორტის ფასი ზრდა, 90-იანი წლების შუა პერიოდიდან, როდესაც ნიშნული 1 დოლარზე ნაკლები იყო, 2011 წლისთვის 3.2 დოლარამდე და შემდგომაც. მიმდინარე მდგომარეობით, ქართული ღვინის საექსპორტო ფასი, მსოფლიოს საშუალოს აღემატება, რაც მისი, როგორც ფუფუნების პროდუქტის სტატუსს ამყარებს. მომავალში სავარაუდოა, რომ მიწოდების გაზრდა ექსპორტის ფასზე იმოქმედებს, როგორც ეს მოხდა ავსტრალიის შემთხვევაში, 2000-იან წლებში, როდესაც ავსტრალიური წარმოების ღვინოებზე ფასი შემცირდა, მაგრამ ასევე სავარაუდოა, რომ მიწოდების ეფექტი კომპენსირებული იქნება ევროპასა და ამერიკაში ქართული ღვინის ცნობადობის გაზრდით. ვინ მიიღებს სარგებელს, თუ გაიზრდება ქართული ღვინის წარმოების მოცულობა და ფასი? ღვინოს აქვს პოტენციალი, ხელი შეუწყოს „ინკლუზიურ ზრდას“, ე.ი. ზრდას, რომლის დროსაც, სარგებელს იღებენ არა მხოლოდ მეწარმეები და წარმოებაში უშუალოდ ჩართული პირები (როგორც ეს ხშირად თან სდევს ეკონომიკურ აქტივობებს განვითარებად ქვეყნებში). ეს მსჯელობა ემყარება იმ ფაქტს რომ სოფლად, განსაკუთრებით კი კახეთში, მევენახეობა შემოსავლის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი წყაროა. მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთი ღვინის კომპანია თავად ფლობს ვენახებს და ყურძენს იქიდან იღებს, სხვები  ყურძენს, ძირითადად, საოჯახო მეურნეობებიდან ყიდულობენ. ქვეყნის მასშტაბით, დაახლოებით, 2-3-ჯერ მეტი ღვინო იწრმოება ოჯახებში, ვიდრე ღვინის ქარხნებში. ეს ნიშნავს, რომ თუ ქართული ღვინის მოთხოვნა და ფასი გაიზრდება, ღვინის ქარხნებს შორის კონკურენცია გაზრდის ყურძნის ფასსაც. ამ გზით, მსოფლიო ბაზრებზე ქართული ღვინის პოპულარიზაცია პირდაპირ აისახება ქართველი მევენახე გლეხების შემოსავალზე! ამას გარდა, გაიზრდება ღვინის მწარმოებელი კომპანიებიდან მიღებული საგადასახადო შემოსავლები. და მაინც, რა რაოდენობის ღვინის წარმოებაა შესაძლებელი? ბოლო წლებში ქარხნების მიერ, ღვინის დასაყენებლად საშუალოდ, 30-40,000 ტონა ყურძენი გამოიყენება. საოჯახო მეურნეობების მფლობელობაში არსებული ვენახების მოსავლის უმეტესობა, ოჯახის ღვინის დასაყენებლად გამოიყენება, თუმცა, თუ ღვინის კომპანიები მევენახეებს მისაღებ ფასს შესთავაზებენ, ისინი, მოხმარების ნაცვლად, გაყიდიან ყურძენს. ამ შემთხვევაში, შესაძლებელია კომერციულად წარმოებული ღვინის რაოდენობის გაორმაგება. დღეის მდგომარეობით, საქართველოში 60 ათას ჰექტარზეა ვენახი გაშენებული. ეს მხოლოდ იმ ფართობის ნახევარია, რაზეც 1980-იანების დასაწყისამდე იყო ვენახი გაშენებული (მათი დიდი ნაწილი გაიჩეხა გორბაჩოვის ანტი-ალკოჰოლური კამპანიის შედეგად); ამის მიუხედავად, საქართველო მეოთხეა (პორტუგალიის, ჩილეს, და იტალიის შემდეგ) სასოფლო-სამეურნეო მიწების წილით (8%), რომელიც გამოყენება ვაზის კულტივირებისათის. ასე რომ, ექსპორტის კიდევ უფრო გაზრდა შესაძლებელია ვენახების იმ ტერიტორიაზე გაშენებით, სადაც ისინი გაიჩეხა. ქართული ღვინის სტიმულირება მიუხედავად იმისა, რომ რუსი მომხმარებელი კარგად იცნობს ქართულ ღვინოს (თუმცა, ყველამ არ იცის, რომ ხარისხი ბოლო წლებში შესამჩნევლად გაუმჯობესდა), ისტორია გვიჩვენებს, რომ რუსული ბაზარი სანდო არაა. ასე რომ, საქართველომ უნდა მოახდინოს იმ ქვეყნების დივერსიფიკაცია, სადაც ღვინის ექსპორტს ახდენს. ქართული ღვინო უნდა გაიყიდოს სხვა პოსტ-საბჭოთა ქვეყნებში, ევროპაში, ამერიკასა და აზიაში (ღვინის მოხმარებამ პიკს მიაღწია ჩინეთში, რაც მეტად მნიშვნელოვანია ღვინის მწარმოებელი ყველა ქვეყნისათვის). მართალია, ექსპერტები მას უკვე იცნობენ, მაგრამ პოსტ-საბჭოთა ქვეყნების გარდა, ქართული ღვინო ჯერ კიდევ არაა ცნობილი ფართო საზოგადოებისათვის. კიმ ანდერსენის მიხედვით, (“არის საქართველო შემდეგი „ახალი“ ღვინის ექსპორტიორი ქვეყანა?”, სამუშაო კვლევა 162523 , Robert Mondavi Institute Center for Wine Economics) , ღვინის ექსპორტიორი არაევროპული ქვეყნების გამოცდილება აჩვენებს, რომ კონკრეტული ბრენდის რეკლამირებასთან შედარებით, გაცილებით ეფექტურია წარმოების ქვეყნის რეკლამირება. ასევე, სოფი ღვანიძემ თავის სადოქტორო ნაშრომში (Bedeutung des Country-of-Origin-Effekts für die Wahrnehmung deutscher Weinkonsumenten: eine Untersuchung am Beispiel des georgischen Weines) აჩვენა, რომ გერმანიაში (რომელიც ღვინის ყველაზე დიდი იმპორტიორია) წარმოების ქვეყანას დიდი გავლენა აქვს ღვინის მომხმარებლის ქცევაზე. საქართველომ  ქვეყნის ბრენდი შეუძლია გამოიყენოს არა მხოლოდ ღვინის რეკლამირებისათვის, არამედ (ღვინის-)ტურიზმის, მინერალური წყლების, საკვები და სხვა  პროდუქტების პოპულარიზაციისათვისაც. ასეთი ბრენდი ვერ შეიქმნება კერძო კომპანიების მიერ, იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ისინი ერთობლივად იმოქმედებენ. ამის მიზეზია „უბილეთო მგზავრის“ ცნობილი პრობლემა: შეუძლებელია აიძულო კომპანიები მონაწილეობა მიიღონ ქვეყნის ბრენდის ჩამოყალიბებაში, თუმცა მისგან ყველა კომპანია მიიღებს სარგებელს, იმის მიუხედავად, თავად რა წვლილი მიუძღვით ბრენდის შექმნაში. ასე რომ, კომპანიებისათვის საუკეთესო სტრატეგიაა, არ მიიღონ მონაწილეობა და უფასოდ ისარგებლონ სხვების მცდელობით მიღწეული შედეგით. ქვეყნის ბრენდის შექმნა მხოლოდ მთავრობას შეუძლია და ამ ფაქტს სერიოზული მნიშვნელობა უნდა მიენიჭოს.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3818	http://www.iset.ge/blog/?p=3841
<span style="font-size: 11px;">This image was originally created in 1944 as part of a post-WWII famine prevention campaign “Of Course I Can!”. Source: University of North Texas Digital Library </span> GEORGIAN “SUPRAS” AND POVERTY Hospitality is one of the most prized aspects of the Georgian culture. Welcoming (literal translation: “respecting”) guests is a matter of great pride for any family. My mother grew up in a small Imeretian village, and as she tells me, the kids of the family were not allowed to eat until the guests were fully “respected”, i.e. properly fed. Even the poorest household in the village would go out of its way (and income) to impress its guests with a cornucopia of local delicacies, meats, veggies, and homemade wine. To this day, no social gathering or celebration would pass without a plentiful feast (“ supra”) , with layers upon layers of food amassed on the tables to “respect” the guests. While not questioned by most Georgians, this feasting tradition may struck foreigners as unnecessarily extravagant for a poor nation. First, it creates a lot of food wastage, as guests rarely, if ever, manage to taste (let alone consume) every dish served during the hours-long celebration. Moreover, a lot of Georgians cannot really afford these traditional feasts. According to GeoStat, food, beverages and tobacco constitute about a quarter of total expenditures by an average Georgian household. Yet, this share is much higher for many people at the bottom of the income distribution. About 65% of Georgians report not having enough money to buy food at least once over the last 12 months; and 58% admit to having borrowed for food in the past six months (CRRC Caucasus Barometer, 2013). At the very extreme, it is a shame for the proud Georgian nation to see Tbilisi’s poor rummaging through garbage in search of anything to feed their families. The piles of food on Georgian “supra” tables may be not easy to “digest” in the face of outright poverty experienced by many a Georgian poor. But would a cutback in the multi-layered “supras” make hungry people any better off? International Evidence Food wastage is not a uniquely Georgian phenomenon. According to (Food and Agriculture Organization of the United Nations), about one third (sic!) of total food produced for human consumption is lost or wasted. The figures concerning the colossal amounts of food being routinely tossed away are often presented in conjunction with data about the vast number of hungry people all over the world (more than 800 million), and the fact that hunger kills more people every year than AIDS, tuberculosis and malaria combined (). But other than expressing moral indignation, is there really much we can do about food waste? Would there be less hunger in the world (or Georgia), if we start having more modest “supras”? Not necessarily. The complete elimination of Food Loss and Waste (FLW), as defined by FAO, is not possible and maybe even undesirable. A prepared for FAO 2013 by Ulrich Koester and his colleagues, assigns FLW to four categories: 1) overestimates; 2) unavoidable losses; 3) economically justifiable losses, and, finally, 4) unjustifiable losses. <ol> <li style="text-align: justify;">  Overestimation is caused by the fact that food used as animal feed or donated to the poor is also counted as FLW. While feeding stale bread to the pigs may not be ideal, it serves as an input into future production of food. Food donations to the poor do not represent waste and, moreover, directly help reduce hunger. Finally, measuring FLW in tons rather than calories makes it difficult, if not impossible, to have an accurate estimate of what nutritional value the world is losing.</li> <li style="text-align: justify;"> Unavoidable losses are, for instance, losses due to storage or transportation, which may difficult and often impossible to avoid in a real market economy. If we want to consume agricultural products over the entire year, we should accept the fact that their weight or quality can be negatively affected. Not every apple or potato will survive a lengthy storage period.</li> <li style="text-align: justify;"> Economically justifiable losses . Theoretically, households can reduce food wastage by buying smaller quantities of food on a need basis. However, it makes a lot of sense for families to shop once in a while as a means of reducing the time and money costs associated with shopping. More frequent shopping (and similar measures) would create other types of inefficiencies, while not helping reduce global hunger.</li> <li style="text-align: justify;"> Unjustifiable losses could, indeed, be a target for policy interventions such as improved information and technology. According to Koester et al, even though losses happen all along the value chain, the largest gains can be achieved at the consumer level.</li> </ol> In any case, while food waste could be somewhat reduced, it is important to remember that losses avoided do not automatically translate into nutrition gains for the hungry. OVERCOMING GEORGIAN PRIDE AND PREJUDICE As an ordinary urban housewife, I would love avoiding waste by transforming my food scraps into someone else’s meal. However, in trying to do so I am constrained in a number of ways. First, unlike second hand clothing, l cannot share perishable food with the poor of Sub-Saharan Africa, who may need it the most. Second, while I could share food with people in my immediate environment (poor relatives and neighbors), doing so requires access to information that proud Georgians may not volunteer. Moreover, by offering food, I may inadvertently put the recipient in an awkward position. Yet, food sharing is apparently quite common in Georgia’s poor rural areas where, as reflected in 2013 CRRC Caucasus Barometer data, every third household reports difficulties in access to food (in contrast with every 5<sup>th</sup> urban household). Rural community members know each other quite well, and invite those in need to dine at their tables. As we found out through business interviews, food staples donated by local businesses are often allocated to poor households through the local priests. Finally, the leftovers from the five-layer “supras”, which might seem so wasteful at first glance, are typically distributed among poorer neighbors, keeping their families fed for a number of days. In the worst case scenario, food scraps end up being fed to farm animals. While holding true for small Georgian towns and villages, this type of efficient sharing arrangements are not very customary in the capital city. Moreover, a typical Georgian urbanite is yet to discover the “doggy bag” concept – a euphemism invented to legitimize greater “efficiency” in restaurant food consumption (in 2013, about 50% of Tbilisi residents went at least once in 6 months to a restaurant according to CRRC data). While “doggy bags” are happily used in most North American cities, carrying home leftovers from a restaurant meal would be considered a shame in Georgia (much like in France and a few other European countries). Just like the “doggy bag” has helped overcome prejudices concerned with frugal behavior in other cultural contexts, better education and institutional innovations – such as – could free the proudly poor Georgians from the shackles of traditional profligacy. The good news is that, while perhaps not obvious to an outside observer, the Georgians are in principle capable of pragmatic behavior. For instance, we attach no social stigma to canning – a simple means of shifting consumption of otherwise perishable food products (mostly fruit and vegetables) from one season to another. Yes, of course, we can!	ეს სურათი, თავდაპირველად, მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი შიმშილობის პრევენციის კამპანიისთვის “Of Course I Can!” შეიქმნა 1944 წელს. წყარო: ჩრდილოეთ ტეხასის უნივერსიტეტის ციფრული ბიბლიოთეკა ქართული სუფრები და სიღარიბე სტუმართმოყვარეობა ქართული კულტურის ყველაზე მეტად აღიარებული ასპექტია. სტუმრის პატივისცემა ოჯახისთვის სიამაყეა. დედაჩემი პატარა იმერულ  ოჯახში გაიზარდა და როგორც ის მიყვება ხოლმე, ბავშვებს არ აძლევდნენ ხოლმე ჭამის უფლებას, მანამ, სანამ სტუმრებს ბოლომდე არ სცემდნენ პატივს, ე.ი. სანამ სტუმრები სათანადოდ არ დანაყრდებოდნენ. სოფლის ყველაზე ღარიბი ოჯახიც კი საკუთარ შესაძლებლობებს (და შემოსავალსაც) კი გადააჭარბებდა იმისთვის, რომ ადგილობრივი დელიკატესების, ხორცის, ბოსტნეულის და სახლის ღვინის სიუხვით სტუმარზე შთაბეჭდილება მოეხდინა. დღესაც, არცერთი სოციალური თავყრილობა და დღესასწაული არ ჩაივლის სუფრის გარეშე, სადაც სტუმრის პატივსაცემად, საჭმელი სართულებად  არის დახვავებული. მიუხედავად იმისა, რომ ეს საკითხი ქართველებისთვის კითხვის ნიშნის ქვეშ არ დგება, უცხოელები შეიძლება გააოცოს სუფრის ამ ტრადიციამ და ზედმეტად ექსტრავაგანტული მოეჩვენოთ საქართველოსნაირი ღარიბი ქვეყნისთვის. უპირველეს ყოვლისა, ეს იწვევს დიდი რაოდენობით საკვების დანაკარგს, რადგან იშვიათად, თუ რომელიმე სტუმარი მოახერხებს, რომ დააგემოვნოს მაინც ყველა კერძი რამდენიმესაათიან დღესასწაულზე. უფრო მეტიც, ქართული ოჯახების უმრავლესობას არ შეუძლია გასწვდეს ასეთ ტრადიციულ ნადიმებს.  საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მონაცემების მიხედვით, საკვები, არაალკოჰოლური სასმელი და სიგარეტი საშუალო ქართული ოჯახის დანახარჯების მეოთხედს შეადგენს. ეს მაჩვენებელი გაცილებით მაღალია იმ ადამიანებისთვის, რომლებიც შემოსავლების განაწილების მიხედვით, საზოგადოების დაბალ ფენას მიეკუთვნებიან. ქართველების 65% აცხადებს, რომ გასული 12 თვის მანძილზე, ერთხელ მაინც მოხდა ისე, რომ საკვების საყიდლად საკმარისი ფული არ ჰქონდათ; და 58%  აღიარებს, რომ გასული 6 თვის მანძილზე, ერთხელ მაინც ისესხა ფული საკვებისთვის (CRRC კავკასიის ბარომეტრი, 2013).  და ბოლოს,   თავმოყვარე ქართველი ერისთვის სირცხვილია, იმის დანახვა, თუ როგორ ქექავს თბილისში ღარიბი ადამიანი ნაგავს საკუთარი ოჯახის გამოსაკვებად. ქართულ სუფრაზე დახვავებული საკვები შეიძლება არ იყოს ადვილი „მოსანელებელი“. განსაკუთრებით, თუ იმ უკიდურეს სიღატაკეს გავიხსენებთ, რომელშიც უამრავ ქართველს უწევს ცხოვრება. მაგრამ, მოუტანს კი, რამდენიმესართულიანი სუფრის შემცირება ღარიბ ადამიანებს რაიმე სარგებელს? საერთაშორისო მტკიცებულება საკვების მსგავსი დანაკარგი უნიკალური არ არის საქართველოსთვის. -ს (გაერთიანებული ერების საკვებისა და სოფლის მეურნეობის ორგანიზაცია) მიხედვით, ადამიანის მოხმარებისთვის დამზადებული კვების პროდუქტების დაახლოებით მესამედი (!) გადაყრილია. გადაყრილ საკვებთან დაკავშირებული მონაცემები ხშირად წარმოდგენილია მშიერი ადამიანების მონაცემების გვერდით, რომლებიც მთელს მსოფლიოში მრავლად არიან (800 მილიონზე მეტი) და ხაზს უსვამენ იმ ფაქტს, რომ შიმშილით უფრო მეტი ადამიანი იღუპება, ვიდრე შიდსით, ტუბერკულიოზით და მალარიით ერთად აღებული (). მაგრამ, გარდა მორალური აღშფოთების გამოხატვისა, შეგვიძლია კი რაიმეს გაკეთება საკვების ნარჩენების საკითხთან მიმართებაში? შემცირდება მოშიმშილეთა რაოდენობა მსოფლიოში (ან საქართველოში) უფრო მოკრძალებული სუფრების გაშლით? ალბათ არა. საკვების ნარჩენებისა და დანაკარგების (FLW- Food Waste and Loss) სრული აღმოფხვრა, FAO-ს განსაზღვრების მიხედვით, შეიძლება არც იყოს სასურველი. ულრიხ კოესტერის მიერ FAO-სთვის მომზადებული სინთეზური ანგარიშის მიხედვით, FLW იყოფა ოთხ კატეგორიად: 1) გადაჭარბებულად შეფასებული; 2)  გარდაუვალი დანაკარგი; 3) ეკონომიკურად გამართლებული დანაკარგი; 4) გაუმართლებელი დანაკარგი. <ol> <li> გადაჭარბებული შეფასება სახეზეა მაშინ, როდესაც საკვები, რომელიც გამოიყენება ცხოველის გამოსაკვებად ან გადაეცემა ღარიბს, ასევე ჩათვლილია FLW-ში. შეიძლება ღორების გამოკვება დარჩენილი პურით არ არის იდეალური ქცევა, მაგრამ ის ემსახურება მომავლისთვის საკვების წარმოებას. საკვების ღარიბისთვის შეწირვა არ არის დანაკარგი, უფრო მეტიც, ეს პირდაპირ ამცირებს შიმშილობას. საბოლოოდ კი, FLW-ს გაზომვა რაოდენობით და არა კალორაჟით სულ მცირე, ართულებს მსოფლიოს მასშტაბით დაკარგული საკვების რაოდენობის ზუსტად შეფასებას.</li> <li> გარდაუვალი დანაკარგია , მაგალითად, შენახვით ან ტრანსპორტირებით გამოწვეული დანაკარგი, რომლის თავიდან აცილება რეალურ საბაზრო ეკონომიკაში ძნელი, და ხშირ შემთხვევაში, შეუძლებელია. თუკი ჩვენ გვინდა, რომ სასოფლო სამეურნეო პროდუქტები მოვიხმაროთ მთელი წლის მანძილზე, უნდა გვესმოდეს, რომ შენახვა მათ მასასა და ხარისხზე უარყოფითად აისახება. ვერ გადარჩება თთითოეული ვაშლი ან კარტოფილი, რომელსაც ხანგრძლივად შევინახავთ.</li> <li> ეკონომიკურად გამართლებული დანაკარგი . თეორიულად, საოჯახო მეურნეობებს შეუძლიათ საკვები დანაკარგების შემცირება, თუკი ისინი პროდუქტებს იყიდიან მცირე რაოდენობით, მათი საჭიროებებიდან გამომდინარე. თუმცა, ისიც ჭკვიანურია, რომ ოჯახები საკუთარი დროის და ფულის დასაზოგად, სურსათს რაღაც პეიოდულობით და დიდი რაოდენობით ყიდულობენ. საყიდლებზე უფრო ხშირად სიარული სხვა სახის არაეფექტურობას წარმოშობს და თან, ვერ შეამცირებს გლობალურ შიმშილს.</li> <li> გაუმართლებელი დანაკარგი შესაძლოა იყოს სახელმწიფოს მხრიდან ისეთი ჩარევის სამიზნე, რომელიც ითვალისწინებს ინფორმაციის და ტექნოლოგიების გამუჯობესებას. კოესტერის მიხედვით, მიუხედავად იმისა, რომ დანაკარგი ჩნდება ღირებულებულებათა ჯაჭვის ყველა ეტაპზე, ყველაზე მეტი სარგებლის მიღწევა, მომხმარებლის დონეზეა შესაძლებელი.</li> </ol> ნებისმიერ შემთხვევაში, მიუხედავად იმისა, რომ საკვების დანაკარგის შემცირება რაღაც დონემდე შესაძლებელია, უნდა გვახსოვდეს, რომ დანაკარგების თავიდან აცილება არ ნიშნავს, ავტომატურად, მოშიმშილეთა კვების გაუმჯობესებას. ქართული თავმოყვარეობისა და ცრურწმენების დაძლევა როგორც ჩვეულებრივი ქალაქელ დიასახლისს, მეც მინდა, ჩემი ოჯახის საკვების ნარჩენები  სხვის საკვებად გადავაქციო. თუმცა, ამის გაკეთებაში რამდენიმე ფაქტორი მზღუდავს. პირველი: მეორადი ტანსაცმლისაგან განსხვავებით,  მალფუჭებად საკვებს ვერ გავუზიარებ სამხრეთ საჰარაში მცხოვრებ ღატაკ აფრიკელებს, რომლებსაც ასეთი დახმარება, შეიძლება, ყველაზე მეტად სჭირდებათ. მეორე: მე კი შემიძლია, რომ ნარჩენებით დავეხმარო ჩემს ახლო გარემოცვას (ღარიბ ნათესავებს და, მეზობლებს), მაგრამ ამის გასაკეთებლად მჭირდება ინფორმაცია, რომელიც თავმოყვარე ქართველმა შეიძლება არ გაამჟღავნოს. უფრო მეტიც, საკვების შეთავაზებით, შეიძლება მიმღები უნებლიედ, უხერხულ მდომარეობაში ჩავაყენო. მიუხედავად ამისა, როგორც ჩანს, საკვების გაზიარების ტრადიცია საკმაოდ გავრცელებულია საქართველოს ღარიბ სოფლებში. 2013 წლის CRRC-ს კავკასიის ბარომეტრის მონაცემებით, სოფლად ყოველი მესამე ოჯახი ამბობს, რომ ძნელად მიუწვდება ხელი საკვებზე (ქალაქისგან განსხვავებით, სადაც ყოველი მეხუთე ოჯახია მსგავს მდგომარეობაში). სოფლად, მოსახლეობა ერთმანეთს საკმაოდ კარგად იცნობს, და მსგავსი საჭიროების მქონე ადამიანებს საკუთარ მაგიდებთან ეპატიჟება. როგორც ბიზნესებთან ინტერვიუების დროს აღმოვაჩინეთ, ბიზნესის მხრიდან, ოჯახების საკვებით დახმარება ხშირად ადგილობრივი მღვდლების მეშვეობით ხდება. საბოლოოდ, ქართული ხუთსართულიანი სუფრის ნარჩენები, ერთი შეხედვით, შეიძლება დაკარგულ საკვებად მოგვეჩვენოს, მაგრამ სინამდვილეში, ეს საკვები  ნაკლებად შეძლებულ მეზობლებში ნაწილდება და მათ ოჯახებს,  რამოდენიმე დღის განმავლობაში ინახავს. განაწილებისა და გაზიარების ეს სისტემა  პატარა ქალაქებსა და სოფლებში სრულდება, მაგრამ მსგავსი ეფექტურობის მიღწევა ძნელია დედაქალაქში. უფრო მეტიც, ტიპურ ქართველ ქალაქელს ჯერ კიდევ არ აღმოუჩენია ე.წ. „ძაღლის ტომარის“ (“doggy bags”) კონცეფცია – ევფემიზმი, რომელიც გამოიგონეს რესტორანში საკვების მოხმარების „ეფექტურობის“ ლეგიტიმაციისთვის (2013 წელს, CRRC-ს მონაცემების მიხედვით, თბილისის რეზიდენტების დაახლოებით 50% სულ ცოტა ერთხელ მაინც იყო რესტორანში გასული 5 თვის განმავლობაში). მაშინ, როდესაც „ძაღლის ტომარას“ სიამოვნებით იყენებენ ჩრდილოეთ ამერიკის უმეტეს ქალაქებში, ნარჩენი საკვების რესტორნიდან წამოღება სირცხვილად ჩაითვლება საქართველოში (დაახლოებით ისე, როგორც საფრანგეთში და სხვა რამოდენიმე ევროპულ ქვეყანაში). როგორც, „ძაღლის ტომარა“ იყო წარმატებული  ხელმომჭირნე ქცევასთან დაკავშირებული მცდარი წარმოდგენების გადალახვაში, უკეთესმა განათლებამ და ინსტიტუციონალურმა ინოვაციებმა – როგორიცაა, მაგალითად -  ასევე შეიძლება გაათავისუფლოს თავმოყვარე ღარიბი ქართველები ტრადიციული მფლანგველის ბორკილებისგან. კარგი ისაა, რომ შეიძლება გარე თვალისთვის ეს შეუმჩნეველია, მაგრამ პრინციპში, ქართველებს ახასიათებთ პრაგმატული ქცევა. მაგალითად, სოციალურ სტიგმას არ ვანიჭებთ საკვების დაკონსერვებას – რაც მარტივი საშუალებაა, რომ მალფუჭებადი პროდუქტი (მეტწილად ბოსტნეული და ხილი) მოსახმარებლად გადაიტანო ერთი სეზონიდან მეორეში.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3796	http://www.iset.ge/blog/?p=3808
<span style="font-size: 11px;">Immanuel Kant (1724-1804) would never ever have participated in the Ice Bucket Challenge. (Photo: Wikimedia Commons)</span> In summer, social media were flooded with videos showing your friends (and celebrities of all levels of prominence) pouring buckets of icy water over their heads. While some people enjoyed watching this (and even participated in the Ice Bucket Challenge), many were unnerved by this charity campaign which was hardly distinguishable from an ordinary spam attack, were it not for the fact that now your friends and acquaintances were spamming you. A third group however, showed the most interesting reaction: they became moral about it. For those who do not know what this is all about: the Ice Bucket Challenge was a campaign that aimed to raise funds for research in the treatment of a disease called ALS (), whose most prominent victim is the English Nobel Prize physicist Stephen Hawking. Most people agree that it is noble to provide funding for this cause, yet some said: “This campaign is about entertainment and competition, and people involved in it do not actually care about ALS.” There were even voices claiming that this was “narcissism behind the mask of altruism”. This is an interesting criticism, because it claims that good deeds done for selfish motives are worthless. While those people expressing this criticism may not have been aware of it, the question how the motives of a deed relate to its moral value has not just remarkable philosophical depth but also practical implications for economics and law. Let us have a look… KANT WOULD NOT HAVE PARTICIPATED If you are confronted with an ethical problem and want an unnatural philosophical answer, it is always advisable to turn to Immanuel Kant (1724-1804). This philosopher set up a groundbreaking ethical system which fundamentally changed how the Western World thinks about concepts like freedom and moral duty. An impressive achievement for somebody who, during his whole lifetime, did not get further away than 30 kilometers from his home town Koenigsberg (today: Kaliningrad). To say it briefly: Kant would not have participated in the Ice Bucket Challenger. Moreover, he would have condemned it on the very same grounds as expressed in the criticism above. Something which owes to one’s desire to show off, appear in a better light, or even serves outright narcissism, can never be a moral act. The justification of this is complicated and has to do with the fact that according to Kant morality derives from submission under a “universal moral law”. Kant tries to show that from “pure reason” follows that abiding by the moral law is an end in itself – a moral deed can never be a means to achieve another goal. If you participate in the Ice Bucket Challenge because you want to show what a great, socially responsible person you are, you are not acting morally. Kant’s contemporary Friedrich Schiller (1759-1805) found that view so preposterous that he wrote a satirical poem (the rhyme got lost in translation): “Gladly I serve my friends, but alas I do it with pleasure. Hence I am plagued with doubt that I am not a virtuous person.” (Cited after J.A. Gauthier (1997), “Schiller’s Critique of Kant’s Moral Psychology: Reconciling Practical Reason and an Ethics of Virtue”, Canadian Journal of Philosophy 27, pp. 513-544). Kant’s view looks extreme, but actually it directly corresponds to a fundamental legal principle. If you run over your boss with your car, your intentionality will be the central question discussed at court, and the answer to it will determine whether you will be acquitted or sent to jail. If you can convince the judge that you did not see the boss in front of your car when you pushed the throttle, you can expect to be found innocent. Yet if it turns out that you offered your boss a lift, asking him to enter your car at the other side, making him cross in front of your car, you will have to face the legal consequences. The underlying logic is that a person can be guilty if and only if they intentionally inflict damage on somebody else. Analogously, Kant says that a person only deserves praise if they intentionally do something good (and not for some other purpose, like showing one’s own formidability). ECONOMISTS PARTICIPATE Mainstream economics is based on a philosophical edifice called Utilitarianism which is diametrically opposed to Kant. The first Utilitarian Jeremy Bentham (1748-1832), in clear contradiction with Kant, evaluated the value of a deed not by its compatibility with some moral law but by its consequences . After the Second World War, it has become common in philosophical-ethical debates to pick examples relating to the Nazis and the Third Reich, in particular if a German philosopher like Kant is involved. Accordingly, in the seminal book Practical Ethics by Australian Philosopher Peter Singer (3<sup>rd</sup> edition, Cambridge University Press, 2011), we find the example of the Gestapo knocking at your door searching for Jews that are hidden in your attic. The question is: how would you react as a Utilitarian and how as a Kantian? If you are Kantian, consequences do not matter as long as you follow the universal moral law. As the universal moral law takes the form of the Categorical Imperative , which rules out lying, you need to admit to the Gestapo that there is a Jewish family residing in your attic, even if you anticipate the horrible result. A Utilitarian, on the other hand, would evaluate a deed by its consequences and thus lie to the Gestapo. A less hypothetical event highlighting the difference between Kant and the Utilitarians occurred in 2006, when the German Supreme Constitutional Court dismissed a law which would have allowed the government to shoot down a civilian airplane if it was hijacked and about to be used as a means for a terrorist attack (like 9/11). In its verdict, the court explicitly referred to Kant’s Categorical Imperative. Utilitarians, on the other hand, would have argued that the passengers of the plane would be dying anyway, and interception could save those who were targeted by the terrorist act. Returning to the Ice Bucket Challenge, Bentham and his followers would not even have asked the question what the underlying motivation is but praised the Ice Bucket Challenge for its provision of funding to ALS research. As mentioned, economists heavily lean towards Utilitarianism. They go as far as denying that there exists anything else but selfish motivation, and the outcome alone is what matters. One of the most-cited (and most controversial) economic papers of the last 15 years, “A Theory of Fairness, Competition and Cooperation” by Ernst Fehr and Klaus M. Schmidt ( The Quarterly Journal of Economics 114, 1999, pp. 817-868), claims that apparently altruistic behavior observed in many situations can be explained through “other-regarding preferences”. According to their theory, humans maximize their own utility if in an experimental situation they share money that was given to them even though they were entitled to keep the money for themselves. While this may look trivial to non-economists, many consider the article a milestone in economics (the contribution of Fehr and Schmidt is also their specification and calibration of the associated utility function). Clearly, economists get rid of even the tiniest traces of altruistic behavior. The economic viewpoint has practical consequences. Economic theories of law tend to downplay the role of motivation and focus on consequences. If you hit your boss with your car, economists would argue, the question whether it was intentional is irrelevant. If you hit him intentionally, then there is no disagreement that you deserve punishment, and if you hit him unintentionally, then you negligently did not pay attention that somebody is walking in front of your car, which also deserves punishment. Nobel Laureate Gary Becker (1930-2014), one of the initiators to the economic theory of law, stated that the only purpose of punishment is to prevent the law from being breached. If it is illegal to hit your boss with a car, then the punishment must be so severe that that you will not do it, given the probability to be detected. Accordingly, the “Becker Proposition” calls for only one punishment, namely the death penalty, which is even imposed for misdemeanors, and the only differences made between crimes are the probabilities to be caught. What do we conclude about the Ice Bucket Challenge? We agree that the participants are posers and feel sympathetic with Kant to condemn them. On the other hand, as economists we are Utilitarians, and we acknowledge the collection of almost 90 million dollar in one month for a noble cause. Thus, dear people, please keep pouring cold water over your heads, even if the weather has turned cold now!	ემანუელ კანტი (1724-1804) არასდროს მიიღებდა მონაწილეობას ყინულიანი წყლის გამოწვევაში. (ფოტო: Wikimedia Commons) ზაფხულში სოციალური ქსელები გაივსო ვიდეოებით, სადაც ხალხი (მათ შორის ცნობილი ადამიანები სხვადასხვა სფეროდან) თავზე ყინულით სავსე წყალს ისხამდა. საზოგადოების ნაწილმა, ეს ფაქტი დადებითად მიიღო და საკმაოდ გაერთო კიდეც ვიდეოების ყურებით (ზოგმა თავადაც კი მიიღო მონაწილეობა Ice Bucket Challenge-ში), ნაწილში კი გაღიზიანება გამოიწვია ამ საქველმოქმედო კამპანიამ, რომელიც რთული გასარჩევი იყო მეგობრებისა და ნაცნობების მიერ დაგზავნილი ჩვეულებრივი “სპამების” შემოტევისაგან. თუმცა, საზოგადოების მესამე ნაწილის რეაქცია ამ საკითხთან დაკავშირებით, ყველაზე საინტერესო აღმოჩნდა: მათ დაიწყეს აღნიშნული ქცევის მორალურ ასპექტზე საუბარი. მათთვის, ვისაც არ სმენია აღნიშნული კამპანიის შესახებ: ყინულიანი წყლის გამოწვევა – the Ice Bucket Challenge, ამიოტროფული გვერდითი სკლეროზის (ALS) წამლის კვლევებისათვის საჭირო ფონდების მოსაზიდად შექმნილი საქველმოქმედო აქცია იყო. აღნიშნული დაავადების ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი მსხვერპლი, ნობელის პრემიის ლაურეატი, ცნობილი ინგლისელი ფიზიკოსი, სტივენ ჰოკინგია. საზოგადოების უმეტესი ნაწილი თვლის, რომ აღნიშნულ დაავადებასთან ბრძოლისათვის საჭირო ფულის შეგროვებაში მონაწილეობა კეთილშობილური საქციელია, მაგრამ არიან ადამიანები რომელთა აზრითაც, „ეს კამპანია უბრალოდ გართობისა და შეჯიბრებისათვისაა, და ადამიანებს, რომლებიც მასში მონაწილეობას იღებენ,  სრულიად არ ადარდებთ ALS.“ უფრო მეტიც, იყვნენ ისეთები, ვინც ფიქრობდნენ, რომ ეს უბრალოდ „ალტრუიზმის ნიღბის უკან დამალული ნარცისიზმის“ გამოხატულება იყო. ეს მოსაზრება საკმაოდ მნიშვნელოვანია, რადგან ამტკიცებს რომ კეთილი საქმე, თუ ის ეგოისტური მოტივით არის ჩადენილი, უვარგისი ხდება. თუმცა, ადამიანებმა, რომლებიც ამას ამტკიცებენ, შესაძლოა არც იცოდნენ, რომ კითხვა კეთილი საქმის მოტივისა და მისი მორალური ღირებულების კავშირის შესახებ, არა მხოლოდ ფილოსოფოსთა განხილვის თემას წარმოადგენს, არამედ, საკმაოდ დიდ პრაქტიკულ გამოყენებასაც ჰპოვებს ეკონომიკისა და სამართლის სფეროებში. მოდით, უფრო დეტალურად განვიხილოთ ეს საკითხი… კანტი არ მიიღებდა გამოწვევას თუ რომელიმე ეთიკურ პრობლემასთან დაკავშირებით არასტანდარტულ ფილოსოფიურ შეხედულებას ეძებთ, გირჩევთ ემანუელ კანტის (1724-1804) მოსაზრება გადაამოწმოთ ამ საკითხთან დაკავშირებით. ამ ფილოსოფოსმა ჩამოაყალიბა ახალი, რევოლუციური  ეთიკური სისტემა, რომელმაც ფუნდამენტურად შეცვალა დასავლური სამყაროს შეხედულებები რიგ საკითხებზე, როგორიცაა მაგალითად: თავისუფლება, ან მორალური ვალდებულებები. საკმაოდ გასაოცარი მიღწევაა ადამიანისათვის, რომელიც მთელი თავისი ცხოვრების მანძილზე, კენიგსბერგში (ახლანდელ კალინინგრადში) მდებარე საკუთარ სახლს 30 კილომეტრზე მეტი მანძილით არ გასცილებია. მოკლედ რომ ვთქვათ, კანტი არ მიიღებდა მონაწილეობას Ice Bucket Challenge-ში. უფრო მეტიც, ის იმავე მიზეზით დაგმობდა ამ საქველმოქმედო კამპანიას, რითაც ზემოაღნიშნული დღევანდელი მოწინააღმდეგეები. ქმედება, რომელიც გამოწვეულია ადამიანის სურვილით, სხვის თვალში უკეთ გამოჩნდეს, ან უბრალოდ, ნარცისიზმის გამოხატულებაა, არ შეიძლება ჩაითვალოს მორალურ ქცევად. ამის ახსნა შედარებით რთულია და დაკავშირებულია კანტის თეორიასთან, რომლის თანახმადაც, ქცევის მორალურობა „მორალის საყოველთაო კანონის“ მიხედვით უნდა შეფასდეს. კანტის აზრით, მორალური ქცევა არ შეიძლება იყოს სხვა მიზნის მიღწევის საშუალება. თუ შენ მონაწილეობას მიიღებ Ice Bucket Challenge-ში იმისათვის, რომ აჩვენო, რამდენად კარგი და მაღალი სოციალური პასუხისმგებლობის მქონე ადამიანი ხარ, მაშინ ეს არ შეიძლება ჩაითვალოს მორალურ ქცევად. კანტის თანამედროვე ფრიდრიხ შილერისათვის, ეს მოსაზრება იმდენად აბსურდულად ჟღერდა, რომ სარკასტული ლექსიც კი მიუძღვნა (რითმა თარგმანის შედეგად დაიკარგა): „საბედნიეროდ, ვეხმარები ჩემს მეგობრებს, მაგრამ ვაი, რომ ამას ვაკეთებ სიხარულით. შემიპყრო გრძნობამ, რომ არ ვარ სათნო ადამიანი.“ (ციტატა J.A. Gauthier (1997), “Schiller’s Critique of Kant’s Moral Psychology: Reconciling Practical Reason and an Ethics of Virtue”, Canadian Journal of Philosophy 27, pp. 513-544). კანტის მოსაზრება, შესაძლოა ცოტა ექსტრემალურად ჟღერდეს, მაგრამ ის კარგად ერგება კანონმდებლობის ფუნდამენტურ პრინციპებს. მაგალითად, თუ შენ მანქანით დაეჯახები შენს უფროსს, შენი განზრახვა ამ დროს იქნებამთავარი განხილვის საგანი სასამართლოზე და სწორედ ეს ვითარება გადაწყვეტს, გაგიშვებენ თუ არა ციხეში ჩადენილი ქმედებისთვის. თუ თქვენ დაარწმუნებთ მოსამართლეს, რომ არ დაგინახავთ, როგორ კვეთდა თქვენი უფროსი  გზას, შესაძლოა, სასჯელი მნიშვნელოვნად შეგიმსუბუქდეთ. მაგრამ თუ აღმოჩნდება, რომ თქვენ  უფროსს თან წაყვანა შესთავაზეთ და ამ დროს, სანამ ის გზას კვეთდა იმისათვის, რომ მანქანაში ჩამჯდარიყო,  თქვენ მას განზრახ დაეჯახეთ, მაშინ სასჯელი გაცილებით მძიმე იქნება. ლოგიკა ამ ყველაფრის უკან ასეთია: თქვენ ითვლებით დამნაშავედ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ გააზრებულად და წინასწარი განზრახვით მიაყენეთ ზიანი სხვა ადამიანს. ანალოგიურად, კანტის აზრით, ადამიანის საქციელი მხოლოდ მაშინ იმსახურებს შექებას, როდესაც ის განზრახ აკეთებს კეთილ საქმეს (და არა რამე სხვა მიზეზის გამო). <h4 style="text-align: justify;"> ეკონომისტები მიიღებდნენ მონაწილეობას ეკონომიკა ძირითადად დაფუძნებულია უტილიტარიზმის ფილოსოფიურ ცნებაზე, რომელიც პირდაპირ ეწინააღმდეგება კანტის ზემოაღნიშნულ მოსაზრებას. პირველი უტილიტარისტი იყო ჯერემი ბენთამი (1748-1832), რომელმაც, კანტისგან განსხვავებით, ქმედების ღირებულება შეაფასა არა მორალთან მიმართებაში, არამედ შედეგებზე დაყრდნობით. მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, ფილოსოფიურ-ეთიკურ დებატებში საკმაოდ გავრცელდა ნაცისტების და მესამე რაიხის მაგალითად  მოყვანა, განსაკუთრებით,  თუ საკითხში კანტისნაირიგერმანელიფილოსოფოსიიყო ჩარეული.  ავსტრალიელი ფილოსოფოსის, პიტერ სინგერის წიგნში „პრაქტიკული ეთიკა“ გვხვდება მაგალითი, რომელშიც გესტაპო (მესამე რაიხის “საიდუმლო სახელმწიფო პოლიცია”) აკაკუნებს კარზე და ეძებს ებრაელებს, რომლებიც თქვენს სხვენში იმალებიან. კითხვა არის შემდეგი: როგორ მოიქცეოდა ამ სიტუაციაში უტილიტარისტი და როგორ მოიქცეოდა კანტის თანამოაზრე? თუ თქვენ კანტის თანამოაზრე ხართ, მაშინ შედეგებს არ აქვს მნიშვნელობა და მთავარია, ქმედება ემთხვეოდეს „მორალის საყოველთაო კანონს“, რომელიც, თავის მხრივ, გამორიცხავს ტყუილის თქმის შესაძლებლობას. შესაბამისად, თქვენ უნდა აღიაროთ გესტაპოსთან, რომ მალავთ ებრაელების ოჯახს სხვენში, იმ შემთხვევაშიც კი, თუ სრულიად გააზრებული გაქვთ, რა საშინელი შედეგი შეიძლება მოჰყვეს ამ აღიარებას. მეორე მხრივ, თუ თქვენ ხართ უტილიტარისტი, უნდა შეაფასოთ მოსალოდნელი შედეგი და შესაბამისად მოატყუოთ გესტაპო. ამ ორ მოსაზრებას შორის განსხვავების საჩვენებლად გამოსადეგი, ნაკლებად ჰიპოთეტური მაგალითი იქნებოდა 2006 წელს მომხდარი ფაქტი, როდესაც გერმანიის უზენაესმა სასამართლომ უარყო კანონი, რომელიც მთავრობას მისცემდა უფლებას, ჩამოეგდო სამოქალაქო თვითმფრინავი, თუ მას ძალით დაიმორჩილებდნენ და შეიქმნებოდა შესაძლებლობა, ის გამოყენებული ყოფილიყო ტერორისტული მიზნებისათვის (როგორც 9/11ის შემთხვევაში). ვერდიქტის გამოცხადებისას, სასამართლომ პირდაპირ მიმართა კანტის თეორიას. მეორე მხრივ, უტილიტარისტების აზრით, თვითმფრინავის მგზავრები ნებისმიერ შემთხვევაში დაიღუპებოდნენ და კანონის მიღებას, ტერორისტების მიზანში მყოფთა სიცოცხლის გადარჩენა მაინც შეეძლო. რომ მივუბრუნდეთ Ice Bucket Challenge-ს, ბენთამი და მისი მიმდევრები არც კი იკითხავდნენ, რა მოტივი დევს ყინულიანი წყლის გადასხმის უკან და შეაქებდნენ ALS-თან ბრძოლისათვის საჭირო მნიშვნელოვანი თანხების მოსაზიდად შექმნილ აღნიშნულ კამპანიას. ეს ეკონომისტები იხრებიან უტილიტარიზმის მხარეს. უფრო მეტიც, მათი მოსაზრებით, ნებისმიერი ქმედების უკან არსებობს მხოლოდ ეგოისტური მოტივი და ერთადერთი, რასაც მნიშვნელობა აქვს შედეგია. უკანასკნელი 15 წლის ერთ ერთი ყველაზე განხილვადი და პოპულარული ნაშრომი ერნსტ ფერის და კლაუს მ. შმიდტის „სამართლიანობის, კონკურენციისა და კოოპერაციის თეორიაა“ (The Quarterly Journal of Economics 114, 1999, pp. 817-868), რომელიც ამტკიცებს, რომ გავრცელებული ალტრუისტული ქცევა ბევრ სიტუაციაში შეიძლება აიხსნას საკუთარი სარგებლიანობის ფუნქციით, რომელშიც ასევე შედის სხვისი კეთილდღეობა. აღნიშნული თეორიის თანახმად, ადამიანები ახდენენ საკუთარი სარგებლიანობის მაქსიმიზაციას მაშინაც კი, როდესაც ექსპერიმენტში მონაწილეობის დროს, საკუთარ თანხას უნაწილებენ სხვებს, რადგან სწორედ ამ ქცევისგან იღებენ დამატებით სარგებელს. მაშინ როდესაც არაეკონომისტებისათვის ეს შესაძლოა საკმაოდ ტრივიალურად ჟღერდეს, ბევრი ამ ნაშრომს ეკონომიკის საფუძვლადაც კი თვლის. როგორც ჩანს, ეკონომისტები ცდილობენ სრულიად გამორიცხონ ალტრუიზმის შესაძლებლობა, ისე, როგორც ჩვენ ეს გვესმის. ეკონომიკურ ხედვას ამ საკითხებთან დაკავშირებით პრაქტიკული შედეგები აქვს. სამართლის ეკონომიკური თეორია უარყოფს მოტივაციის როლს და კონცენტრირებას ახდენს შედეგებზე. თუ თქვენ დაეჯახეთ თქვენს უფროსს მანქანით, ეკონომისტები იტყოდნენ, რომ ამ შემთხვევაში თქვენი განზრახვა და მოტივები არ არის მთავარი. თუ ეს მოხდა განზრახ, რა თქმა უნდა, იმსახურებთ დასჯას, მაგრამ თუ ეს მოხდა შემთხვევით, რადგან არ მიაქციეთ ყურადღება, რომ გზაზე ვიღაც გადადიოდა თქვენი მანქანის წინ, მაინც უნდა დაისაჯოთ. ნობელის ლაურეატი გარი ბეკერი (1930-2014) სამართლის ეკონომიკური თეორიის ერთ-ერთი ინიციატორი, აღნიშნავდა, რომ სასჯელის ერთადერთი დანიშნულება არის კანონის განმეორებითი დარღვევის თავიდან აცილება. თუ მანქანით დაჯახება არალეგალურია, მაშინ მოსალოდნელი სასჯელი უნდა იყოს იმდენად მძიმე, რომ ეს მეორედ არ გაიმეორო, რა თქმა უნდა, იმ ალბათობის გათვალისწინებით, რომ დაგიჭერენ. ბეკერის მიერ შემოთავაზებული თეორიის თანახმად, სასჯელის ერთადერთი ფორმა სიკვდილით დასჯა უნდა იყოს, უბრალო კანონდარღვევის შემთხვევაშიც კი, ხოლო განსხვავება დანაშაულის სიმძიმის მიხედვით, მხოლოდ დაჭერის ალბათობებს შორის უნდა იყოს. რა არის ჩვენი საბოლოო დასკვნა Ice Bucket Challenge-თან დაკავშირებით? ნაწილობრივ ვიზიარებთ კანტის მოსაზრებას და ვეთანხმებით, რომ მონაწილეთა უმრავლესობა ამას მხოლოდ სხვის დასანახად აკეთებს. მაგრამ, მეორე მხრივ, როგორც ეკონომისტები, ჩვენ ვართ უტილიტარისტები და ვაღიარებთ იმ 90 მილიონი დოლარის მნიშვნელობას, რომლის შეგროვებაც ამ კამპანიამ მოახერხა კეთილი საქმისათვის. ასე რომ, ძვირფასო საზოგადოებავ, გააგრძელეთ ყინულიანი წლის გადასხმა და კეთილი საქმის კეთება და ნუ შეუშინდებით ცივ ამინდს!

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3764	http://www.iset.ge/blog/?p=3777
<span style="font-size: 11px;"> Georgia has tightened its immigration policy. Ever since, amazing things are happening in a country that until recently had the world’s most liberal visa regulations. (Source: Wikimedia Commons)</span> This year, the International School of Economics at Tbilisi State University (ISET) admitted nine Armenian students and one from Azerbaijan. They came to Tbilisi for a preparation course in August and all of them applied for residency permits before the first of September. All applications were exactly identical. Out of ten students, seven got their permits, two were denied, and one is still in process. The reasons for rejection were stated in most general terms, relating to Article 18 of the new immigration law. That article reads: “An alien may be denied a residence permit in Georgia if there is a decision of an authorized body on the advisability of his/her residence in Georgia with regard to safeguarding state security and/or public safety interests.” It seems logical that, if the two Armenian students who were denied residency permits are a threat to “state security” or “public safety”, they should not have been allowed into Georgia in the first place. But they did enter the country and can even stay here for three months, ample time to wreak havoc on Georgia. Denying residency out of security concerns – without denying entry to the country – is pointless. As things currently stand, the students in question will have to leave the country and discontinue their studies at ISET. The only option given to them is to appeal this decision in court, and this process will take months. The career plans of these two students, who had prevailed in a long and difficult selection process, are now irreversibly damaged. This is a tragedy for those students, for ISET, but also the country of Georgia. A LAW FULL OF FLAWS The new immigration law (and the manner in which it is being implemented) is already causing huge waves in the Georgian expat community. It is a subject of heated discussions on Facebook, at business meetings and parties. For one thing, the law poses unnecessary cost on those seeking residency. The most serious issue is that foreigners cannot apply for residency if they entered Georgia without a special visa which can only be obtained abroad. This rule was not communicated well, and it is not a good rule. Israel, for example, allows everybody to apply for residency inside the country within the three month stay that every visitor is granted. In Georgia, we know of employees of international organizations who now have to return to their home countries just for applying for a visa at the local Georgian embassies. And it remains to be seen whether Georgian embassies are capable of efficiently dealing with these visa requests. ISET is not the only university feeling the heat of new immigration regulations. In particular, it undermines the business model of Georgia’s medical universities which “sell” their educational services to foreigners. International students are typically not aware of the intricacies of Georgian visa regulations. Some had just returned for the start of the new semester only to find out that they have to go back to their home countries for a month in order to apply for special student visas, which means that this semester is lost for them. Who knows whether they will return at all? Another heavy flaw in the new law is the way in which it treats people who do not have regular employment. These may be freelancers with highly demanded expertise (such as architects and engineers) but also artists, persons engaged in culture, and “bohemians”. Thanks to many of these irregularly employed foreigners, Georgia was about to become a “cool” place, something that can be easily confirmed by reading their declarations of love for Georgia on the internet. To a considerable extent, this development came about because Georgia was so successful in attracting artists, bloggers, travelers and generally interesting people (who are considered to belong to the “cultural capital” of a country in economics). Being a “cool” place is not about having a lot of people who work from 9 to 5 every day, as Georgian lawmakers may have thought. Rather it is about artists and cultural entrepreneurs who may indulge in a precarious and unpredictable life. These people have a positive impact on the atmosphere in a city, helping transform a boring, provincial place into a cosmopolitan hotspot. And this has economic implications, because it is much easier to attract economically relevant people to places which have a culturally attractive international atmosphere, like Amsterdam and London. Georgia may now be squandering the advantage it had over much richer places like Almaty, Baku, and Tashkent. GOOD RULES DON’T TRAVEL WELL It is a widespread misconception that the changes in immigration policy were forced upon Georgia by the Association Agreement (AA) with the European Union. The AA text, however, includes only very general statements concerning immigration policy. None of its provisions would force Georgia to (immediately) copy – lock, stock and barrel – European immigration laws. References to “standard international practice” that are being made by government officials defending the new immigration laws are also completely misplaced. Yes, most EU countries do regulate migration, yet, Georgia is far from being a typical EU member state and faces completely different challenges. While Europe is trying to prevent low-skill immigrants from other continents to “invade” the European habitat and destroy its “way of life”, Georgia’s labor market is in dire need of every European engineer, lawyer, expert farmer and teacher it can attract. Unfortunately for Georgia, there are only 250-300 Germans living permanently in Georgia (based on the German embassy’s database), as compared to 15,079 Georgians officially registered in Germany. Florian Biermann, writing this article, is one of these German citizens, teaching modern economics at Tbilisi’s International School of Economics along with professors from Italy and Israel, US and Canada, UK and France, Ukraine and Armenia. The purpose of Georgia’s immigration policy should be to make it easier for experts to enter and reside in Georgia, not to create artificial bureaucratic barriers on their way here. While it is much more difficult for a Georgian to get residency in Germany due to its restrictive immigration policies, the economic opportunities available in Germany still attract many people from outside. Georgia, on the other hand, is not (yet) a primary target of international migration, and is therefore not (yet) in a position to be restrictive about its immigration. The fact that many more Georgians legally reside in Germany than the other way around clearly demonstrates this point. If the Deputy Minister of Internal Affairs Levan Izoria states that the new law “significantly changes the extremely liberal migration policy conducted by the former leadership of the country”, he is absolutely right. Yet the “extremely liberal migration policy” was one of the extremely few advantages Georgia had when competing for businesses, investments, and human capital. From an economics perspective, an “extremely liberal” migration policy was the absolute right choice for Georgia! It produced a lot of economic benefits and carried no costs (except for the cost of small wine bottles presented to foreigners in Tbilisi airport in 2012). As there are no social welfare payments for foreigners (a huge issue in “socialist” Europe), Georgia could afford to have open borders and liberal labor markets. It reaped all the benefits from this policy without having to deal with the disadvantages. In addition to consuming local products and services, the bohemian or the freelance journalist and blogger who chose to settle in Georgia created a lot of (absolutely free) publicity for Georgia and its wonderfully hospitable culture. Not having formal Georgian employment, many of these people are now being denied residency, which is equivalent to shooting the Georgian economy in the foot. We wonder if anybody in the Georgian government is aware of what this new policy is doing to Georgia’s image, its economy, education, and tourism. It would be reassuring to know that someone is taking note and discussing a possible way out. For now, it looks like Georgia is going back, not forward.	საქართველომ იმიგრაციის პოლიტიკა გაამკაცრა, რამაც გასაოცარი ვითარება შექმნა ქვეყანაში, რომელსაც სულ ახლახანს, ვიზების გაცემის მსოფლიოში ყველაზე ლიბერალური რეგულაციები ჰქონდა (წყარო: Wikimedia Commons). მიმდინარე სასწავლო წელს, თსუ ეკონომიკის საერთაშორისო სკოლამ (ISET) მიიღო ცხრა სტუდენტი სომხეთიდან  და ერთი აზერბაიჯანიდან. ისინი თბილისში ჩამოვიდნენ აგვისტოს დასაწყისში და ბინადრობის ნებართვაზე განაცხადი შეიტანეს 1 სექტემბრამდე. ყველა აპლიკაცია იდენტური იყო. ამ ათი სტუდნეტიდან, შვიდმა მიიღო ბინადრობის ნებართვა, ორს უარი განუცხადეს და ერთის საქმე ჯერ კიდევ პროცესშია. უარის გაცემის საფუძვლად დასახელდა უცხოელთა და მოქალაქეობის არმქონე პირთა სამართლებრივი მდგომარეობის შესახებ კანონის მე-18 მუხლის შემდეგი პუნქტი, რომლის მიხედვითაც, უცხოელს საქართველოში ბინადრობის ნებართვის გაცემაზე შეიძლება უარი ეთქვას, თუ: „არსებობს უფლებამოსილი ორგანოს დასკვნა სახელმწიფო ან/და საზოგადოებრივი უსაფრთხოების ინტერესების დაცვის უზრუნველსაყოფად მისი საქართველოში ცხოვრების მიზანშეუწონლობის შესახებ“. ამჟამინდელი მდგომარეობით, ამ ორ სტუდენტს უწევს საქართველოს დატოვება და ISET-ში სწავლის შეწყვეტა. მათ მიეცათ ნება, გაასაჩივრონ გადაწყვეტილება სასამართლოში, რაც თვეებს გასტანს. ასე რომ, ამ ორი სტუდენტის კარიერული გეგმები, რომლებიც ISET-ში სწავლის გაგრძელებას გულისხმობდა და რომელთა განსახორციელებლადაც მათ საკმაოდ რთული და შრომატევადი შერჩევითი პროცესი გაიარეს, ჩაიშალა. ეს არის ტრაგედია, არა მარტო ამ სტუდენტებისათვისა და ISET-ისათვის, არამედ მთელი ქვეყნისათვის. <h4 style="text-align: justify;"> ხარვეზებით სავსე კანონი იმიგრაციის შესახებ კანონი და მისი აღსრულების ფორმა, უკვე დიდ აჟიოტაჟს იწვევს ფეისბუქსა და სხვა სოციალურ ქსელებში. უპირველეს ყოვლისა, კანონი იწვევს ზედმეტ დანახარჯებს საქართველოში ბინადრობის ნებართვის მსურველებისათვის. ყველაზე მნიშვნელოვანი საკითხი ისაა, რომ ბინადრობის ნებართვაზე განაცხადის შეტანა არ შეიძლება, თუ პირი უკვე საქართველოშია და არ აქვს სპეციალური ვიზა, რომლის მიღება მხოლოდ საზღვარგარეთაა შესაძლებელი. გარდა ამისა საზოგადოებას კანონის ეს ნაწილი  სათანადოდ არ განემარტა და საერთოდ, მსგავსი შეზღუდვა კარგი იდეა არ არის. მაგალითად, ისრაელის კანონმდებლობით, ყველა უცხოელს, რომელსაც აქვს ქვეყანაში სამი თვის განმავლობაში ცხოვრების უფლება, შეუძლია ბინადრობის ნებართვაზე შეიტანოს განაცხადი.  საქართველოში, საერთაშორისო ორგანიზაციებში მომუშავე ბევრი ჩვენი ნაცნობი უცხოელი, იძულებულია დაბრუნდეს თავის სამშობლოში და მიმართოს საქართველოს საკონსულოს ვიზის მისაღებად. გარდა ამისა, იმას, თუ რამდენად ეფექტიანად  შეძლებენ  საქართველოს დიპლომატიური წარმომადგენლობები და საკონსულოები გაართვან თავი ვიზის გაცემას, დრო გვიჩვენებს. ISET არ არის ერთადერთი უნივერსიტეტი, რომელმაც უკვე იწვნია კანონის სიმკაცრე. ამ კანონმა საფრთხე შეუქმნა საქართველოს სამედიცინო უნივერსიტეტებსაც, რომელთა ბიზნეს მოდელი ეფუძნება  საგანმანათლებლო მომსახურების უცხოელებზე „გაყიდვას“.  საერთაშორისო სტუდენტები, როგორ წესი, არ არიან გარკვეულები ქართული სავიზო რეჟიმის ჩახლათულ დეტალებში. ზოგიერთი მათგანი, რომელიც ახალი სემესტრისათვის ჩამოვიდა, იძულებული გახდა, ერთი თვით დაბრუნებულიყო თავის სამშობლოში, საიმიგრაციო ვიზის ასაღებად. ეს ნიშნავს მინიმუმ იმას, რომ მიმდინარე სემესტრი მათთვის დაკარგულია. საკითხავია, დაბრუნდებიან კი ასეთი სტუდენტები საერთოდ? კანონის მეორე მნიშვნელოვანი ხარვეზი მუდმივი სამსახურის არმქონე ადამიანებთან მოპყრობის წესია. ამ კატეგორიაში შეიძლება მოხვდნენ მაღალი დონის სპეციალისტები (როგორიცაა არქიტექტორი და ინჟინერი), ასევე მხატვრები, და ზოგადად ხელოვნების, ე.წ. ბოჰემის წამომადგენლები. ამ არარეგულარულად დასაქმებული ადამიანების დამსახურებით, საქართველო ბოლო დროს, „მაგარ” (“cool”) ადგილად გადაქცევის გზას დაადგა. ეს მარტივად შესამჩნევია ინტერნეტ სივრცეში, ამ კატეგორიის ხალხის მიერ დაწერილი ტექსტების კითხვისას, საიდანაც  საქართველოსადმი სიყვარული და მისით აღტაცება გამოსჭვივის. გარკვეულწილად, ეს ყველაფერი განპირობებული იყო იმით, რომ საქართველო წარმატებით იზიდავდა მხატვრებს, მოგზაურებს და ზოგადად, საინტერესო ხალხს (ეკონომიკაში მათ მიაკუთვნებენ „კულტურულ კაპიტალს“). „მაგარი” ადგილი, არ ნიშნავს ადგილს, სადაც  ხალხი   მხოლოდ 9-დან 5 საათამდე მუშაობს, როგორც ეს ქართველ კანონმდებლებს შეიძლება მიაჩნდეთ.  ეს ნიშნავს, ხელოვნების ისეთი წარმომადგენლების და კულტურული მეწარმეების ყოლას, რომლებიც არაპროგნოზირებადი და საინტერესო ცხოვრებით ცხოვრობენ და არ ექცევიან ჩარჩოებში. ამ ხალხს დადებითი გავლენა აქვს ქალაქის ცხოვრებაზე, მათ საკუთარი წვლილი შეაქვთ მოსაწყენი, პროვინციული ადგილების კოსმოპოლიტურ ცენტრებად გადაქცევაში. ამასთანავე, ამ პროცესებს თან ახლავს ეკონომიკური სარგებელიც – ბევრად უფრო მარტივია შეძლებული ადამიანების მოზიდვა  კოსმოპოლიტურ, კულტურულად საინტერესო ატმოსფეროში, როგორიცაა, მაგალითად, ამსტერდამი ან ლონდონი. ახლა კი, საქართველომ შეიძლება დაკარგოს ის უპირატესობა, რაც ჰქონდა  მდიდარ ადგილებთან შედარებით, როგორიცაა ალმა-ათა, ბაქო ან ტაშკენტი. <h4 style="text-align: justify;"> კარგი კანონები კარგად არ „მოგზაურობენ“ ფართოდ გავრცელებულია არასწორი წარმოდგენა იმის შესახებ, რომ იმიგრაციის პოლიტიკის ცვლილებები ნაკარნახევი იყო ევროკავშირთან ასოცირების შეთანხმებით.  ასოცირების შეთანხმების ტექსტი მოიცავს მხოლოდ ზოგად დებულებებს იმიგრაციის პოლიტიკასთან დაკავშირებით. მისი არცერთი ნაწილი არ აიძულებს საქართველოს (მყისიერად) გადმოიტანოს ევროკავშირის კანონები იმიგრაციის შესახებ. „საერთაშორისო სტანდარტებთან შესაბამისობა“, რაც ასე ხშირად სახელდება ხელისუფლების წარმომადგენლების მხრიდან საიმიგრაციო კანონების დაცვისას, სრულიად არასაჭიროდაა მოყვანილი. დიახ, ევროკავშირის ქვეყნები არეგულირებენ მიგრაციას, მაგრამ საქართველო (ჯერ) არ არის ევროკავშირის ტიპური წევრი ქვეყანა და სრულიად სხვა გამოწვევების წინაშე დგას. მაშინ, როცა ევროპა ცდილობს, დაიცვას საკუთარი მაცხოვრებლები დაბალკვალიფიციური იმიგრანტების „შემოტევისაგან“ და დაიცვას საკუთარი „ცხოვრების წესი“, საქართველოს შრომის ბაზარს ძალიან სჭირდება ევროპელი ინჟინერის, ადვოკატის, სოფლის მეურნეობის ექსპერტისა თუ მასწავლებელის მოზიდვა. საუბედუროდ, ამჟამად, საქართველოში მუდმივად მხოლოდ 250-300 გერმანელი ცხოვრობს (გერმანიის საელჩოს მონაცემების მიხედვით), გერმანიაში  ოფიციალურად დარეგისტირებული 15,079 ქართველთან შედარებით. ამ სტატიის თანაავტორი ფლორიან ბირმანი, ერთ-ერთია გერმანიის ამ მოქალაქეთაგან. ის თანამედროვე ეკონომიკას ასწავლის თსუ ეკონომიკის საერთაშორისო სკოლაში,  იტალიის, ისრაელის, აშშ-სა და კანადის, გაერთიანებული სამეფოსა და საფრანგეთის, უკრაინისა და სომხეთის მოქალაქე პროფესორებთან ერთად. საქართველოს იმიგრაციის პოლიტიკის მიზანი უნდა იყოს მსგავსი ექსპერტებისათვის ქვეყანაში ცხოვრების გაიოლება და არა ხელოვნური ბიუროკრატიული ბარიერების შექმნა. მაშინ, როცა მკაცრი იმიგრაციული პოლიტიკის გამო, ბევრად უფრო რთულია საქართველოს მოქალაქისათვის გერმანიაში (ან ევროკავშირის სხვა ნებისმიერ ქვეყანაში) ცხოვრების ნებართვის აღება, გერმანიაში არსებული ეკონომიკური შესაძლებლობები მაინც იზიდავს ხალხს საზღვარგარეთიდან. საქართველო კი (ჯერ) არ არის საერთაშორისო მიგრაციის ძირითადი სამიზნე და შესაბამისად, (ჯერ) არ არის იმ მდგომარეობაში, რომ თავს იმიგრაციის პოლიტიკის გამკაცრების უფლება მისცეს. სრულიად მართალია შინაგან საქმეთა მინისტრის მოადგილე ლევან იზორია, როცა აცხადებს, რომ ახალი კანონი „ზომაზე მეტად“ ცვლის წინა ხელისუფლების მიერ გატარებულ  მიგრაციის „ლიბერალურ“  პოლიტიკას.  თუმცა მიგრაციის ეს „ლიბერალური“  პოლიტიკა იყო ერთ-ერთი იმ მცირე უპრატესობათაგან, რომელთაც საქართველო საერთაშორისო ასპარეზზე ბიზნესის, ინვესიტიციებისა და ადამიანური კაპიტალის მოზიდვისას ფლობდა. ეკონომიკური თვალსაზრისით, სწორედ ეს „ლიბერალური“ პოლიტიკა იყო აბსოლუტურად სწორი არჩევანი საქართველოსთვის! ის ქმნიდა ძალიან ბევრ ეკონომიკურ სარგებელს და არ იწვევდა დანახარჯებს (თუ არ ჩავთვლით ღვინით სავსე ბოთლების ხარჯებს, რომლითაც 2012 წელს თბილისის აეროპოტში  უცხოელებს ხვდებოდნენ). რადგანაც საქართველოში არ არსებობს სოციალური კეთილდღეობის დანახარჯები უცხოელებისათვის (რაც „სოციალისტური“ ევროპისათვის დიდ თანხებთანაა დაკავშირებული), ქვეყანას შეუძლია თავს საზღვრის გახსნის ნება მისცეს – მიიღოს ყველანაირი სარგებელი ამ პოლიტიკიდან, ნაკლოვანებების გარეშე. ბოჰემური ცხოვრების მოყვარულმა ადამიანებმა, თუ მუდმივი სამსახურის არმქონე ჟურნალისტებმა და ბლოგერებმა, ვინც საქართველოში ცხოვრება აირჩია (სრულიად უფასოდ), აამაღლეს საქართველოს, როგორც ქვეყნის და როგორც ძალიან სტუმართმოყვარე კულტურის ცნობადობა (ადგილობრივი პროდუქტებითა და მომსახურებებით სარგებლობასთან ერთად). ბევრმა მათგანმა უკვე მიიღო უარი  ბინადრობის ნებართვაზე, მუდმივი სამუშაოს არქონის გამო, რაც საქართველოს ეკონომიკის ფეხში დაჭრის ტოლფასია. საინტერესოა, აცნობიერებს თუ არა ვინმე მთავრობაში, რა გავლენას ახდენს ეს ახალი პოლიტიკა (და მისი განხორციელების ფორმა) საქართველოს იმიჯზე, მის ეკონომიკაზე, განათლებასა და ტურიზმზე. ამ პოლიტიკის გრძელვადიანი ეფექტი სავალალო იქნება. გამამხნევებელი იქნებოდა იმის ცოდნა, რომ ვინმე თვალყურს ადევნებს მიმდინარე მოვლენებს და გამოსავლის პოვნასაც ცდილობს. ჯერჯერობით, იქმნება შთაბეჭდილება, რომ ქვეყანა წინსვლის ნაცვლად, უკან მიდის.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3735	http://www.iset.ge/blog/?p=3747
<span style="font-size: 11px;">Georgia and many other Christian nations like to decorate their Easter Eggs with beautiful patterns and motives. This drives egg demand before Easter. (Picture: Wikimedia Commons)</span> About 9 months ago, we were already discussing the oddities of egg prices in Georgia (“”, by Giorgi Kelbakiani and Eric Livny). At that time, a huge volatility in the egg prices could be explained by interesting political dynamics. Under the UNM government, local producers of eggs were largely protected from external competition through non-tariff import barriers, called by the ministry of agriculture a “complete violation of law and international agreements”. However, through these measures, a relative stability of egg supply (and thus prices) in the Georgian market was achieved, though at a relatively high price level (see the chart). The new government removed these barriers, leading to soaring egg imports, going up from 1.5 million eggs in the last quarter of 2012 to 10.8 million eggs in the second quarter of 2013. These myriads of eggs spilling over the border caused prices to plummet, bringing many domestic producers to the verge of bankruptcy. Under pressure of lobbying efforts of domestic producers, the government reversed its policy and re-introduced non-tariff measures. Imports went down to 2.6 million eggs in the third quarter, but – and this was unexpected – also the Georgian production decreased by 20%! In the article of December, it was speculated that the new non-tariff measures hit importers and local producers alike, which is a possible explanation. As the new government wanted to keep to WTO regulations, it could not impose restrictions that exclusively apply to importers. But then, discouraging imports through all kinds of “quality” requirements (the natural thing to do with a high risk food as eggs), may have turned into a headache also for local producers. Apparently, the old government resorted to some tricks in its policy to treat domestic producers preferentially, and that’s why it was accused of acting illegally by the new government. However, other factors may have contributed to the decline in local production. Egg production is not very flexible. Once a production facility is established, the hens lay eggs and lay eggs and lay eggs, completely independent of price movements, demand and supply, and import regulations. Thus, lacking alternatives, producers may have reacted to the low prices in the first and second quarters of 2013 by reducing their capacities, which may still have been felt in the third quarter, even if the import restrictions had been reinstated at that time. As a result of all this, prices soared. But the story continues… DOLLAR EGGS The chart reveals that just a few months ago, we saw another dramatic fall in egg prices, dwarfing the price decrease of May 2013 which at that time caused the outcry of Georgian producers. Like in 2013, the recent decline of egg prices was paralleled by a huge increase of imports, yet this year it was even more impressive than in 2013.  As there were no changes in import regulations, it seems as if we have to search for reasons not within Georgia, but outside its borders. The first thing to note is that the regulations introduced in 2013 seem to have lost its effectiveness in protecting the Georgian market. This is not surprising, as Georgia did not reinvent the wheel when imposing its non-tariff restrictions. There is a tool box of measures you can apply when you want to make egg imports more difficult, and Georgia is not the first country in the world resorting to this tool box. Yet importers also know how to deal with these tools. It will take time and some additional costs, but non-tariff measures that do not violate WTO regulations will sooner or later lose its effect, once the importers have adjusted. The second illuminating observation about the graph is that egg imports reacted very swiftly to the decrease of egg prices in Georgia that happened in May. In July, there were almost no egg imports anymore. This indicates the prevalence of a certain market structure, which can be observed for many agricultural goods. One might assume that producers, say, in Turkey, set up egg production capacities targeted at a particular market, e.g. Georgia, and envision a long run flow of eggs from Turkey to Georgia. Yet this is not how it works. For many agricultural goods the “world market” does not really encompass the whole world, as major consumers (in particular the US and the European Union) have their agricultural markets hermetically sealed and excessively regulated. Thus, price differences even for virtually homogeneous goods (e.g. bananas from South America and bananas from Spain) do no disappear throughout the world, and there is not really a “world market price”. This does not mean, however, that a company which wants to import bananas to, say, Europe, and which has the expertise to overcome the complicated regulations and deal with the bureaucracy, cannot find somebody to deliver the bananas. There are countries, in particular in South America, producing huge amounts of bananas completely irrespective of domestic demand and selling them to whoever offers the highest price. These “dollar bananas” flow into a country immediately when the internal price adjusted for transport and regulations costs is higher than what is paid elsewhere, and this influx stops abruptly when the internal price goes below that threshold. Yet while this market structure was first established for relatively durable agricultural goods, like bananas and grain, with the improved refrigeration and transport possibilities available today there are also “dollar eggs”, “dollar meat”, and there is “dollar milk”. What can be seen in the graph in April 2014 is a typical influx of dollar eggs into the Georgian market. With May prices of around 30 tetri per egg, the cloud of dollar eggs that is out there moved towards Georgia, and when prices fell, it equally quickly disappeared. In principle, dollar eggs should lead to a complete equalization of internal prices and dollar egg prices (adjusted for transport and bureaucracy costs). Hence, we should not see this high amplitude of Georgian egg prices (which cannot be explained through movements in dollar egg prices, as otherwise the imports would not have declined that extremely). So, what has happened in the mysterious Georgian egg market in April and May 2014? EASTER EGGS In Europe, Christmas is celebrated on the 25<sup>th</sup> of December, and in Georgia it takes place in January. For your January Christmas celebration, you want to have Christmas sweets for just a fraction of the price usually charged? Here’s the trick: Travel to Europe on December 27<sup>th</sup> and go to a supermarket. You will get chocolate Santa Clauses, Christmas cookies, and lebkuchen for about a third of the price they had before, i.e. roughly for wholesale prices. So, did the sellers of Christmas sweets order too much of that stuff? No, their behavior is rational, because the price premium sellers get for Christmas sweets before the celebration is so high that the worst thing that could happen to them is a shortage of chocolate Santa Clauses before the celebration. Therefore, their orders include safety margins, accepting that the excess orders have to be sold off with no profit after the holidays have passed. In Orthodox Christianity, Easter is the highest holiday, and eggs are the most important dish associated with Easter. Like the European sweets sellers, also Georgian egg sellers wanted to avoid a shortage of eggs during this celebration at all cost and included a safety margin in their calculations. Unfortunately, with the availability of dollar eggs, this model does not work anymore. In Europe, there are no “dollar Santa clauses”, meaning that the producers of chocolate Santa Clauses have some price setting discretion. They can raise the price without millions of foreign chocolate Santa Clauses immediately coming over the border. Moreover, Christmas Sweets are not as homogeneous as eggs, and there are well-established brands like Lindt from Switzerland, further increasing the price setting power. Yet in Georgia, as can be seen in the chart, Georgian sellers could not raise their prices at all despite the increased demand over Easter in April 2014, because all of this extra demand was satisfied by dollar eggs. The unprofitable part, however, namely selling off the excess eggs after Easter, happened nevertheless, bringing egg prices in May to abysmal levels. What was a profitable business model in the sealed market under Saakashvili, namely charging higher prices before and over Easter and afterwards selling off what remains (see the year 2012 in the chart, where prices peaked before Easter), does not work anymore when the market is open to dollar eggs. Georgian egg sellers and producers have to understand this new situation and adjust their market behavior. Yet the party is over in any case: in a market open to dollar eggs, being an egg producer is a much tougher task than in an encapsulated Saakashvilian egg market. According to the Georgian Poultry Association , in the last five years the number of eggs producers in Georgia more than doubled from 12 to 30. Unless Georgia becomes tricky with its import regulations again, we can expect this number to fall.	საქართველოში, ისევე როგორც ბევრ სხვა ქრისტიანულ ქვეყანაში, სააღდგომოდ კვერცხებს ღებავენ და სხვადასხვა ორნამენტებით აფორმებენ. ეს ზრდის კვერცხზე მოთხოვნას აღდგომის წინა პერიოდში. (ფოტო: Wikimedia Commons) ჯერ კიდევ 9 თვის წინ, ჩვენ უკვე განვიხილავდით საქართველოში კვერცხის ფასთან დაკავშირებულ უცნაურობებს (აისეტ ეკონომისტის ბლოგზე იხილეთ ერიკ ლივნისა და გიორგი ქელბაქიანის ბლოგი ). იმ დროისათვის, კვერცხის ფასის მნიშვნელოვანი მერყეობა აიხსნებოდა საინტერესო პოლიტიკური დინამიკით. ერთიანი ნაციონალური მოძრაობის მმართველობის დროს, კვერცხის ადგილობრივი მწარმოებლების დაცვა უცხოელი კონკურენტებისაგან იმპორტზე დაწესებული მრავალი არასატარიფო ბარიერით ხდებოდა, რასაც, სოფლის მეურნეობის სამინისტრომ „კანონისა და საერთაშორისო შეთანხმებების სრული დარღვევა უწოდა“. ამ ფაქტორების გათვალისწინებით, კვერცხის სტაბილური მიწოდებისა (და შესაბამისად სტაბილური ფასების) მიღწევა ხდებოდა შედარებით მაღალი საბაზრო ფასის მეშვეობით (იხილეთ დიაგრამა). ახალმა მთავრობამ მოხსნა აღნიშნული ბარიერები, რამაც კვერცხის იმპორტის უეცარი მატება გამოიწვია, 1,5 მილიონიდან 2012 წლის ბოლო კვარტალში – 10,8 მილიონამდე 2013 წლის მეორე კვარტალისათვის. საზღვარს უეცრად მომწყდარმა ამ გაზრდილმა იმპორტმა, კვერცხის ფასების დაცემა გამოიწვია, რამაც, ბევრი ადგილობრივი მწარმოებელი გაკოტრებამდე მიიყვანა. ადგილობრივი მწარმოებლების მხრიდან, მძიმე წნეხისა და ლობირების შედეგად მთავრობამ აღადგინა ზემოთხსენებული არასატარიფო ბარიერები. იმპორტი კვლავ შემცირდა 2,6 მილიონ კვერცხამდე მესამე კვარტალში, მაგრამ საკმაოდ მოულოდნელად, ასევე შემცირდა ქართული წარმოება, 20%-ით. დეკემბრის სტატიაში ახსნილი იყო, რომ ახალმა არასატარიფო რეგულაციებმა, ადგილობრივ მწარმოებლებსაც ისეთივე დარტყმა მიაყენა, როგორიც მათ უცხოელ კონკურენტებს. რადგან ახალ მთავრობას უნდოდა, მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის (მსო) სტანდარტების შენარჩუნება, მას არ შეეძლო, შემოეღო შეზღუდვები, რომლებიც მხოლოდ იმპორტიორებზე მოახდენდა გავლენას. შედეგად, იმპორტის შეზღუდვის მცდელობა კვერცხის მიწოდებაზე მრავალი ხარისხობრივი მოთხოვნის წაყენებით, დამატებითი თავსატეხი აღმოჩდა ადგილობრივი მწარმოებლებისათვისაც. ცხადია, წინა მთავრობამ გამოიყენა გარკვეული ხრიკები, რათა ადგილობრივი მწარმოებლები პრივილეგირებულ სიტუაციაში ჩაეყენებინა და სწორედ ეს იყო მიზეზი იმისა, რომ ახალი მთავრობა მათ არალეგალურ საქმიანობაში ადანაშაულებდა. თუმცა, არსებობს სხვა ფაქტორებიც, რომელთაც, შესაძლოა, გავლენა მოეხდინათ ადგილობრივ წარმოებაზე. კვერცხის ბაზარი არ არის მოქნილი. როგორც კი საჭირო მოწყობილობები იქნება შეძენილი, ქათმები დებენ კვერცხებს, იმის მიუხედავად, როგორ იცვლება მისი ფასი, მოთხოვნა-მიწოდება და იმპორტის რეგულაციები. შესაბამისად, როდესაც მწარმოებლებმა შეამცირეს მათი წარმოება მოწყობილობების შემცირების ხარჯზე, 2013 წლის პირველ და მეორე კვარტალში, უკვე მესამე კვარტალში ვერ მოხდა წარმოების მოცულობის დაბრუნება საწყის დონეზე, მიუხედავად იმისა, რომ იმპორტზე შეზღუდვები აღდგა. შესაბამისად, ფასები გაიზარდა. თუმცა ეს ყველაფერი არ არის… დოლარის კვერცხები დიაგრამა გვიჩვენებს, რომ რამდენიმე თვის წინ, კვერცხის ფასი კიდევ უფრო მეტად დაეცა და დაჩრდილა 2013 წლის მაისის მინიმუმიც კი, რომელმაც, იმ დროისათვის, ქართველი მწარმოებლების მხრიდან, დიდი გამოხმაურება ჰპოვა. 2013 წლის მსგავსად, ფასების ზრდის პარალელურად, მოხდა იმპორტის მოცულობის მნიშვნელოვანი ზრდა. რადგანაც ამჯერად იმპორტზე რეგულაციები არ შეცვლილა, როგორც ჩანს, მიზეზი საქართველოს ფარგლებს გარეთ უნდა ვეძებოთ. პირველი, რაც უნდა აღინიშნოს, არის ის, რომ 2013 წელს შემოღებული რეგულაციები ვეღარ იცავენ ქართულ ბაზარს ეფექტურად. ეს არც არის გასაკვირი, რადგანაც საქართველოს მთავრობას არ გამოუგონია ახალი ველოსიპედი, როდესაც არასატარიფო შეზღუდვები დააწესა. არსებობს სხვადასხვა მეთოდები, რომელთაც ქვეყანამ შეიძლება მიმართოს კონკრეტულ პროდუქციაზე იმპორტის შემცირების მიზნით და საქართველო არ იყო პირველი, ვინც მათ მიმართა. თუმცა, მეორე მხრივ, მწარმოებლებმა იციან, როგორ გაუმკლავდნენ ამ მეთოდებს. შესაძლოა, ამას გარკვეული დრო და დამატებითი ხარჯები დასჭირდეს, მაგრამ არასატარიფო რეგულაციები, რომლებიც არ არღვევენ მსო-ს სტანდარტებს, ადრე თუ გვიან, აუცილებლად დაკარგავენ ეფექტს, როგორც კი იმპორტიორები მოახდენენ მათზე რეაგირებას და მოერგებიან ახალ პირობებს. მეორე საინტერესო ფაქტი, რომელიც გრაფიკიდან ჩანს, არის ის, რომ იმპორტმა ძალიან სწრაფად მოახდინა რეაგირება ქართული კვერცხის ბაზარზე ფასის შემცირებაზე მაისში. ივლისში კვერცხის იმპორტი თითქმის აღარ ხდებოდა. ეს გავრცელებულ საბაზრო სტრუქტურაზე მიუთითებს, რომელიც ბევრი სასოფლო სამეურნეო საქონელისათვისაა დამახასიათებელი. შესაძლოა, ბევრს ეგონოს, რომ უცხოელი მწარმოებლები, ვთქვათ, თურქეთიდან საწარმოო მოცულობას ადგენენ მიზნობრივ ბაზართან შესაბამისობაში (ამ შემთხვევაში საქართველოს ბაზართან) და გრძელვადიან პერიოდში, არ ცვლის წარმოების მოცულობას. თუმცა, სინამდვილეში, აღნიშნული მექანიზმი ასე არ მოქმედებს. ბევრი სასოფლო სამეურნეო პროდუქციისათვის, „მსოფლიო ბაზარი“ არ მოიცავს მთელს მსოფლიოს, რადგანაც, მსხვილი მომხმარებლები, განსაკუთრებით აშშ და ევროკავშირი, საკუთარ სასოფლო სამეურნეო ბაზარს ჰერმეტულად კეტავენ და მკაცრად აკონტროლებენ. შესაბამისად, ფასებს შორის განსხვავებები ვირტუალურად ჰომოგენურ პროდუქციაზეც კი (მაგალითად ბანანზე სამხრეთ ამერიკიდან და ბანანზე ესპანეთიდან), არ ქრება და არ არსებობს ერთი, „მსოფლიო საბაზრო ფასი“. თუმცა, ეს არ ნიშნავს, რომ კომპანიას, რომელსაც უნდა, რომ გააკეთოს, ვთქვათ, ბანანის იმპორტი და რომელიც ფლობს საკმარის ცოდნას რთული რეგულაციების გადასალახად და ბიუროკრატიასთან გასამკლავებლად, ვერ შეძლებს, იპოვოს მომხმარებელი საკუთარი პროდუქციისათვის. არსებობს ქვეყნები, განსაკუთრებით სამხრეთ ამერიკაში, რომლების აწარმოებენ დიდი რაოდენობის ბანანს ადგილობრივი მოთხოვნის მიუხედავად და ყიდიან საკუთარ პროდუქციას მათზე, ვინც ყველაზე დიდ ფასს შესთავაზებს. ეს „დოლარის ბანანები“ იწყებენ ქვეყანაში შედინებას, თუ ფასი, რომელშიც უკვე გათვალისწინებულია ტრანსპორტირებისა და რეგულაციების გადასალახი დანახარჯები, უფრო მაღალია, ვიდრე ნებისმიერ სხვა ქვეყანაში. როგორც კი ეს ფასი ეცემა კონკრეტულ ზღვარზე დაბლა, მაშინვე წყდება ამ ქვეყანაში იმპორტი. თავდაპირველად, ეს საბაზრო სტრუქტურა შედარებით არამალფუჭებადი სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციისათვის შეიქმნა, მაგრამ ტექნოლოგიების განვითარებასთან ერთად, რომელმაც უკეთესი ტრანსპორტირებისა და გაცივების სისტემების გამოყენების შესაძლებლობა მისცა ფირმებს, ასევე შეიქმნა „დოლარის კვერცხი“, „დოლარის ხორცი“ და „დოლარის რძე“. რასაც ვხედავთ მოცემულ გრაფიკზე არის ტიპური დოლარის კვერცხების შემოდინება საქართველოს ბაზარზე. მაისის მაღალ ფასთან ერთად, რომელიც ერთ კვერცხზე 30 თეთრს შეადგენდა, საქართველოს საზღვრებს დოლარის კვერცხების დიდი რაოდენობა მოაწვა, რომელიც, ფასის დაცემისთანავე, ისევე უეცრად შეწყდა, როგორც გამოჩნდა. ლოგიკურად, დოლარის კვერცხებს უნდა მოეხდინათ ქვეყნის შიგნით ფასის გატოლება დოლარის კვერცხის ფასზე (ტრანსპორტირებისა და ბიუროკრატიის ხარჯების გამოკლებით). შესაბამისად, არ უნდა მომხდარიყო ფასის მნიშვნელოვანი ცვლილება (რომელიც არ აიხსნება დოლარის კვერცხის ფასის ცვლილებით, რადგან წინააღმდეგ შემთხვევაში იმპორტი არ შემცირდებოდა). მაშინ რა მოხდება ქართული კვერცხის მისტიურ ბაზარზე 2014 წლის აპრილსა და მაისში? <h4 style="text-align: justify;"> აღდგომის კვერცხები ევროპაში შობის დღესასწაულს 25 დეკემბერს აღნიშნავენ, ხოლო საქართველოში, 7 იანვარს.  გინდათ, იანვრის საშობაო დღესასწაულისათვის ტკბილეულში ჩვეული ფასის მხოლოდ მცირედი ნაწილი გადაიხადოთ?-  წადით ევროპის რომელიმე ქვეყანაში 27 დეკემბერს და ესტუმრეთ სუპერმარკეტს. თქვენ შეძლებთ შეიძინოთ შოკოლადის სანტა კლაუსი და მრავალი სხვა საშობაო ტკბილეული იმ ფასის თითქმის მესამედად, რაც მანამდე. რა არის ამის მიზეზი? გამყიდველებმა უბრალოდ იმაზე მეტი საშობაო ტკბილეული შეუკვეთეს ვიდრე საჭირო იყო? პასუხი ამ შემთხვევაში უარყოფითია, მათი საქციელი სრულიად რაციონალური იყო, რადგანაც ტკბილეულის ფასი შობის დღესასწაულამდე იმდენად დიდია, რომ ყველაზე უარესი, რაც შეიძლება გამყიდველს დაემართოს, პროდუქციის დეფიციტია. შესაბამისად, მათი შეკვეთა შეიცავს გარკვეულ უსაფრთხოების ნამატს, იმის გათვალისწინებით, რომ შესაძლოა, ნაწილი პროდუქციის გაყიდვა მოუწიოთ დღესასწაულის შემდეგ თავის ფასში. მართმადიდებლებისათვის აღდგომა ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი დღესასწაულია და კვერცხი, ყველაზე მნიშვნელოვანი ატრიბუტია ამ დღესასწაულისათვის. ევროპელი მწარმოებლების მსგავსად, ქართველი კვერცხის მწარმოებლებს უნდოდათ, თავი დაეზღვიათ კვერცხის დეფიციტისაგან აღდგომის დღესასწაულის დროს, ნებისმიერ ხარჯად (შესაბამისად, მათაც გაითვალისწინეს გარკვეული უსაფრთხოების ნამატი საკუთარ გამოთვლებში). სამწუხაროდ, დოლარის კვერცხების გათვალისწინების შემთხვევაში აღნიშნული მოდელი აღარ მოქმედებს. ევროპაში არ არსებობს „დოლარის სანტა კლაუსები“ რაც იმას ნიშნავს, რომ მათ მწარმოებლებს გააჩნიათ ფასის დაწესების გარკვეული თავისუფლება. მათ შეუძლიათ, გაზარდონ ფასი ისე რომ ქვეყანაში არ შემოედინოს მილიონობით უცხოური შოკოლადის სანტა. უფრო მეტიც, საშობაო ტკბილეული არ არის ისეთი ჰომოგენური, როგორიც კვერცხი და არსებობს დომინანტი ბრენდები, ისეთი როგორიცაა შვეიცარიული Lindt , რაც კიდევ უფრო ზრდის სასურველი ფასის დაწესების შესაძლებლობას. საქართველოს შემთხვევაში, როგორც დიაგრამიდან ჩანს, ქართველმა მწარმოებლებმა ვერ გაზარდეს ფასი სააღდგომოდ გაზრდილი მოთხოვნის მიუხედავად, რადგანაც მთელი დამატებითი მოთხოვნის დაკმაყოფილება ხდებოდა დოლარის კვერცხების მეშვეობით. თუმცა, უსიამოვნო ნაწილი რომელიც გულისხმობდა დღესასწაულის შემდეგ მორჩენილი კვერცხების ამოყიდვას, მაინც აუცილებელი გახდა, რამაც გამოიწვია ფასის საგრძნობი დაცემა 2014 წლის მაისში. მოდელი, რომელიც გამოიყენებოდა სააკაშვილის მმართველობის პერიოდში, კერძოდ კი, ფასების აწევა აღდგომის წინა პერიოდში და შემდეგ დარჩენილი პროდუქციის ამოყიდვა, აღარ მოქმედებდა ახალი მთავრობის დროს, როდესაც ბაზარი ღია აღმოჩნდა დოლარის კვერცხებისათვის. კვერცხის ქართველმა მწარმოებლებმა უნდა გააანალიზონ ახალი სიტუაცია და შეეცადონ მოარგონ მას თავიანთი საბაზრო ქცევა. თუმცა, ფაქტია, რომ კვერცხის წარმოება გაცილებით უფრო რთული გახდა დოლარის კვერცხების გავლენასთან ერთად ბაზარზე, ვიდრე ეს იყო სააკაშვილის პერიოდში. საქართველოს მეფრინველეობის ასოციაციის ინფორმაციით, კვერცხის მწარმოებელთა რაოდენობა ქვეყანაში ბოლო ხუთი წლის მანძილზე 12დან 30მდე გაიზარდა. თუ საქართველო ვერ შეძლებს ისევ იპოვოს ახალი ხრიკები საიმპორტო რეგულაციების შემოსაღებად, მოსალოდნელია, რომ ეს რაოდენობა ახლო მომავალში მნიშვნელოვნად დაეცეს.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3716	http://www.iset.ge/blog/?p=3720
Source: Creative Commons POVERTY PERSISTING… Any Georgian growing up in the “dark” 1990s (a literally dark, and rather gloomy period in the recent history of our country) would remember the canned milk powder distributed, together with some other goodies, to families with children aged below 5. These black and white cans were often used as flower pots in many of these families… Being a kid from that dark age, one author of this blog was surprised to discover that, according to the World Bank’s poverty estimations, Georgia is doing worse today than it did then(!). . In particular, if in 1996 only 5% of the population were living on less than 1.25USD per day (i.e. in extreme poverty), in 2010, the share of extremely poor stood at 18%, whereas the share of people living on less than 2USD per day rose from 14% to 36%. Should we believe these figures or, rather, trust our senses? At first sight, the national poverty statistics (see dark line on the chart) tell a very different story, with the poverty rate dropping by a whopping 40 percentage points from 2000 to 2012. Yet, this entire “improvement” is due to changes in the methodology for assessing national poverty, making it quite difficult to make sense of the long-term trends in poverty. The first revision, dating back to 2004, established a more modest subsistence minimum, reducing poverty estimates by some 10-15 percentage points. Since 2007, poverty rates are not calculated with respect to subsistence minimum, but rather as a share of targeted social assistance (TSA) recipients in the population, reducing the “poverty rate” by another 30 percentage points. What these manipulations fail to disguise, however, is that there has been no significant improvement in the poverty situation. In all years, other than those in which there was a change in methodology, temporary poverty declines did not exceed a single percentage point. Thus, while the situation today is certainly not worse than in the dark 1990s of my childhood, poverty rates have not declined despite having much more light on the streets of Tbilisi. DESPITE A NINE-FOLD INCREASE IN REAL WAGES! Despite stagnating poverty statistics, Georgia is definitely a “brighter” place today compared to 1996. In particular, real wages, i.e. wages adjusted for the level of prices, have grown almost 9 times (from 81 GEL in 1996 (in 2012 prices) to 713GEL in 2012. Let us illustrate the significance of this improvement by comparing the ratio of nominal wages to subsistence minimum (for working-age men) then and now: at the dawn of the 21<sup>st</sup> century, an average hired worker was unable to keep himself above water; in 2012 he was earning enough to support about four additional family members. Such a spectacular growth in real wages was not something unique to Georgia – most transition economies have experienced a similar trend given the very low base from which they started evolving (see, for instance, ). What is puzzling, however, is that Georgia did not ride the wave of real wage improvements to get many more people out of poverty. Why is Georgia’s poverty so stubbornly persistent? One might think of several explanations, which individually or collectively could help reconcile the seemingly incompatible trends we observe: rising real average wages and persisting poverty. FIRST, higher wages are naturally benefiting only those earning wages. Unfortunately, in parallel with a decline in employment (from 57.3% in 1998 to 56.6% in 2013), Georgia has seen an increase in the share of self-employed in total employment (from 57% to 61%). The vast majority of Georgian self-employed are de facto unemployed rural dwellers, who are not receiving wages and, consequently, do not benefit from wage increases. Salaried workers currently comprise only a bit more than a fifth of Georgia’s entire population (one of the lowest proportions in the world). Moreover, their share declined from 25% in 1998 to 21% in 2012. SECOND, obviously, wage increases have not been uniform. Theoretically, if every fifth person earns five times more than what is needed for subsistence (see chart) and shares his/her income with four others, the entire population would be exactly at the subsistence level of income. Of course, this is not happening. There has been very little improvement in the wages of low skill workers, resulting in income inequality growing from 0.37 in 1996 to 0.4 in 2013. Today’s poor may, perhaps, find (very) partial consolation in the fact, that while more equal, the society of the 1990s was not a better society. Having a job did not necessarily help one escape poverty. The already low salaries were often paid late or never, commonly referred to as “frozen” wages (and pensions, too). THIRD, the poverty phenomenon is very closely related to Georgia’s high urban-rural divide. As has been pointed out in many studies (for instance, see World Bank’s 2005 study), the increase in poverty was a result of growth being concentrated in a limited number of economic activities, without an effective mechanism to redistribute at least some of the gains to rural households at the bottom of the income distribution. Thus, real wage growth did make a difference where it could, i.e. in cities. But it failed to bring prosperity to the villages, where non-farm employment opportunities are almost inexistent. According to Liberal Academy Tbilisi report (2012), the urban-rural poverty gap is in the 20-25% range, having been increasing over time. FOURTH, by introducing more effective redistribution mechanisms beginning in 2007, Georgia may have been able to lift some of the poor out of poverty, reducing the poverty rate by 2-4 percentage points. Yet, these very mechanisms discourage aid recipients from getting formal jobs and lifting themselves out of poverty in a more sustainable and self-reliant manner. The disincentives associated with TSA policies may have been further strengthened by the doubling of benefits in 2013 and the integration of Social Services Agency (SSA) and Revenue Service databases, which resulted in about 20,000 families losing their TSA (MoLHSA, 2013). WHAT IS TO BE DONE? Incidentally, the dilemmas associated with Georgia’s TSA policies feature in our interviews with some of the foreign-invested agribusinesses operating in Georgia. As reported by companies, since even a few days of seasonal work stand in the way of whole households receiving the SSA allowance, people are not willing to take formal seasonal jobs, wreaking havoc in labor-intensive rural industries . Paradoxically, rural districts with very high poverty and unemployment rates are now suffering acute labor shortages. Employers willing to pay cash-in-hand with no Revenue Service filing may be fined heavily; workers injured or killed on the job are not covered by insurance in this case. The TSA system clearly has to be reevaluated taking into account seasonal employment patterns in rural areas. The current policy discourages otherwise employable citizens from seeking seasonal work to supplement family incomes for fear of the whole household losing welfare entitlements. Both the vulnerable families in question and the enterprises starved of labor are losing valuable opportunities as a result. While complete abolition of these payments would likely present too dramatic a disruption, the government should explore ways to reduce the disincentives to work. Options might include phased discounts to welfare payments for households whose members seek seasonal work or distinguishing between temporary labor – like seasonal farm work – and other forms of employment. In the end, working with the private sector to create jobs is the only way to reduce rural poverty in a sustainable fashion. This, rather than tinkering with poverty measurement methodologies, should be the front and center of the Georgian government’s anti-poverty agenda.	წყარო: Creative Commons სიღარიბე არ მცირდება… (პირდაპირი და ირიბი მნიშვნელობითაც) „ბნელ“ 90-იანებში გაზრდილ ბევრ ქართველს ემახსოვრება ჰუმანიტარული დახმარების პაკეტი, რომელსაც პერიოდულად, 5-წლამდე ასაკის ბავშვების მშობლები იღებდნენ.  სხვადასხვა პროდუქტებთან ერთად, იყო რძის ფხვნილის შავ-თეთრი კოლოფიც, რომელიც შემდეგ, ბევრ ოჯახში, საყვავილის ფუნქციასაც ითავსებდა… სტატიის ერთ-ერთი ავტორი, რომელმაც სწორედ ამ ბნელ პერიოდში გაატარა ბავშვობა, გაოცდა, როცა აღმოაჩინა, რომ მსოფლიო ბანკის სიღარიბის შეფასების თანახმად, საქართველო დღეს უარეს მდგომარეობაშია, ვიდრე მაშინ იყო(!).. კერძოდ, თუ 1996 წელს, დღეში 1.25 აშშ დოლარზე ნაკლებით მცხოვრები (ანუ ღატაკი) მოსახლეობის წილი 5% იყო, 2010 წელს, ამ მაჩვენებელმა 18%-ს მიაღწია. დინამიკა მზარდია ღარიბთა, ანუ დღეში 2 აშშ დოლარზე ნაკლები შემოსავლის მქონეთათვისაც. დროის იმავე ინტერვალში, ამ უკანასკნელთა წილი 14%-დან 36%-მდე გაიზარდა. რამდენად უნდა გვჯეროდეს რიცხვების, რომლებიც ასე ეწინააღმდეგება სიტუაციის ჩვენეულ აღქმას? მეორეს მხრივ, სიღარიბის ეროვნული სტატისტიკა (იხილეთ შავი ტეხილი გრაფიკზე) ძალიან განსხვავებულ სურათს გვაძლევს: 2000 წლიდან 2012 წლამდე, სიღარიბე დაახლოებით 40 პროცენტული პუნქტით ეცემა. თუმცა, სამწუხაროდ, ეს მხოლოდ ერთი შეხედვით. მთელი ეს „გაუმჯობესება“, რეალურად, მხოლოდ სიღარიბის გაანგარიშების მეთოდოლოგიის ცვლილებების შედეგია, რაც ძალიან ართულებს გრძელვადიანი ტენდენციის დანახვას. პირველად,  2004 წელს, უფრო მოკრძალებული საარსებო მინიმუმის კალათა შემოიღეს, რის შედეგადაც სიღარიბის შეფასება 10-15 პროცენტული პუნქტით შემცირდა. 2007 წლიდან კი, ღარიბებად საარსებო მინიმუმის ზღვარს ქვემოთ მყოფნი კი არა, მიზნობრივი სოციალური დახმარების მიმღებნი ითვლებიან. უკანასკნელი ცვლილების შედეგად სიღარიბის დონედამატებით 30 პროცენტული პუნქტით „შემცირდა“. თუმცა, მიუხედავად ამ მანიპულაციებისა, ეროვნული სიღარიბის ამ მაჩვენებლებიდანაც კი შეიძლება იმის დანახვა, რომ სიღარიბის კუთხით მნიშვნელოვან გაუმჯობესებას ადგილი არ ჰქონია. მაჩვენებლის იშვიათი კლებები არცერთ წელს აღემატებოდა პროცენტულ პუნქტს, მეთოდოლოგიის ცვლილების წლების გარდა. ასე რომ, შესაძლოა, დღევანდელი საქართველო 90-იანი წლებივით ბნელი არაა, მაგრამ ქუჩების უკეთესი განათების მიუხედავად, სიღარიბე მაინც არ შემცირებულა. ცხრაჯერ გაზრდილი რეალური ხელფასების მიუხედავად! სიღარიბის დონის სტაგნაციის მიუხედავად, საქართველო, 1996 წელთან შედარებით, მაინც უფრო „ნათელი“ ადგილია. მაგალითად, რეალური ხელფასები, ანუ ხელფასები ფასების დონის გათვალისწინებით, 9-ჯერ გაიზარდა 1996 წელს 81 ლარიდან (2012 წლის ფასებში), 713 ლარამდე 2012 წელს. მოდით, დავაკვირდეთ ამ გაუმჯობესების მნიშვნელობას საშუალო ხელფასით ხელმისაწვდომი (შრომისუნარიანი მამაკაცის) საარსებო კალათების რაოდენობის დინამიკას (იხილეთ წითელი სვეტები გრაფიკზე). 21-ე საუკუნის დასაწყისში საშუალო ხელფასის მქონე დაქირავებულს საკუთარი თავის რჩენაც არ შეეძლო, უკვე 2012 წელს კი, დამატებით ოჯახის4-მდე  წევრის საარსებო მინიმუმის დონეზე შენარჩუნება შეუძლია. სხვათა შორის, ამგვარი უზარმაზარი ზრდა რეალურ ხელფასებში მხოლოდ საქართველოსთვის არ ყოფილა დამახასიათებელი. გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნების უმრავლესობას მსგავსი გამოცდილება აქვს და ზრის ამდენად მაღალი ტემპები ხელფასების საწყის ძალიან დაბალ დონეს უკავშირდება (იხილეთ, მაგალითად, ). მთავარი თავსატეხი ისაა, რატომ ვერ მიმართა საქართველომ რეალური ხელფასების ზრდა ღარიბების სასიკეთოდ და რატომ არის სიღარიბე აქ ასე შეუპოვარი? შეიძლება რამდენიმე ახსნის პოვნა, რომლებიც ცალ-ცალკე ან ერთობლივად დაგვეხმარება, ერთი შეხედვით, ორი შეუთავსებელი ფაქტის: მზარდი რეალური ხელფასებისა და მედგარი სიღარიბის შეთანხმებაში. პირველი, ბუნებრივია, რომ მაღალი ხელფასები სასარგებლო მხოლოდ დაქირავებული ადამიანებისთვისაა. სამწუხაროდ, საქართველოში დასაქმების დონის შემცირების პარალელურად (1998 წელს 57.3%-დან 2013 წელს 56.6%-მდე შემცირდა), დასაქმებულებში თვითდასაქმებულთა წილიც გაიზარდა (57%-დან 61%-მდე). ქართველ თვითდასაქმებულთა უმრავლესობა კი, ფაქტიურად უმუშევარი, სოფლის მაცხოვრებელია, რომელიც ხელფასს არ იღებს და შედეგად, ვერც ამ ხელფასების ზრდით სარგებლობს. ხელფასიანი ადამიანების წილი ქვეყნის მოსახლეობაში მეხუთედზე ოდნავ მეტს შეადგენს (ერთ-ერთი უმცირესი მსოფლიოში). მეტიც, ეს მაჩვენებელი 1998 წელს 25%-დან 2012 წელს 21%-მდე დაეცა. მეორე, ცხადია, ხელფასის ზრდა უნიფორმული არ ყოფილა. თეორიულად, თუ ყოველი მეხუთე ადამიანი საარსებო მინიმუმზე ხუთჯერ მეტს გამოიმუშავებს (იხილეთ გრაფიკი) და შემოსავალს ოთხ სხვა ადამიანს უნაწილებს, მთელი მოსახლეობის საარსებო მინიმუმზე შენარჩუნებაა შესაძლებელი. რა თქმა უნდა, ასე არ ხდება. ნაკლებად კვალიფიციური მუშახელის ხელფასებში გაუმჯობესებას ადგილი თითქმის არ ჰქონია, რამაც შემოსავლებში უთანასწორობა (ჯინის კოეფიციენტი) 1996 წელს 0.37-დან 2013 წელს 0.4-მდე გაზარდა. შესაძლოა. დიდი ნუგეში არ იყოს დღევანდელი ღარიბებისათვის, მაგრამ 90-იანი წლების უფრო თანასწორი საზოგადოება სულაც არ ყოფილა უკეთესი საზოგადოება. მაშინ სამსახურის ქონაც არ იყო სიღარიბიდან თავის დაძვრენის გარანტია, რომ არაფერი ვთქვათ, ისედაც დაბალი (ე.წ. „გაყინული“) ხელფასების (და პენსიების) დაგვიანებით ან საერთოდ არ დარიგებაზე. მესამე, საქართველოში სიღარიბის ფენომენი ძალიან მჭიდროდ უკავშირდება სოფელსა და ქალაქს შორის განსხვავებას. როგორც მრავალი კვლევა მიუთითებს (მათ შორის, მსოფლიო ბანკის 2005 წლის კვლევაც), სიღარიბის ზრდა, ხელფასების ზრდის მიუხედავად, შემდეგი მიზეზებით იყო განპირობებული: ზრდა კონცენტრირებული იყო ეკონომიკის მხოლოდ რამდენიმე სექტორში და არ არსებობდა ზრდით მიღებული სარგებლის დაბალშემოსავლიან (ხშირ შემთხვევაში სოფლის) მოსახლეობაზე გადანაწილების ეფექტური მექანიზმები. ასე რომ, რეალური ხელფასების ზრდამ მოიტანა ცვლილებები იქ, სადაც შეეძლო, ანუ ქალაქებში. თუმცა ამის შედეგად ვერ მოხერხდა კეთილდღეობის ზრდა სოფლებში, სადაც არასასოფლო-სამეურნეო დასაქმების შესაძლებლობები თითქმის არ არსებობს. ლიბერალური აკადემია თბილისის (2012) ანგარიშის თანახმად, ქალაქისა და სოფლის სიღარიბის დონეებს შორის სხვაობა 20-25% ინტერვალში მერყეობდა და დროთა განმავლობაში იზრდებოდა. მეოთხე, 2007 წელს რედისტრიბუციის ეფექტური მექანიზმის შემოღებით საქართველომ, როგორც სხვადასხვა კვლევა აჩვენებს, სიღარიბის დონის 2-4 პროცენტული პუნქტით შემცირება მოახერხა. თუმცა იგივე მექანიზმი დახმარების მიმღებთ ფორმალურად მუშაობის და ასე საკუთარი ძალებით სიღარიბის დაძლევის სტიმულს უკარგავს. მიზნობრივი დახმარების პოლიტიკის მიერ შექმნილი ეს არასწორი სტიმულები კი, შესაძლოა, უფრო გაძლიერდეს 2013 წლიდან დახმარების მოცულობის გაორმაგების შედეგად და სოციალური მომსახურების სააგენტოსა და შემოსავლების სამსახურის ბაზების ინტეგრირების შემდეგ, როცა 20 000-მდე ოჯახმა დაკარგა შემწეობა დამალული შემოსავლების გამო (შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტრო, 2013). რა უნდა გაკეთდეს? საქართველოს მიზნობრივი სოციალური დახმარების პოლიტიკასთან ასოცირებული დილემა იკვეთება საქართველოში მოქმედ უცხოურ აგრობიზნესებთან ინტერვიუებშიც. როგორც კომპანიები აცხადებენ, რაკი რამდენიმედღიანი სეზონური სამუშაოც კი, მთლიან ოჯახს შემწეობის დაკარგვის რისკის ქვეშ აყენებს, ხალხს არ სურს ფორმალური სეზონური სამუშაო, რაც ანადგურებს შრომატევად სასოფლო ინდუსტრიებს. პარადოქსულია, მაგრამ ბიზნესები სასოფლო დასახლებებში, ძალიან მაღალი სიღარიბითა და უმუშევრობით, სინამდვილეში მუშახელის მწვავე დეფიციტს განიცდიან. დამსაქმებელს, რომელიც შემოსავლების სამსახურის გვერდის ავლით ფულის ხელზე გადახდას შეეცდება, დიდი ჯარიმა შეიძლება დაეკისროს; არალეგალურ სამუშაოზე დასაქმებული კი, დაშავების შემთხვევაში, დაზღვევით ვერ ისარგებლებს. საჭიროა მიზნობრივი სოციალური დახმარების პოლიტიკის გადახედვა, სოფლის მოსახლეობისა და დამახასიათებელი სეზონური დასაქმების გასათვალისწინებლად. ამჟამინდელი მიდგომა აშკარად ამახინჯებს დასაქმებადი მოქალაქეების სტიმულებს, ეძიონ სეზონური სამუშაო და ასე დამატებითი შემოსავალი მოუტანონ თავიანთ ღარიბ ოჯახებს, შემწეობის დაკარგვის რისკის ნაცვლად. არსებულ პირობებში კი ხელმოკლე ოჯახებიცა და მათი დასაქმების მოსურნე კომპანიებიც მნიშვნელოვან შესაძებლობებს კარგავენ. რა თქმა უნდა, გამოსავალი არ არის შემწეობის გაუქმება, რადგან ეს დრამატულ შედეგს მოიტანდა, თუმცა მთავრობამ უნდა დაიწყოს სტიმულების სწორად წარმართვაზე ფიქრი. შესაძლო ვარიანტებია შემწეობის დროებითი შემცირებები (და არა სულ გაუქმება) სეზონური დასაქმების პერიოდებში, ან საერთოდ, ამ ტიპის დროებითი დასაქმების უგულებელყოფა საარსებო შემწეობის გაცემისას. ბოლოს, კერძო სექტორთან მუშაობა სოფლად სიღარიბის შემცირების მიზნით ერთადერთი სიცოცხლისუნარიანი გამოსავალია. ეს, და არა სიღარიბის გაზომვის მეთოდოლოგიის კირკიტი, უნდა წარმოადგენდეს ცენტრალურ საკითხს საქართველოს მთავრობის სიღარიბის აღმოფხვრის პროგრამაში.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3695	http://www.iset.ge/blog/?p=3706
<span style="font-size: 11px;">General strike in South Korea in 2013. Labor unions are part of most market economies and help to resolve conflicts between different strata of the society without having to abolish capitalism altogether. (Source: Wikimedia Commons)</span> Assume you want to buy tomatoes at a vegetable market in Tbilisi. At a booth, you see beautiful tomatoes of flawless quality, red, fleshy, and shiny. Right next to them are offered semi-rotten tomatoes with corky blotches, but to your surprise, both kinds of tomatoes are tagged with the very same price. “Something wrong with this seller”, you may think and buy the shiny tomatoes. When we speak about market failure in economics, we usually mean that the economy is in a situation in which we can make everybody better off without making anybody worse. A state in which such a painless improvement is impossible is called Pareto optimal , after the great Italian economist Vilfredo Pareto (1848-1923). With complex mathematical models it can be proved that for a market economy to be in a Pareto optimal situation, in every market prices must be such that supply equals demand. In our above example, given the prices, every customer will buy the perfect tomatoes, nobody will buy the rotten ones, and there will be an excess supply of rotten tomatoes. So, the situation would indicate market failure. Let us now move from tomatoes to human labor, as a market failure similar to the one described above can be observed in the Georgian labor market. We will argue that this points at a more fundamental problem, namely that there is something missing in Georgia which is important for making a market economy socially acceptable: a balance of power between workers and employers. LABOR MARKET FAILURE Most people consider it more stressful and unpleasant to work on weekends than on workdays. Therefore, from an economic point of view, work on workdays is not the same as work on weekends, and both kinds of work should be considered to be different goods with different prices. Indeed, it is common all over the world to pay extra compensation for work on holidays, similar to the different prices paid for good and bad tomatoes.  Yet in Georgia, work on workdays and on Sunday is often paid equally. Those people who do not work on Sunday populate the restaurants and cafes, enjoy shopping (as many stores are open on Sunday), served by those who do have to work and sacrifice their Sunday relaxation. This observation suggests that there is a fundamental flaw in the Georgian labor market – there is no effective representation of laborers’ interests. Apparently, Georgian employers are in such a strong position vis-à-vis their employees that they do not have to take into account their preferences. Remaining with our starting example, we are in a situation where the seller can offer rotten tomatoes for the same price as good ones, and the customers are in such an extreme need of tomatoes that they are willing to pay that high price also for the rotten tomatoes. There are two possibilities how to tackle this market failure. One might either specify in the labor code that extra compensation has to be paid for Sunday work, and one could be quite specific about this (e.g. require wages on the weekends to be 20% higher than on workdays). However, the new Georgian labor code does not contain any such regulation, and this makes sense, as setting wages by law will lead to new distortions. Minimum wages are a good example for this – often they are irrelevant, if nobody is paid at the minimum wage anyway, but sometimes they are harmful, when they further decrease the competitiveness of the weakest participants in the labor market. Wages should never be set irrespective of the overall situation of the economy. If the economic situation for large parts of the population is dire and there is high unemployment, like in Georgia, wages should not increase too much (though there should still be a differentiation between workday and weekend salaries). If, on the other hand, the economy is running hot, also the laborers should get their share. In the European countries, wages are determined in negotiations between labor unions and employers. The labor unions have a legal right to organize strikes, improving their bargaining position. Without the threat of strikes, there would be no reason for the employers to give in to any demand of the labor unions. In many countries, the organized workers are even allowed to lock out those workers who are not members of labor unions from their work places. THE CARTELIZATION OF LABOR SUPPLY Allowing for labor unions and legally endowing them with the right to strike is nothing else but allowing for the establishment of a cartel among the suppliers of labor. If in a European country the suppliers of, say, raw steel would coordinate their price setting behaviors and their supplies to the market, this would be a case for the competition authority. Yet when workers do essentially the same, this is explicitly backed by the law. So, at first sight, the establishment of labor unions may looks like jumping from the frying pan into the fire. However, as the first-best solution of the economic textbooks is often not feasible in the real world, in economics it is very common to fight one evil with another evil (the so called Theory of the Second Best ). For a couple of reasons, employers are usually much more powerful than workers. In a village, there may be just one employer but many potential workers, so the employer does not depend on any individual worker. He can replace workers at his disposal, while all the people in the village depend on this one employer. This gives the employer a much stronger bargaining position, something not included in the standard model of perfect competition, where employers compete for workers in the same way as workers compete for employment. Now, the Theory of the Second Best says that if one of the conditions of market optimality is violated “beyond repair” (and the first best solution is therefore out of reach), the outcome may be better if even more violations are introduced into the system. If there is no perfect competition between employers, it may be an improvement to also restrict competition between workers. Economics is full of examples where the Theory of the Second Best applies. When in the 1990’s, price transparency was enforced in the concrete market in Denmark, to the surprise of many politicians (less so economists) the price of concrete soared . While prices were not transparent (a deviation from the textbook optimum), prices between suppliers and buyers of concrete were usually determined in back room negotiations, effectively leading to relatively low concrete prices. Once prices had to be made public, it was much easier for the few concrete suppliers operating in the Danish market to coordinate their price setting behavior. In a world without perfect competition between suppliers it was therefore better to have yet another violation, namely a lack of information about prices. THE BIGGER THE BETTER If the establishment of labor unions would be fostered in Georgia and they would get the right to strike legally, it would be important to not repeat mistakes made in other countries. Paradoxically, labor unions feel the more responsible for the good of the whole society the bigger they are. In Sweden, almost every citizen is member of a labor union, also people who are not working, like students and unemployed. As a consequence, Swedish labor unions take into account the interests of almost every stratum of the society. For example, there will be no excessive demands for wage increases, because even if that would be useful for those who do have jobs, it makes it more difficult for the unemployed to get back to employment. In France, on the other hand, there are many small labor unions that ruthlessly pursue their limited selfish interests, and they are legally entitled with extensive rights to strike. Therefore, French labor unions are regularly bringing down the whole country with their collective actions. Even now, when France is arguably in its worst economic crisis since the end of the Second World War, the labor unions still run amok, preventing the implementation of highly necessary reforms. Germany, on the other hand, tends traditionally towards the Scandinavian model, with the Deutsche Gewerkschaftsbund, the confederation of classical industrial labor unions, representing more than 6 million workers. Yet also in Germany, the problem of small labor unions is being felt when the Lufthansa pilots and train drivers strike, as it happened frequently in the preceding weeks. Both groups have their own labor unions and cause enormous damage to their companies and the whole economy. Georgian policy should consider to push for the establishment of powerful, large labor unions. It is important to understand that the introduction of labor unions is not something directed against the market, but something that is necessary in a well-functioning market economy to correct market failures.	საყოველთაო გაფიცვა სამხრეთ კორეაში 2013 წელს. პროფკავშირები საბაზრო ეკონომიკების ურავლესობის ნაწილია და საზოგადოების სხვადასხვა ფენას შორის კონფლიქტების მოგვარებას უწყობს ხელს, კაპიტალიზმის ერთიანად გაუქმების გარეშე. (წყარო:Wikimedia Commons) დავუშვათ, გსურთ შეიძინოთ პომიდორი თბილისის ბოსტეულის ბაზარში. დახლზე ხედავთ საუკეთესო ხარისხის, წითელ პომიდორს. მის გვერდით კი, ზუსტად იგივე ფასად, იყიდება ნახევრად დამპალი პომიდორი. თქვენ ალბათ იფიქრებთ, რომ გამყიდველმა სწორი გადაწყვეტილება არ მიიღო ფასების დაწესების დროს და იყიდით კარგი ხარისხის პომიდორს. როდესაც საუბრობენ საბაზრო ჩავარდნაზე, გულისხმობენ ეკონომიკაში ისეთ სიტუაციას სადაც შესაძლებელია ეკონომიკური აგენტების მდგომარეობის გაუმჯობესება სხვების მდგომარეობის გაუარსების გარეშე. სიტუაციას, როდესაც შეუძლებელია ასეთი გაუმჯობესება პარეტო ოპტიმუმი ეწოდება, ცნობილი იტალიელი ეკონომისტის ვილფრედო პარეტოს (1848-1923) საპატივცემულოდ. რთული მათემატიკურ  მოდელებით შესაძლებელია იმის დამტკიცება, რომ პარეტო ოპტიმუმის მისაღწევად აუცილებელია ყველა ბაზარზე იყოს ისეთი ფასები, რომლებიც მოთხოვნას და მიწოდებას გაათანაბრებს. ჩვენს მაგალითში, ერთი და იგივე ფასის პირობებში, მომხმარებლები მხოლოდ კარგ პომიდორს შეიძენენ, ცუდს კი არავინ იყიდის და შესაბამისად, მიწოდება მოთხოვნაზე მეტი იქნება. ეს სიტუაცია კი ბაზრის ჩავარდნაზე მიუთითებს. გადავინაცვლოთ შრომის ბაზარზე. საქართველოს შრომის ბაზარზე გვხვდება წინა აბზაცში აღწერილი ბაზრის ჩავარდნის მსგავსი მოვლენა. ამ საკითხს ფუნდამენტური პრობლემით წარმოვაჩენთ, კერძოდ, საქართველოში არ არსებობს მექანიზმი, რომელიც საბაზრო ეკონომიკას სოციალურად მისაღებს გახდის: დამქირავებლების და დაქირავებულთა ძალებს/უფლებებს დააბალანსებს. შრომის ბაზრის ჩავარდნა ადამიანთა უმრავლესობისათვის, შაბათ-კვირას მუშაობა უფრო სტრესული და არასასიამოვნოა, ვიდრე კვირის სხვა დღეებში. შესაბამისად, ეკონომიკური თვალსაზრისით, შაბათ-კვირას და სხვა დღეებში მუშაობა ერთი და იგივე არაა, და ისინი განხილულ უნდა იქნას როგორც განსხვავებული საქონელი, რომელთაც სხვადასხვა ფასი უნდა ჰქონდეს. მართლაც, მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში მიღებულია დამატებთი ანაზღაურების გადახდა დღესასწაულებზე მომუშავეთათვის, ისევე როგორც სხვადასხვა ფასს იხდიან კარგი და ცუდი პომიდვრისათვის. რაც შეეხება საქართველოს, აქ, როგორც წესი, კვირის ყოველ დღეს შესრულებული სამუშაოს ანაზღაურება თანაბრად ხდება. საზოგადოების ნაწილს, რომელიც კვირა დღეს არ მუშაობს და  რესტორნებს, კაფეებს ან მაღაზიებს სტუმრობს  (როგორ წესი, კვირა დღეს მაღაზიების უმრავლესობა ღიაა), ემსახურებიან ისინი, ვინც თავიანთი სამახურიდან გამომდინარე, ვალდებულნი არიან, კვირა დღეს იმუშაონ და ამისათვის მსხვერპლად გაიღონ კვირა დღის დასვენება. ქართულ შრომის ბაზარს მნიშვნელოვანი ნაკლი ახასიათებს – არ არსებობს დასაქმებულთა ინტერესების წარმომადგენელი ინსტიტუტი. საქართველოში დამსაქმებლებს იმდენად ძლიერი პოზიცია აქვთ დასაქმებულებთან შედარებით, რომ, ხშირ შემთხვევაში, არ ითვალისწინებენ ამ უკანასკნელთა ინტერესებს. რომ დავუბრუნდეთ ჩვენს მაგალითს, პომიდვრის გამყიდველი უხარისხო პროდუქციას იგივე ფასად ყიდის, რა ფასადაც კარგს, მომხმარებლებისათვის კი, იმდენად მნიშვნელოვანია პომიდვრის შეძენა, რომ ისინი მზად არიან მაღალი ფასი გადაიხადონ გაფუჭებული პროდუქტისათვის. აღნიშნული ტიპის ბაზრის ჩავარდნის გამოსწორების ორი შესაძლებლობა არსებობს. ერთი გამოსავალი არის ის, რომ შრომის კოდექსით იყოს დადგენილი დამატებითი კომპენსაცია კვირა დღეს გაწეული შრომისათვის (მაგალითად, შაბათ-კვირას და სადღესასწაულო დღეებში გადახდილი ხელფასი 20%-ით მეტი უნდა იყოს კვირის სხვა დღეებში გადახდილ ხელფასზე). საქართველოს შრომის კოდექსით არაა გათვალისწინებული მსგავსი რეგულაცია და ეს ეკონომიკურად გამართლებულიცაა: ხელფასების შესახებ მსგავსი კანონი ბაზრის დამახინჯებას გამოიწვევდა. მინიმალური ხელფასი ამის კარგი მაგალითია – ხშირად ის არარელევანტურია და თუ მინიმალური ხელფასი რეალურად მოქმედებს, ის ამცირებს შრომი ბაზრის სუსტი მონაწილეების კონკურენტუნარიანობას.  ხელფასები არ უნდა დაწესდეს მთლიანი ეკონომიკის მდგომარეობის გათვალისწინების გარეშე. თუ მოსახლეობის დიდი ნაწილი მძიმე ეკონომიკურ პირობებში ცხოვრობს და არსებობს მაღალი უმუშევრობის დონე, როგოც ეს საქართველოშია, ხელფასები ძალიან არ უნდა გაიზარდოს (თუმცა, შაბათ-კვირას და კვირის სხვა დღეებში გადახდილი ხელფასი უნდა განსხვავდებოდეს). მეორეს მხრივ კი, თუ ეკონომიკური ბუმია, მომუშავეებმა უნდა მიიღონ თავიანთი წილი. ევროპის ქვეყნებში ხელფასები პროფკავშირებსა და დამქირავებლებს შორის შეთანხმებით დგინდება. პროფკავშირებს აქვთ უფლება, მოაწყონ გაფიცვები და ამით გაამყარონ საკუთარი სავაჭრო პოზიცია. სწორედ ამ უფლების გამოა პროფკავშირებზე მოთხოვნა დასაქმებულთა მხრიდან. მრავალ ქვეყანაში, პროფკავშირების წევრ მუშებს აქვთ უფლება, ხელი შეუშალონ არაწევრ მუშებს შეასრულონ მათზე დაკისრებული სამუშაო. სამუშაო ძალის მიწოდების კარტელიზაცია პროფკავშირებისათვის გაფიცვების მოწყობის უფლების მიცემა სხვა არაფერია, თუ არა სამუშაო ძალის მიწოდების კარტელიზაცია. თუ ევროპის ქვეყნებში ნედლეულის მიმწოდებლები შეთანხმდებიან გასაყიდ ფასზე, ამ საქმეს აუცილებლად განიხილავენ კონკურენციის სააგენტოები. დასაქმებულები კი, ზუსტად იგივეს აკეთებენ კანონით მათთვის მინიჭებული უფლების საფუძველზე. ასე რომ, ერთი შეხედვით, პროფკავშირების არსებობა არაა გამართლებული კონკურენციის პრინციპიდან გამომდინარე. რადგან ხშირად შეუძლებელია ეკონომიკური თეორიის მიერ შეთავაზებული პირველი საუკეთესო გამოსავლის რეალურ ცხოვრებაში განხორციელება, ეკონომიკსტები ცდილობენ ერთ უბედურებას მეორე უბდეურებით ებრძოლონ (ე.წ. მეორე საუკეთესოს თეორია). სხვადასხვა მიზეზის გამო, დამქირავებლებს უფრო მეტი ძალაუფლება აქვთ, ვიდრე დაქირავებულებს. სოფლად, სადაც შეიძლება მხოლოდ ერთი დამქირავებელი  და მრავალი პოტენციური მუშა იყოს, დამქირავაბელი არაა დამოკიდებული ინდივიდუალურ დასაქმებულზე. მას მარტივად შეუძლია ერთი დასაქმებული მეორეთი ჩაანაცვლოს, და შესაბამისად მუშა უფრო მეტადაა დამოკიდებული დამქირავებლის გადაწყვეტილებაზე. ეს დამქირავებელს უფრო ძლიერ სავაჭრო პოზიციაში აყენებს, რასაც არ ითვალისწინებს სტანდარტული სრულყოფილი კონკურენციის მოდელი, რომლის მიხედვითაც, დასაქმებულთა შორის ისეთივე კონკურენციაა სამუშაო ძალის მისაზიდად, როგორიც მუშებს შორის, სამსახურის საპოვნელად. მეორე საუკეთესოს თეორიის მიხედვით, თუ დარღვეულია ბაზრის ოპტიმალურობის რომელიმე პირობა ისე, რომ მისი აღდგენა შეუძლებელია (შესაბამისად, პირველი საუკეთესო მდგომარეობა მიუღწევადია), არის შემთხვევები, როდესაც სხვა პირობების დარღვევაც მიზანშეწონილია. კერძოდ, თუ დამსაქმებლებს შორის არაა სრულყოფილი კონკურენცია, შესაძლებელია უკეთესი იყოს, თუ ის დასაქმებულთა შორისაც შეიზღუდება. ეკონომიკაში მრავლადაა მეორე საუკეთეო არჩევანის გამოყენების შემთხვევა. როდესაც 1990-იან წლებში, დანიაში,  რკინაბეტონის ბაზარზე, ფასების გამჭვირვალობა დაწესდა, პოლიტიკოსების გასაოცრად (რაც ნაკლებად მოულოდნელი იყო ეკონომისტებისათვის), ბეტონის ფასი გაიზარდა. როდესაც ფასები არ იყო ტრანსპარენტული (გადახრა თეორიული ოპტიმუმისაგან), მიმწოდებლებსა და მყიდველებს შორის ფასი ფარული ვაჭრობის შედეგად დგინდებოდა, რისი შედეგიც იყო შედარებითი დაბალი ფასი. მას შემდეგ, რაც ფასები საჯარო გახდა, მიმწოდებლებისათვის უფრო მარტივი გახადა ფასების კოორდინირებულად დაწესება. შესაბამისად მიმწოდებლებს შორის იდეალური კონკურენციის გარეშე, უმჯობესი იყო ერთი დარღვევის – კერძოდ, ფასების შესახებ ინფორმაციის ნაკლებობის დაშვება. რაც მეტი, მით უკეთესი თუ საქართველოში შეიქმნება პროფკავშირები, და მათ ექნებათ იურიდიული უფლება, მოაწყონ გაფიცვა, მნიშვნელოვანია, არ გამეორდეს სხვა ქვეყნებში დაშვებული შეცდომები. პარადოქსია, მაგრამ რაც უფრო დიდია პროფკავშირები, ისინი მით უფრო დიდ პასუხისმგებლობას გრძნობენ მთელი საზოგადოების კეთილდღეობაზე. შვედეთში, თითქმის ყველა მოქალაქე პროფკავშირის წევრია, მათ შორის ისინიც, ვინც არ მუშაობს – მაგალითად, სტუდენტები და უმუშევრები. შედეგად, შვედური პროფკავშირები საზოგადოების თითქმის ყველა ფენის ინტერესებს ითვალისწინებენ. მაგალითად, არ იქნება ხელფასის ზედმეტად გაზრდის მოთხოვნა, ვინაიდან, მართალია ეს წაადგება მათ, ვისაც სამსახური აქვს, მაგრამ ბევრად გაურთულებს საქმეს უმუშევრებს, რომელთაც კვლავ სურთ დასაქმება. მეორეს მხრივ, საფრანგეთში ბევრი პატარა პროფკავშირია, რომელიც ბოლომდე, ეგოისტურად ცდილობს საკუთარი ინტერესების განხორციელებას და მათ აქვთ იურიდიული უფლება მოაწყონ გაფიცვა. შესაბამისად, კოლექტიური ქმედებებით, ფრანგული პროფკავშირები მუდმივად ურთულებენ საქმეს მთელს ქვეყანას. ახლაც კი, როდესაც საფრანგეთი, ალბათ ყველაზე ცუდ ეკონომიკურ კრიზისს განიცდის მეორე მსოფლიო ომის დასრულების შემდეგ, პროფკავშირები მაინც მძვინვარებენ და ხელს უშლიან უკიდურესად აუცილებელი რეფორმების შემოღებას. ამავდროულად, გერმანია უფრო მეტად სკანდინავიური მოდელისკენ იხრება გერმანული პროფკავშირების გაერთიანებით ( Deutsche Gewerkschaftsbund ), კლასიკური ინდუსტრიული პროფკავშირების კონფედერაციით, რომელიც 6 მილიონზე მეტ მუშახელს წარმოადგენს. გერმანიაში მცირე ზომის პროფკავშირების პრობლემა საგრძნობი ხდება, როდესაც ლუფტჰანზას პილოტები და მატარებლის მძღოლები იფიცებიან, როგორც ეს ხშირად მოხდა გასული კვირების განმავლობაში. ორივე ჯგუფს აქვს თავისი პროფკავშირები და კომპანიებსა და მთელს ეკონომიკას მნიშვნელოვან ზიანს აყენებენ. საქართველოს პოლიტიკა უნდა ითვალისწინებდეს ძლიერი და დიდი პროფკავშირების ჩამოყალიბებას. მნიშვნელოვანია გვესმოდეს, რომ პროფკავშირების შემოღება არ არის მიმართული ბაზრის საწინააღმეგოდ, არამედ პირიქით, აუცილებელია გამართული საბაზრო ეკონომიკის პირობებში, ბაზრის ჩავარდნების გამოსასწორებლად.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3638	http://www.iset.ge/blog/?p=3650
<span style="font-size: 10px;">Source: Poster of the 2014 documentary ”Divided”</span> With Russia creating or helping sustain so many “frozen conflicts” on its periphery, it is crucially important for countries and nations finding themselves in this predicament to work a sound strategy of dealing with the situation. The military option has been taken off the table ever since the August 2008 attempt by Georgia to forcefully bring South Ossetia back into its fold. Thus, countries such as Moldova, Georgia and now also Ukraine, don’t have too many good alternatives to choose from. One possibility is to isolate and punish in the hope of eroding political support behind the “criminal regimes” of the seceding regions. Another (yet to be tried in most cases) is to win the hearts and minds of former compatriots, be it Abkhazians and South Ossetians, or the Russian-speaking Ukrainians and Moldovans in Crimea, Donbass and Transdniestria. At least in the short-run, the psychological difficulty of forgiving and forgetting is, of course, pushing nations towards embracing the “isolation” and “punishment” scenario. For instance, just a few days ago, some quoted President Poroshenko’s advisor Yuri Lutsenko arguing that “the areas of Lugandon [Kyiv’s derogatory shorthand for the self-proclaimed Lugansk and Donetsk republics] have to be isolated and taken under control, for instance, with the help of engineering structures… we should invite them to compete not only in weapons but also in our lifestyles”. While perhaps music to voters’ ears, just how effective is such a strategy in managing “frozen conflicts”? LEARNING FROM THE GEORGIAN EXPERIENCE With two frozen conflicts on its hands for over 20 years, Georgia’s rather diverse experience in handling Abkhazia and South Ossetia secessions carries useful lessons for anybody willing to learn, Georgia itself included.. The  signed on 24 June 1992 by Shevardnadze and the South Ossetian government included obligations not only to avoid the use of force, but also a pledge by Georgia not to impose sanctions against South Ossetia. The Georgian government retained control over substantial portions of South Ossetia, including the town of Akhalgori, and<span style="font-size: xx-small;"> </span>Georgian troops participated in a joint peacekeeping force along with Russian and Ossetian units. The peacekeeping operation was monitored by the Organization for Security and Cooperation in Europe (OSCE), creating the conditions for “security and cooperation” to, indeed, prevail until 2004. Highlighted in a 2014 documentary ‘’”, the complicated relationship between Georgia and South Ossetia during this period included a very interesting social and economic bridge over the new border: the Ergneti market. The market sprawled over 50 ha, with roughly half of its territory on the Georgian side and the other in South Ossetia. Functioning as a de facto “free economic zone”, Ergneti served as a convenient hub for North-South Caucasus trade, a place where Russian, Georgian and Ossetian traders could exchange fuel, alcohol, cigarettes and agricultural products without any government paperwork, taxes or custom duties. <iframe src="http://www.youtube.com/embed/yT2sFZfWb_8?wmode=transparent" width="500px" height="300px" ></iframe> Existing outside any formal legal and political framework, Ergneti was nothing like the economics textbook “market” in which “faceless buyers and sellers meet… for an instant to exchange standardized goods at equilibrium prices” (Yoram Ben-Porath). Instead, Ergneti was a market in which transactions were frequently repeated and hence very personal. Any differences were ironed out on the basis of an informal but very powerful code of ethics. Thus, though widely recognized to be the smugglers’ paradise (one of many “black holes” in the Georgian economy prior to 2004), the kind of trust-based, self-regulated environment created in Ergneti inadvertently served the purpose of bringing the two divided people together. A confidence building lab of sorts. All this came to an abrupt end in summer 2004, when, encouraged by its success in Adjara, Georgia’s new government began a massive anti-smuggling campaign against breakaway South Ossetia with the ultimate goal of returning it under Georgia’s central control. Ergneti was shut down in June 2004. What followed was a series of skirmishes involving Georgian units stationed in South Ossetia, Russian peacekeeping forces, and South Ossetian militias, effectively unfreezing the conflict and turning it into a “problem between Georgia and Russia”, in the words of President Saakashvili. The 2008 Russo-Georgian war over South Ossetia was but a logical final accord in the drama. Until today, that it. MAKE TRADE NOT WAR Interestingly, Ergneti market became a subject of political debate in the course of Georgia’s 2012 parliamentary elections, which ended an era of exuberant liberal reforms and cavalier unification efforts. When campaigning in Gori, only 34km away from South Ossetia’s administrative center Tskhinvali, Bidzina Ivanishvili used Ergneti’s example to drive home his argument that “business and common interests link people to each other”. Reflecting this line of reasoning, the idea of restoring the market in some sort of civilized form – as a “free economic zone” – has been on the Georgian government’s agenda since 2012. Similar plans are being developed with respect to Abkhazia (apparently they are to be soon unveiled by the ). The change in tone and policies towards the breakaway Abkhazia is evident in another very significant made by Bidzina Ivanisvhili on the 2012 campaign trail. This time, his focus was on restoring the railway and highway connection from Georgia to Abkhazia and, through it, to Russia – connecting markets, fostering Georgia’s economic development and giving “Abkhaz businessmen the possibility to develop their businesses and encourage their participation in Georgia’s economy.” While yet to be realized, Mr. Ivanishvili’s pragmatic vision of using mutual economic interests in order to bridge over ethnic divides and overcome the trauma of recent bloodshed, is worthy of the highest praise. Indeed, walls, barbed wire and other “engineering structures”, as perhaps envisaged by Yuri Lutsenko, are a terrible anachronism, contradicting the logic of economic integration, free movement of goods, people and ideas. And as Georgia’s experience demonstrates, they are totally counterproductive as far as the goal of bringing people together is concerned. The temptation to engage in isolationism – as a means of scoring political points and punish people on both sides of new artificial divides should be resisted by all means. As Europe’s inspiring example shows, the 21<sup>st</sup> century is a time to make trade, not war, connect rather than divide.	<span style="font-size: 10px;">წყარო: 2014 წლის დოკუმენტური ფილმის „განცალკვებულნი“ პოსტერი</span> მაშინ, როდესაც რუსეთი თავის პერიფერიაზე ქმნის და ინარჩუნებს „გაყინული კონფლიქტის” ამდენ ზონას, ძალიან მნიშვნელოვანია, ქვეყნებმა სიტუაციასთან გამკლავების სწორი სტრატეგია შეარჩიონ. სამხედრო ვარიანტი განხილვას აღარ ექვემდებარება, 2008 წელს საქართველოში განვითარებული მოვლენების შემდეგ. შესაბამისად, ქვეყნებს, როგორიცაა მოლდოვა, საქართველო და ახლა უკვე, უკრაინაც, არ აქვთ მოქმედების მაინცდამაინც ბევრი კარგი ალტერნატივა. იზოლირება და დასჯა ერთი ვარიანტია „კრიმინალური რეჟიმებისთვის“ პოლიტიკური დასაყრდენის გამოცლის იმედით. მეორე (უმეტეს შემთხვევაში, ჯერ კიდევ საცდელი) ალტერნატივაა ყოფილი თანამემამულეების, იქნება ეს აფხაზების და სამხრეთ ოსების, თუ რუსულად მოსაუბრე უკრაინელების და მოლდოველების ყირიმში, დონბასსა და დნესტრისპირეთში კეთილგანწყობის მოპოვება. მოკლევადიან პერსპექტივაში, პატიებისა და დავიწყების ფსიქოლოგიური სირთულე, რა თქმა უნდა „იზოლაციისა“ და „დასჯის“ სცენარისკენ უბიძგებს ერებს. მაგალითად, რამდენიმე დღის წინ, მოხდა პრეზიდენტ პოროშენკოს მრჩევლის, იური ლუცენკოს ციტირება, რომ „უნდა მოხდეს ლუგანდონის (კიევის მიერ შეთხზული შეურაცხმყოფელი შემოკლებული სახელი ლუგანსკისა და დონეცკის თვითგამოცხადებული რეპუბლიკებისთვის) იზოლირება და კონტროლის ქვეშ მოქცევა, მაგალითად, საინჟინრო კონსტრუქციების დახმარებით… ჩვენ ისინი უნდა გამოვიწვიოთ არა მხოლოდ იარაღით, არამედ ცხოვრების წესით გასაჯიბრებლად“. ეს შესაძლოა სასიამოვნოდ გაჟღერებულიყო ამომრჩეველთათვის, მაგრამ რამდენად ეფექტურია ასეთი სტრატეგია „გაყინულ კონფლიქტებთან “ მიმართებაში? გაკვეთილი საქართველოს გამოცდილებიდან 20 წლის განმავლობაში ორი გაყინული კონფლიქტის ისტორიით, საქართველოს აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის სეპარატისტულ რეჟიმებთან ურთიერთობის საკმაოდ მრავალფეროვანი გამოცდილება საინტერესო გაკვეთილი შეიძლება გახდეს ყველასთვის, ვისაც სწავლა სურს, მათ შორის, საქართველოსთვისაც… რომელსაც 1992 წლის 24 ივნისს შევარდნაძემ და სამხრეთ ოსეთის ხელისუფლებამ მოაწერეს ხელი, მოიცავდა არა მხოლოდ ძალის გამოყენების თავიდან აცილების ვალდებულებას, არამედ საქართველოს დაპირებას, არ დაეწესებინა სანქციები სამხრეთ ოსეთის წინააღმდეგ. საქართველოს ხელისუფლებამ შეინარჩუნა კონტროლი სამხრეთ ოსეთის მნიშვნელოვან ნაწილზე, მათ შორის ახალგორზე, და საქართველოს ჯარები რუსულ და ოსურ შენაერთებთან ერთად იღებდნენ მონაწილეობას სამშვიდობო ოპერაციებში. სამშვიდობო ოპერაციებს ევროპის უსაფრთხოებისა და თანამშრომლობის ორგანიზაცია (ეუთო) აკვირდებოდა, და ქმნიდა „უსაფრთხოებისა და თანამშრომლობისთვის“ საჭირო ვითარებას, რომელმაც, 2004 წლამდე გასტანა. 2014 წლის დოკუმენტურ ფილმში სახელწოდებით „, ცხადად არის აღწერილი ამ პერიოდში, საქართველოსა და სამხრეთ ოსეთს შორის ჩახლართული ურთიერთობა, რაც მოიცავს ახალ საზღვარზე გადებულ, ძალიან საინტერესო სოციალურ და ეკონომიკურ ხიდს: ერგნეთის ბაზრობას. ბაზრობა 50 ჰექტარზე იყო გადაჭიმული, ტერიტორიის თითქმის ნახევარი საქართველოს მხარეს იყო, ხოლო მეორე ნახევარი, სამხრეთ ოსეთის. დე ფაქტო „თავისუფალი ეკონომიკურ ზონად“ მოქმედი ერგნეთის ბაზარი მოსახერხებელი ცენტრი იყო ჩრდილო-სამხრეთ კავკასიური ვაჭრობისთვის -  ადგილი, სადაც რუს, ქართველ და ოს მოვაჭრეებს საწვავის, ალკოჰოლის, სიგარეტის და სასოფლო-სამეურნეო პროდუქტების გაცვლა შეეძლოთ სახელმწიფო დოკუმენტაციის, გადასახადების და საბაჟო ვალდებულებების გარეშე. <iframe src="http://www.youtube.com/embed/yT2sFZfWb_8?wmode=transparent" width="500px" height="300px" ></iframe> ფორმალური სამართლებრივი და პოლიტიკური ჩარჩოების მიღმა არსებული ერგნეთის ბაზარი, არაფრით ჰგავდა ეკონომიკის წიგნებში აღწერილ „ბაზარს“, რომელშიც „ანონიმური მყიდველები და გამყიდველები, ოჯახები და ფირმები, რომლებიც ხვდებიან მოკლე დროით, სტანდარტიზებული პროდუქტების წონასწორულ ფასებში გასაცვლელად“ (იორამ ბენ-პორათი). პირიქით, ერგნეთი იყო ბაზარი, რომელშიც ტრანზაქციები ხშირად მეორდებოდა და შესაბამისად, ძალიან პირადული ხდებოდა. ნებისმიერი განსხვავება არაფორმალური, მაგრამ ძლიერი ეთიკის კოდექსით თანაბრდებოდა. შესაბამისად, მართალია ერგნეთი ცნობილი იყო, როგორც კონტრაბანდისტების სამოთხე (საქართველოს ეკონომიკის მრავალ „შავ ხვრელთაგან“ ერთ-ერთი, 2004 წლამდე), ეს ნდობაზე დაყრდნობილი და თვითრეგულირებადი გარემო თავისთავად იქცა ორი განცალკევებული ხალხის დაახლოების ადგილად. მათ შორის ნდობის ჩამოყალიბების ლაბორატორიად. ეს ყველაფერი უეცრად დასრულდა 2004 წლის ზაფხულში, როდესაც, აჭარაში მოპოვებული წარმატებით წახალისებულმა, საქართველოს ახალმა ხელისუფლებამ მასობრივი ანტი-კონტრაბანდისტული კამპანია წამოიწყო სეპარატისტული სამხრეთ ოსეთის წინააღმდეგ, რომლის საბოლოო მიზანი, ამ ტერიტორიის საქართველოს ცენტრალური კონტროლის ქვეშ დაბრუნება იყო. 2004 წლის ივნისში ერგნეთი დაიხურა. ამას შედეგად მოჰყვა შეტაკებების სერია სამხრეთ ოსეთში განთავსებულ ქართულ დანაყოფებს, რუსულ სამშვიდობოებსა და სამხრეთ ოსეთის მილიციას შორის, რამაც ეფექტურად გაალღვო კონფლიქტი და არსებული მდგომარეობა, როგორც ეს პრეზიდენტმა სააკაშვილმა ჩამოაყალიბა, „რუსეთსა და საქართველოს შორის პრობლემად“ აქცია. 2008 წლის რუსულ-ქართული ომი სამხრეთ ოსეთისთვის, მხოლოდ ლოგიკური საბოლოო აკორდი იყო ამ დრამაში. ცხადია, დღევანდელ დღემდე. ვაჭრობა ომის ნაცვლად საინტერესოა, რომ ერგნეთის ბაზარი პოლიტიკური დებატების საკითხი გახდა საქართველოს 2012 წლის საპარლამენტო არჩევნების პერიოდში, რომელმაც უხვი ლიბერალური რეფორმების და გაერთიანების მცდელობების ერა დაასრულა. გორში კამპანიის დროს, სამხრეთ ოსეთის ადმინისტრაციული ცენტრიდან, ცხინვალიდან 34 კილომეტრში, ბიძინა ივანიშვილმა ერგნეთის მაგალითი გამოიყენა თავისი არგუმენტის – „ბიზნესი და საერთო ინტერესები ადამიანებს აახლოვებს“ – განსამტკიცებლად. ამ იდეით, ბაზრის რაიმე ცივილიზებული ფორმით – „თავისუფალი ეკონომიკური ზონის“ სახით – აღდგენა საქართველოს ხელისუფლების გეგმის ნაწილია 2012 წლიდან. მსგავსი გეგმები მზადდება აფხაზეთთან მიმართებაშიც (როგორც აღმოჩნდა, მათ შესახებ მალე გაავრცელებს ცნობას ). ცვლილებები სეპარატისტული აფხაზეთის მიმართ გამოყენებულ ტონსა და პოლიტიკაში კიდევ უფრო ნათელი ხდება ბიძინა ივანიშვილის კიდევ ერთ მნიშვნელოვან . ამჯერად, მან ყურადღება გაამახვილა საქართველოსა და აფხაზეთს შორის სარკინიგზო და საავტომობილო კავშირის აღდგენაზე, რაც „ქართველებსაც და აფხაზებსაც გაუხსნის გზას რუსეთის ბაზრისაკენ“ – დააკავშირებს ბაზრებს, ხელს შეუწყობს საქართველოს ეკონომიკის განვითარებას და „აფხაზ ბიზნესმენებსაც მისცემს თავიანთი ბიზნესის განვითარების საშუალებას და მათ ქართულ ეკონომიკაში მონაწილეობით დააინტერესებს“. მართალია, ეს ჯერ კიდევ განსახორციელებელია, მაგრამ ბატონი ივანიშვილის პრაგმატული ხედვა, საერთო ეკონომიკური ინტერესები ხიდად დაიდოს ეთნიკური განცალკევების შემთხვევებზე და დაძლიოს ბოლო დროის სისხლისღვრისგან გაჩენილი ტრავმა, ნამდვილად ქების ღირსია. მართლაც, კედლები, მავთულხლართები და სხვა „საინჟინრო კონსტრუქციები“, რომელთა გამოყენებასაც, ალბათ, იური ლუცენკო ითვალისწინებს, ანაქრონიზმია და ეკონომიკური ინტეგრაციის, საქონლის, ადამიანების და იდეების თავისუფალი გადაადგილების ლოგიკას ეწინააღმდეგება. როგორც ამას საქართველოს გამოცდილება აჩვენებს, ისინი სრულიად კონტრპროდუქტიულია ადამიანების ერთმანეთთან დაახლოვების საკითხში. იზოლაციონიზმში ჩართვის ცდუნებას – როგორც პოლიტიკური ქულების დაწერის და ახალი ხელოვნური განცალკევებების ორივე მხარეს, ხალხის დასჯის საშუალებას, აუცილებლად უნდა გაეწიოს წინააღმდეგობა. როგორც ევროპის შთამაგონებელი მაგალითი გვიჩვენებს, XXI საუკუნე ვაჭრობის ხანაა და არა ომის, დაახლოვების და არა განცალკევების.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3591	http://www.iset.ge/blog/?p=3599
Tomotherapy – the newest development in radiation therapy, used for the first time in 2003. To reduce the radiation dose for healthy cells, three radiation beams circle around the patient and meet in just one point in the body. Only 300 machines exist in the world. In Germany, a treatment of 15 minutes comes at a rate of about 1000 euro. High-tech, more than pharmaceuticals, makes modern medicine expensive. (Source: Wikimedia Commons) So far, many Georgians solved minor health problems in a non-bureaucratic way. Instead of consulting doctors, they asked friends, relatives, and the internet what medicine should be taken as a remedy for a given issue. Once they had received enough information, they went to a pharmacy, and, with some additional advice from the pharmacist, bought the medicine they expected to be helpful. This practice has now come to an end. From September 2014, a large number of pharmaceuticals labeled as “second group medicines”, including painkillers and antibiotics, will be only sold on prescription. At first sight, there seem to be good reasons why such a reform was necessary. Friends and relatives may not be good consultants when it comes to health issues. Their diagnoses may frequently be wrong, and the drugs they suggest may be useless or even harmful. This problem also has a social dimension. A study by Abdelmoneim Awad and coauthors ( Journal of Pharmacy and Pharmaceutical Sciences 8(2):326-331, 2005) looked at the situation in Sudan and found that financial constraints of the patients are the primary reason for self-medication. Wealthy people can afford to consult doctors, while poor people are exposed to the presumably negative effects of self-medication. Possibly, amateur doctors tend to apply the principle of “more is better”, as overuse seems to have been a problem in Georgia. In 2013, Georgians spent 48% of their annual medical expenses on drugs, while in 2003 for developed countries this figure did not exceed 25 % (see the chart, showing data from the Organization for Economic Co-operation and Development (OECD)). When people cannot buy medicine anymore without prescription, their pharmaceuticals consumption is limited by the amounts prescribed by the doctor, and overall consumption may go down. Finally, the supporters of the reform point at international practice. Indeed, almost all developed countries run a system similar to what is now established in Georgia. Despite these arguments, we are not sure that this law will lead to an improvement of health care in Georgia. WHO WANTS PEOPLE TO BE HEALTHY? The first thing one learns when dealing with questions of health economics is that actors in the health sector permanently speak about the well-being of patients, while at the same time they pursue their selfish economic interests. Doctors are no exception to this rule. Through the new law, the importance of doctors within the health system increases. While they could be consulted when patient considered professional advice useful or necessary, now they have to be consulted whenever medicine is needed. This important role of doctors has led in all Western countries to huge efforts by the pharmaceutical industry to influence doctors’ prescription practices. In 2012, international pharmaceutical companies spent more than 24 billion dollars for promoting their products to doctors (source: Cegedim Strategic Data ). How does this kind of marketing look like? In Europe and the US, doctors who eagerly prescribe are regularly invited to “conferences” taking place in fancy locations, like Hawaii, where they spend 5 days in a 5-star hotel, paid by a pharmaceutical company. On two of the five days they listen to some talks about new pharmaceutical products, while the remaining three days remain at the disposal of the doctors. They may also give a presentation at such conferences (and get compensation for that), appealing both to their vanity as well as their wallets. It is also common that the pharmaceutical industry endows medical practices, ranging from fancy fountain pens and other knick-knack to expensive interior decorations and furnishing for the reception and waiting room. According to Deloitte, 35% of doctors in the US received gifts from the industry, and 16% gave paid speeches and received “consulting fees”. This is common behavior despite explicit transparency regulations in place in many Western countries (e.g. the Sunshine Act in the US, requiring companies to report any transfer they made to doctors). Such “marketing” (one might also call it bribery) is extremely difficult to prevent – no country so far has found an effective way solve this issue. Even if pharmaceutical companies cannot track how much of a medicine a particular doctor prescribed (there may be illegal ways to find out, e.g. the doctor showing photocopies of the prescriptions made), the mechanics of corruption work reliably, as repeatedly shown in experiments. Somebody who was invited to a great trip typically feels an inner drive to “give something back” to the generous benefactor. This problem may become particularly severe in Georgia, as Georgian doctors are usually not well-paid and may appreciate gifts by the industry even more. If 48% of Georgian health expenditures are used for purchasing medicine while in advanced countries this number does not exceed 25%, this does not necessarily indicate overuse of medicine. Patients have a strong incentive not to overuse pharmaceuticals, because they are concerned about their own health, and an alternative explanation for the high cost share could be that in advanced countries much more technology is employed in the health sector. High-tech medicine lets overall cost skyrocket and reduces the share of pharmaceuticals in total expenditures. Machines employed in radiation therapy and tomography have rates of several thousand dollars per hour, and much of such top-notch technology is currently not available to ordinary patients in Georgia. For a health sector that does not employ expensive technology, it is almost inevitable to spend a greater share of money on medication, which may be economically optimal (pharmaceuticals are relatively cheap, at least those which can be produced as generics). EFFICIENCY CONSIDERATIONS From now on, whenever somebody has a minor problem (like flu or headache), a doctor needs to be consulted. This drives up costs, but even worse, a doctor may not be available immediately. The health insurance, which has to be called first if one needs a doctor, may provide an appointment with a doctor just after a few days, which can be a great nuisance if one has a health issue. A related problem concerns ambulances and emergency hospitalizations. Imagine to have a terrible toothache at 3am. There is no doctor available at that time and the painkiller cannot be bought in a pharmacy without prescription. Thus, the only solution is to call an ambulance (or to drive to a hospital if transportation is available). Already now, the system of ambulances in Georgia has a number of weaknesses, and more emergency calls will increase those problems. Previously, emergency services worked according to the principle of “first call, first served”, which would mean that calling the ambulance for a toothache could have taken away those services from someone for whom it was a matter of life or death. Now, emergency calls are processed according to priority, and it is not hard to imagine what the priority of a toothache is. As a result, the ambulance will probably arrive many hours later, when the family doctor is available again. Going to the night desk of a pharmacy and buying an analgesic was easier, more convenient, and more efficient. To sum up, the advantages in general health hoped to be achieved through more control over medicine consumption may be offset by overprescriptions due to the ambivalent motives of doctors. Reduced efficiency may lead to inconveniences for the patients and higher costs. While nobody admits it, the only actors in the health sector genuinely interested in healthy patients are the patients themselves. Therefore, it makes sense to give the patients maximum autonomy and freedom to choose. Yet the new law reduces their autonomy. The health sectors of Western countries are largely dysfunctional – they are inefficient, intrinsically corrupt, and give problematic incentives to various actors. All this makes health costs in developed countries going through the roof, while services are often mediocre. Georgia is adjusting to international practices – yet sometimes, these practices are not good.	თომოთერაპია – სხივური თერაპიის უახლესი გამოგონება, რომელიც პირველად 2003 წელს იქნა გამოყენებული. ჯანმრთელ უჯრედებისათვის რადიაციის დოზის შესამცირებლად, 3 რადიაციული სხივი პაციენტის გარშემო ტრიალებს და იკვეთება სხეულის მხოლოდ ერთ წერტილში. მსოფლიოში ასეთი მხოლოდ 300 აპარატი არსებობს. გერმანიაში ასეთი თერაპიის 15 წუთიანი სეანსის ღირებულება 1000 ევროს აღწევს. მოწინავე ტექნოლოგიები ფარმაცევტიკაზე მეტად აძვირებენ თანამედროვე მედიცინას. (წყარო: “Wikimedia Commons”) დღემდე, ბევრი ქართველი, ჯანმრთელობასთან დაკავშირებულ უმნიშვნელო პრობლემებს არაბიუროკრატიული გზით უმკლავდებოდა. რჩევას, იმის შესახებ, თუ რომელი მედიკამენტი მიეღოთ კონკრეტული პრობლემის გადასაჭრელად, ექიმთან კონსულტაციის მაგივრად, მეგობრებისგან, ნათესავებისგან, ინტერნეტიდან და სხვა ალტერნატიული წყაროებიდან იღებდნენ. შემდეგ კი, ამ გზით მოგროვებული ინფორმაციით და დამატებით ფარმაცევტის დახმარებით აფთიაქში ყიდულობდნენ წამალს, რომელიც, მათი აზრით, სასურველ შედეგს გამოიღებდა. თუმცა, 2014 წლის სექტემბრის შემდეგ, ამ მეთოდის გამოყენება შეუძლებელი ხდება. საქართველოს მთავრობის გადაწყვეტილებით, ძალაში შევიდა კანონი, რომლის თანახმადაც მეორე ჯგუფის მედიკამენტები, მათ შორის, ტკივილგამაყუჩებლები და ანტიბიოტიკებიც, აფთიაქებში მხოლოდ რეცეპტის საფუძველზე გაიყიდება. ერთი შეხედვით, ადვილი დასანახია, რამ გამოიწვია აღნიშნული რეფორმის გატარების აუცილებლობა. ჯანმრთელობასთან დაკავშირებულ საკითხებზე მეგობრებისა და ნათესავებისგან მიღებული რჩევები ვერ ჩაითვლება საიმედო წყაროდ. დიაგნოზი ხშირად შეიძლება არასწორი აღმოჩნდეს და წამლები, რომლებიც ასეთი გზით მივიღეთ, უკეთეს შემთხვევაში, შედეგს არ გამოიღებს, ხშირ შემთხვევაში კი, შესაძლოა, მათ დამატებითი ზიანი მიაყენონ ჩვენს ჯანმრთელობას. ეს პრობლემა სხვადასხვა ქვეყნებში განსხვავდება სოციალურ-პოლიტიკური სიტუაციის შესაბამისად. აბდელმონეიმ ავადმა (Abdelmoneim Awad) და მისმა კოლეგებმა ( Journal of Pharmacy and Pharmaceutical Sciences 8(2):326-331, 2005) ჩაატარეს კვლევა სუდანში არსებული სიტუაციაზე და დაადგინეს, რომ თვითმკურნალობის ძირითად მიზეზი პაციენტთა ფინანსური პრობლემებია. მდიდრებს აქვთ შესაძლებლობა ისარგებლონ ექიმთან კონსულტაციით, მაშინ როდესაც ღარიბები თვითმკურნალობის შედეგად მიყენებული ზიანის წინაშე დაუცველები რჩებიან. თუ საქართველოში არსებულ სიტუაციას შევხედავთ, ქვეყნისათვის დიდ პრობლემას წარმოადგენს წამლების გადაჭარბებული მოხმარება (როგორც ჩანს ახალბედა ექიმები ხშირად მოქმედებენ პრინციპით „რაც მეტი, მით უკეთესი“). მხოლოდ 2013 წელს, საქართველოში წლიური სამედიცინო დანახარჯების 48%-ს მედიკამენტების ხარჯები შეადგენდა, მაშინ როდესაც განვითარებულ ქვეყნებში, აღნიშნული მაჩვენებელი 25%-ს არ აჭარბებს (იხილეთ ცხრილი, რომელიც აღწერს ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის (OECD) მონაცემებს). როდესაც ხალხს არ შეუძლია იყიდოს წამლები რეცეპტის გარეშე, მათი მოხმარება იზღუდება იმ რაოდენობით, რასაც მას ექიმი გამოწერს; შესაბამისად სავარაუდოა, რომ ახალი კანონის ძალაში შესვლის შემდეგ მოხმარება საგრძნობლად შემცირდეს. კანონის მხარდამჭერდა ბოლო არგუმენტს წარმოადგენს საერთაშორისო პრაქტიკა. მართლაც, თითქმის ყველა განვითარებულ ქვეყანაში, მსგავსი ტიპის რეფორმა დიდი ხნის წინ გატარდა. აღნიშნული არგუმენტების მიუხედავად, არ ვართ დარწმუნებული, რომ ეს კანონი აუცილებლად  შეუწყობს ხელს საქართველოს ჯანდაცვის სისტემის გაუმჯობესებას. ვინ ზრუნავს ხალხის ჯანმრთელობაზე? პირველი, რასაც  ჯანდაცვის ეკონომიკაში ვსწავლობთ, არის ის ერთხმად აღიარებული პრინციპი, რომ პრიორიტეტი არის პაციენტების ჯანმრთელობაა, თუმცა სინამდვილეში, მთავარი მოტივი საკუთარი ეკონომიკური ინტერესების დაკმაყოფილებაა. ამ მხრივ, არც ექიმები წაროადგენენ გამონაკლისს. ამასთან, ახალი კანონის შედეგად, ჯანდაცვის სისტემაში ექიმების როლი კიდევ უფრო იზრდება. თუ აქამდე ხალხს ჰქონდა არჩევანი, მიემართათ ექიმის კონსულტაციისათვის მაშინ, როდესაც საჭიროდ ჩათვლიდნენ მათი აზრისა და რჩევის მიღებას, ახლა უბრალოდ ყველა იძულებულია, გაიაროს კონსულტაცია ყოველთვის, როდესაც წამალი დასჭირდება. სწორედ ექიმების გაზრდილმა როლმა დასავლეთში გამოიწვია ის, რომ ფარმაცევტული ფირმები უამრავ ფულსა და დროს ხარჯავენ, რათა გავლენა მოახდინონ მათ საქმიანობაზე. 2012 წელს, საერთაშორისო ფარმაცევტულმა კომპანიებმა  24 მილიარდ დოლარზე მეტი დახარჯეს საკუთარი პროდუქციის ექიმებისთვის რეკლამირებაში (წყარო: Cegedim Strategic Data ). უფრო კონკრეტულად, როგორ ფუნქციონირებს მსგავსი ტიპის მარკეტინგი? ევროპასა და ამერიკაში ექიმები, რომლებიც „გულუხვად“ გამოუწერენ კონკრეტულ მედიკამენტს მათ პაციენტებს, მიწვეულები არიან სხვადასხვა „კონფერენციებზე“, ისეთ ძვირადღირებულ ადგილებში, როგორიცაა ჰავაი და სხვა მრავალი; სადაც ისისნი ატარებენ 5 დღეს 5 ვარსკვლავიან სასტუმროებში, ხოლო ყველა დანახარჯს კი, საკუთარ თავზე იღებენ კონკრეტული ფარმაცევტული კომპანიები, რომლებმაც დიდი მოგება ნახეს აღნიშნული ექიმების „გულუხვობის“ შედეგად. პირველი ორი დღე ექიმები ისმენენ გამოსვლებს რომელიმე ახალი ფარმაცევტული პროდუქტის შესახებ, ხოლო მთელი დანარჩენი დრო  მათ განკარგულებაში რჩება. მათ ასევე შესაძლებლობა აქვთ, თავად მიიღონ მონაწილეობა და გააკეთონ პრეზენტაცია აღნიშნულ კონფერენციაზე, რა თქმა უნდა, დამატებითი ფინანსური კომპენსაციით. გარდა ამისა, ფარმაცევტული სექტორი უხვად აფინანსებს სამედიცინო პრაქტიკასთან დაკავშირებულ ხარჯებს, რაც შეიძლება მოიცავდეს ყველაფერს, დაწყებული კალამით და დამთავრებული ახალი, ძვირადღირებული ავეჯითა და დეკორაციებით – პაციენტების მისაღები და მოსაცდელი ოთახებისათვის. დელოიტის განცხადებით, ამერიკის ექიმების 35 % იღებს საჩუქრებს ფარმაცევტული ინდუსტრიიდან, ხოლო 16% იღებს ანაზღაურებას სხვადასხვა გამოსვლებისათვის და „კონსულტაციებისათვის“. ეს საკმაოდ ფართოდ გავრცელებული პრაქტიკაა დასავლურ ქვეყნებში არსებული სხვადასხვა რეგულაციების მიუხედავად (მაგალითად ამერიკაში Sunshine Act  ავალდებულებს ფარმაცევტულ ფირმებს მოახსენონ ექიმებისათვის ყველა მათი ტრანსფერის შესახებ). ასეთი სახის „მარკეტინგი“ (უფრო ზუსტად კი,  მექრთამეობა) განსკუთრებით რთული გასაკონტროლებელია – ვერცერთმა ქვეყანამ შეძლო ეპოვნა გზა აღნიშნული პრობლემის ეფექტურად მოსაგვარებლად. მიუხედავად იმისა, რომ ფარმაცევტულ კომპანიებს არ აქვთ საშუალება პირდაპირ გადაამოწმონ, რა რაოდენობით წამალს გამოუწერს პაციენტებს კონკრეტული ექიმი (თუმცა შეიძლება ამის არალეგალური გზები მოიძებნოს, მაგალითად, ექიმებმა გადაიღონ საკუთარი რეცეპტების ქსეროასლი რათა დაარწმუნონ ფარმაცევტული ფირმები), კორუფციის მექანიზმი მაინც წარმატებით მოქმედებს, როგორც ეს მრავალი ექსპერიმენტის შედეგად დადასტურდა. ექიმი, რომელიც მიწვეულ იქნა ზემოთ აღნიშნული სახის „კონფერენციაზე“, შინაგან ვალდებულებას გრძნობს რომ სამაგიერო გადაუხადოს გულუხვ დონორს. აღნიშნული პრობლემა საკმაოდ მწვავე შეიძლება გახდეს საქართველოსათვის, სადაც ექიმებს განსაკუთებით დაბალი ხელფასი აქვთ და შესაბამისად, ფარმაცევტული ინდუსტრიიდან მიღებული საჩუქრები, მათთვის მეტად ღირებული იქნება. ის ფაქტი, რომ სამედიცინო დანახარჯების 48%ს საქართველოში მედიკამენტების ხარჯები შეადგენდა, მაშინ როდესაც აღნიშნული მაჩვენებელი განვითარებულ ქვეყნებში 25%ზე დაბალია, აუცილებლად არ ნიშნავს  იმას, რომ ქართველების მიერ მედიკამენტების გადამეტებული გამოყენება ხდება. ამის მიზეზი შეიძლება იყოს თანამედროვე ტექნოლოგიები ჯანდაცვის სექტორში. ამ უკანასკნელის ფასები განვითარებად ქვეყნებში იმდენად ზრდის საერთო ჯანდაცვის ხარჯებს, რომ მედიკამენტების წილი მინიმალური ხდება. მაგალითისათვის, რადიაციული თერაპიისა და  ტომოგრაფიის დანადგარების საათობრივი ტარიფი შესაძლოა რამდენიმე ათას დოლარს შეადგენდეს, მსგავსი ტექნოლოგიები კი, როგორც წესი, ქართველი პაციენტებისათვის ფართოდ ხელმისაწვდომი არ არის. ჯანდაცვის სექტორისათვის, რომელიც ასეთ ტექნოლოგიებს ვერ იყენებს, ერთადერთ გამოსავლად რჩება მედიკამენტების ინტენსიური გამოყენება, რაც მათ წილს საერთო დანახარჯებში მნიშვნელოვნად ზრდის და შეიძლება, ეს ეკონომიკურად ოპტიმალურიც იყოს (მედიკამენტები როგორც წესი ბევრად უფრო იაფია). ეფექტურობის პრობლემა დღეიდან, ყველა უმნიშვნელო პრობლემის შემთხვევაშიც კი, ისეთები როგორიცაა გაციება ან თავის ტკივილი, აუცილებელი ხდება ექიმის კონსულტაცია. ეს მნიშვნელოვნად ზრდის ხარჯებს, მაგრამ რაც უფრო მნიშვნელოვანია, ექიმები ხშირად არ არიან ხელმისაწვდომები როცა მათი მომსახურება სასწრაფოდ გჭირდება. ჯანმრთელობის დაზღვევის აგენტი, რომელსაც პირველად უნდა დაურეკო ექიმთან კონსულტაციის დასანიშნად, ხშირად გპასუხობთ, რომ ექიმი დაკავებულია და მასთან შეხვედრის დანიშვნა მხოლოდ რამდენიმე დღეში არის შესაძლებელი, რაც საკმაოდ მნიშვნელოვან პრობლემას წარმოადგენს ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული საკითხებისათვის. აღნიშნული პრობლემა ასევე ეხება სასწრაფო დახმარების სამსახურსაც. წარმოიდგინეთ, რომ უეცრად აგტკივდათ კბილი ღამის სამ საათზე. რა თქმა უნდა, ექიმი ამ დროს ხელმისაწვდომი არ არის და ასევე, თქვენ აღარ შეგიძლიათ ჩახვიდეთ უახლოეს 24 საათიან მაღაზიაში და იყიდოთ ტკივილგამაყუჩებელი, რადგან არ გაქვთ რეცეპტი. შესაბამისად, ერთადერთი გამოსავალი რჩება სასწრაფოს გამოძახება (ან საავადმყოფოში წასვლა თუ გაქვთ მანქანა). სასწრაფო დახმარების სისტემას საქართველოში მანამდეც საკმაოდ ბევრი პრობლემა ჰქონდა, ხოლო კანონის შედეგად გაზრდილი გამოძახებების რაოდენობა  მათ განსაკუთრებით გაამწვავებს. აქამდე, სასწრაფო დახმარების სამსახური მოქმედებდა გამოძახებების დროის მიხედვით, რაც იმას ნიშნავდა, რომ სასწრაფოს გამოძახებით კბილის ტკივილისათვის შესაძლოა სერვისს ვართმევდით ვიღაცას, ვისთვისაც ეს შესაძლოა სიკვდილის-სიცოცხლის საკითხი ყოფილიყო. ახალი კანონის ძალაში შესვლასთან ერთად, სასწრაფოები გადავიდნენ გამოძახებების პრიორიტეტის სისტემაზე, შესაბამისად, არც ისე რთული წარმოსადგენია გამოძახებებში თქვენი კბილის ტკივილის პრიორიტეტი. შედეგად, სასწრაფო დახმარების მანქანა სავარაუდოდ, იმაზე გვიან მოვა, ვიდრე თქვენი ოჯახის ექიმი ისევ ხელმისაწვდომი იქნება. ცხადია, სადღეღამისო აფთიაქში წამლის ყიდვა ბევრად უფრო მოსახერხებელი, ადვილი და ეფექტური იქნებოდა. რომ შევაჯამოთ, ახალი კანონის შედეგად მოსალოდნელია, რომ ჯანდაცვის გარკვეული ასპექტები გაუმჯობესდეს მედიკამენტებზე უკეთესი კონტროლის შედეგად, თუმცა ეს დადებითი ეფექტი შეიძლება გადაწონილი იქნას რიგი ზემოთაღნიშნული სისუსტეებით. შემცირებულმა ეფექტურობამ, საბოლოოდ, შეიძლება გამოიწვიოს მრავალი პრობლემა პაციენტებისათვის, მათ შორის – გაზრდილი დანახარჯებიც. როგორც არ უნდა შევხედოთ, ჯანდაცვის სისტემის მთავარი საზრუნავი  უნდა იყოს პაციენტები და შესაბამისად, ლოგიკური იქნებოდა, მათთვის მაქსიმალური თავისუფლების მიცემა არჩევანის გაკეთების დროს, ხოლო ახალი კანონი, მათ ავტონომიურობას კიდევ უფრო ზღუდავს. ჯანდაცვის სექტორს რიგ დასავლურ ქვეყნებში მრავალი პრობლემა გააჩნია – არაეფექტურობა, კორუფცია და არასწორი სტიმულები. ყველაფერი ეს კი ჯანმრთელობის ხარჯების მნიშვნელოვან ზრდას იწვევს, მაშინ, როცა თავად სერვისი საშუალოზე დაბალი შეიძლება იყოს. საქართველო ცდილობს ფეხი აუწყოს საერთაშორისო პრაქტიკას, თუმცა გასათვალისწინებელია, რომ ეს პრაქტიკა ყოველთვის არ არის ისეთი წარმატებული, როგორც ერთი შეხედვით შეიძლება ჩანდეს.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3555	http://www.iset.ge/blog/?p=3572
When planning a debate about the impact of the new Rooms hotel on the local community in Kazbegi we expected it to be a mixed bag. A colleague who visited Kazbegi Rooms on a private reconnaissance mission told us how much he enjoyed his stay, but added: “for some reason, the relationship between the hotel and the villagers is best described as complex”. As economists, we assumed that Rooms would be a major employer of locals and so the only issue could be competition for tourists between the hotel and the local bed & breakfast providers. And as is often the case with economists, we have been proven dead wrong. ROOMS KAZBEGI: POSITIVE IMPACTS Kazbegi is a touristic heaven in the picturesque Tergi (Terek) river valley offering many attractions such as bird watching, alpinism, castles and towers. Located some 10km south of the Georgian-Russian border, Kazbegi boasts a spectacular view of and . As a gateway to Russia, it serves traffic flows and tourism (heli ski and casino). The result of a $15mln investment project, Rooms opened a little over two years ago, in July 2012, providing a major boost to the meager hotel capacity in the region. The property was privatized in 2010 (at no cost) with the investors –Tbilisi Holiday Inn shareholders – taking upon themselves the obligation to build a modern hotel. As the management knows to tell, the first year was not an easy one, but since then Rooms has seen a doubling in the number of arrivals, including a 23% increase in the first 6 months of 2014 relative to 2013. Rooms is by far the largest employer in Kazbegi. And it is the company’s explicit strategy to train and employ as many villagers as possible. The logic is straightforward: if available, locals are cheaper, don’t need housing, and are less likely to leave. At present, about 60% (100 of 170) of staff are, indeed, local hires, most of whom went through a 6-month in-house training program in language and hospitality services. A major constraint for hiring more locals, however, is the proud uplands culture (translating into the client-is-always-wrong approach to service) and language skills. Thus, only one local woman is employed in the front part of the operation (as a waiter) while others are doing the back office work, maintenance, kitchen, cleaning and security. The most senior local hire is … head of security. Not only is Rooms a boon for local employment, but also, as all stakeholders agree, its arrival did not have any negative impact on homestay owners who continued catering to backpackers and budget travelers. There is no displacement or competition among them and Rooms. In fact, the city has generally become a much more popular tourist destination, which benefits everybody, including the Alexandre Kazbegi museum, souvenir shops, and restaurants. People always used to come to Kazbegi from Gudauri, but did not stay given the lack of hotel capacity. Now, they tend to stay overnight, which is a great boost for the local economy. Locals and expats living in Georgia account for about 30-32% of total visitors, and according to Valeri Chekheria, Rooms CEO, this is indeed a fast growing segment of the market. Internal (weekend) tourism can be looked upon as a great (voluntary and non-distortionary!) way to redistribute income from Vera and Vake to the Georgian periphery. There are also specific activities which Rooms leaves to the locals, such as Georgian traditional cuisine (e.g. khinkali, a local specialty), horse riding, local guiding and transportation services. Providers of transportation services and local guides are in fact under contract with Rooms. And there are many products that Rooms sources from local farmers (many of whom are supported the New Economic Opportunities project of the US Agency for International Development), such as cheese, salad leaves, broccoli, potato, and trout. What could go wrong then? IT’S INFRASTRUCTURE, STUPID It turns out that a major source of conflict with the local community is competition over access to drinking water. Just a few months ago, in winter 2013/14, Rooms faced mass protests by the local community who blamed the hotel – not local or national government! – for chronic water shortages in winter time. While infrastructure bottlenecks – beginning with public toilets, safe road crossings, and all the way to local road quality – are equally damaging for businesses and households, insufficient water supply creates a zero sum game situation between Rooms and the entire Kazbegi community. Ensuring stable water supply is a huge pain for Rooms. According to management, at some point, it considered the option of shutting down Rooms’ winter operations, but later decided to transport water in trucks from Tbilisi. Even refilling the trucks locally, however, was problematic as this ran the risk of inciting protests by the village community. Water supply in Kazbegi and much of rural Georgia is the responsibility of the – an LLC in 100%-ownership by the state. While having at least two years to prepare for the launch of Rooms, the company took no steps to upgrade the water infrastructure in anticipation of increased demand, subjecting the entire town to seasonal outbursts of anger and misery. Ironically, since consumption by Georgian households is not metered, Rooms is the water company’s only (sic!) paying client in Kazbegi – about $10-15,000/month. Yet, to this date, it has been unable to allocate sufficient resources to deal with the root cause of the problem: the size of water reservoirs. Instead, the company has been tinkering with holes and leakages in the water collection system and piping. While the most burning issue, water is by far not the only constraint facing Rooms and other businesses in Kazbegi. For example, an attempt by Rooms to promote its green image and qualify for an eco-certificate by introducing waste sorting bins was inhibited by the lack of a local (or regional) recycling option – at the end of the day a single truck would collects the entire load of garbage and dump it not far from the beautiful Tergi (Terek) river. The only thing the company could do is involve its staff in regular cleaning actions e.g. in the nearby forest, but in the absence of local support and enforcement, even these actions have been undermined by many locals for whom the forest is the place to have drunken parties. Local road infrastructure is also a problem. The Georgian government has invested large resources in improving the main Gudauri-Kazbegi road, but the “last mile” from the village center to the hotel has not be repaved despite an explicit commitment by the government to do so as part of the privatization deal. Rooms could not, and did not want to, invest its own resources (estimated at GEL 100,000) in paving the road until this year. Most recently, however, the government did agree to cost-share and build this road in fall 2014. THERE IS A ROLE FOR GOVERNMENT So far, the role of local government in developing the tourism infrastructure or helping local businesses in Georgia’s periphery has been quite limited. For instance, at present, tourism is the responsibility of one person in the Kazbegi municipality, with no budget and limited capacity to coordinate. Large private businesses, such as Rooms, can certainly help with ideas, skills and resources. However, they cannot be expected to fix all the infrastructure problems such as waste management, sewage and water supply systems. Businesses would be more than willing to pay a part of their taxes to the local government, providing it with the incentives and resources to invest in tourist-friendly infrastructure and public goods. Georgia’s tax administration system is, however, overly centralized, weakening the fiscal incentives of local government. Incidentally, the casino operated by Rooms is potentially a major contributor to the local budget (approximately $200,000/year, depending on the number and types of tables operated), however, the Kazbegi municipality has not been authorized to use the money for local needs. Instead of serving local needs, these funds (and about GEL 30-50,000 in monthly VAT payments made by Rooms) are finding their way to the national government’s coffers. Another issue for large businesses operating in the periphery is the fact that 99% of local service providers are operating in the shadow economy. Rooms has a hard time to do business with locals unless they are legally registered. An appropriate (budget neutral) policy response to this bottleneck could be a blanket tax exemption for small businesses and individual entrepreneurs operating in remote regions in order for them to officially register, receive support and grow. Finally, there is a role for government in managing the negative impacts of tourism on the environment by installing sewage and waste management systems, protecting rare animal species, on the one hand, and promoting people’s awareness of these environmental issues, on the other. After all, it should not be too difficult to explain to Georgia’s youth that good citizenship and patriotism are not only about rooting for the national rugby team, but also about not polluting the Motherland.	„რუმსის“ ახალი სასტუმროს შესახებ დებატების დაგეგმვის პროცესშივე ველოდით, რომ მისი გავლენა ყაზბეგის თემზე ერთმნიშვნელოვანი არ იქნებოდა. ჩემმა კოლეგამ, რომელიც უკვე ნამყოფი და დიდად ნასიამოვნები იყო სასტუმროს მომსახურებით, მითხრა, რომ  ადგილობრივებსა და სასტუმროს შორის კომპლექსური ურთიერთობაა ჩამოყალიბებული. როგორც ეკონომისტები, ვვარაუდობდით, რომ „რუმსი“ ადგილობრივების მსხვილი დამსაქმებელი იქნებოდა, შესაბამისად უთანხმოების შესაძლო მიზეზად მხოლოდ სასტუმროსა და ადგილობრივ საოჯახო სასტუმროებს შორის ტურისტებისთვის კონკურენცია წარმოგვედგინა. თუმცა, როგორც ეს ხშირად მოსდით ეკონომისტებს, ჩვენი წინათგრძნობა არ გამართლდა. “რუმს” ყაზბეგი: დადებითი გავლენა ყაზბეგი ტურისტული სამოთხეა თვალწარმტაც თერგის ხეობაში. აქ ტურისტებს ბევრი რამ იზიდავს: ფრინველების გადაფრენა, ალპინიზმი, ციხე-სიმაგრეები და კოშკები. ყაზბეგი, რომელიც ქართულ-რუსული საზღვრიდან ათიოდე კმ-ის მოშორებით მდებარეობს, თავს წარმტაცი ხედითა და იწონებს. საზღვრის მიმდებარედ არსებობა მუნიციპალიტეტს სატრანსპორტო კვანძის ფუნქციასაც ანიჭებს, ახლადგაჩენილი კაზინო და ექსტრემალური სათხილამურო შესაძლებლობები (მაგ. heli ski) კი ამ ადგილს ტურისტებისთვის კიდევ უფრო მეტ მიმზიდველობას სძენს. „რუმსი“, რომელიც 15-მილიონიანი ინვესტიციის შედეგია, დაახლოებით ორი წლის წინ, 2012 წლის ივლისში გაიხსნა. მისმა გაჩენამ ადგილობრივი მოკრძალებული სასტუმრო ინფრასტრუქტურა დრამატულად გააფართოვა. საკუთრების პრივატიზება 2010 წელს მოხდა, უფასოდ. სანაცვლოდ, ინვესტორებმა, თბილისის „ჰოლიდეი ინის“ აქციონერებმა საკუთარ თავზე აიღეს ყაზბეგში თანამედროვე მაღალი სტანდარტების სასტუმროს აშენება. როგორც მენეჯმენტი აცხადებს, პირველი წელი მარტივი არ ყოფილა, თუმცა უკვე მეორე წელს სტუმრების რაოდენობა გაორმაგდა. 2014 წლის პირველ ნახევარში კი ეს მაჩვენებელი 23%-ით აღემატებოდა 2013 წლის მაჩვენებელს. მართლაც, ამ დროისათვის „რუმსი“ ყაზბეგის უმსხვილესი დამსაქმებელია. მითუმეტეს, რომ კომპანიის განცხადებული სტრატეგია ადგილობრივების დასაქმებაა. ეს ლოგიკურიცაა, რადგან ამ ადამიანების დასაქმება უფრო იაფია. ადგილობრივებს არ სჭირდებათ დამატებით საცხოვრებლით უზრუნველყოფა და როგორც წესი, უფრო დაბალი დენადობით გამოირჩევიან – ანუ სტაბილური კადრები არიან.  ამჟამად „რუმსის“ თანამშრომლების 60% (100, 170-დან) ყაზბეგიდანაა. მათმა უმრავლესობამ 6-თვიანი გადამზადება გაიარა ენასა და მასპინძლობაში. მეტი ადგილობრივის დაქირავების შემზღუდველი ფაქტორებიდან ერთ-ერთი მთავარი ამაყი მთის კულტურა (რომელიც ხშირად მომსახურების სფეროში „კლიენტი ყოველთვის ცდება“ მიდგომაში აისახება) და ენების არ-ცოდნაა. შესაბამისად, მხოლოდ ერთი ადგილობრივი ქალბატონია დასაქმებული (მიმტანად) ისეთ პოზიციაზე, რომელიც მომხმარებლებთან პირდაპირ კონტაქტს მოითხოვს. დანარჩენები საოფისე, მომარაგების, სამზარეულო, დასუფთავებისა და დაცვის სამსახურებში მუშაობენ. ყველაზე მაღალ პოზიციაზე დასაქმებული ადგილობრივი … დაცვის უფროსია. გარდა იმისა, რომ „რუმსი“ სასარგებლოა ადგილობრივი დასაქმების თვალსაზრისით, ყველა დაინტერესებული მხარე თანხმდება იმაზე, რომ რეგიონში მის შემოსვლას უარყოფითად არ უმოქმედია საოჯახო სასტუმროებში სტუმრების რაოდენობაზე. ეს უკანასკნელნი კვლავაც განაგრძობენ თავიანთი სეგმენტის, დაბალბიუჯეტიანი ტურისტების მასპინძლობას. რუმსის შემოსვლამ კი ყაზბეგი უფრო პოპულარულ ტურისტულ ცენტრად აქცია, რაც ყველასთვის სასარგებლოა, ალექსანდრე ყაზბეგის სახლმუზეუმის, სუვენირების მაღაზიებისა და რესტორნების ჩათვლით. ადრე ხალხი ყაზბეგში გუდაურიდან ჩამოდიოდა, მაგრამ ზოგიერთი მათგანი აქ არ რჩებოდა შეზღუდული სასტუმრო ინფრასტრუქტურის გამო. ახლა კი ისინი ღამეს ყაზბეგში ათევენ, რაც ადგილობრივ ეკონომიკას აძლიერებს. ქართველები და საქართველოში მცხოვრები უცხოელები „რუმსის“ სტუმრების 30-32%-ს შეადგენს და სასტუმროს მთავარი აღმასრულებელი დირექტორის, ვალერი ჩეხერიას თქმით, ეს ბაზრის სწრაფად მზარდი სეგმენტია. შიდა (უქმე დღეების) ტურიზმი კი შემოსავლების ვერიდან და ვაკიდან საქართველოს პერიფერიებში გადანაწილების ჩინებული (ნებაყოფლობითი და ბაზრის არადამამახინჯებელი!) გზაა. ასევე, არსებობს კონკრეტული მომსახურებები, რომლებსაც „რუმსი“ შეგნებულად არ ახორციელებს, როგორიცაა ტრადიციული ქართული სამზარეულო (მაგალითად, ხინკალი), ცხენებით ჯირითი, გიდის მომსახურება და ტრანსპორტირება. ადგილობრივ გიდებსა და სატრანსპორტო მომსახურების მწარმოებლებს სასტუმროსთან ხელშეკრულება აქვთ გაფორმებული. ასევე, „რუმსი“ ადგილობრივი გლეხებისგან (რომელთაგანაც ბევრს USAID-ის ახალი ეკონომიკური შესაძლებლობების პროექტი უწევს ფინანსურ მხარდაჭერას) ყიდულობს უამრავ საკვებ პროდუქტს, როგორიცაა ყველი, სალათის ფოთლები, ბროკოლი, კარტოფილი და კალმახი. მაშ, რაშია პრობლემა? პრობლემა ინფრასტრუქტურაა როგორ აღმოჩნდა, ადგილობრივ თემსა და სასტუმროს შორის კონფლიქტის წყარო სასმელ წყალზე ხელმისაწვდომობაა. სულ რამდენიმე თვის წინ, 2013-2014 წლის ზამთარში რუმსის წინააღმდეგ მასობრივ ადგილობრივ პროტესტს ჰქონდა ადგილი. თემის წარმომადგენლები სასტუმროს (და არა ადგილობრივ ან ცენტრალურ მთავრობას!) ბრალს სდებდნენ ზამთრის პერიოდში წყლის ქრონიკულ დეფიციტში.მაშინ, როცა სხვა ტიპის ინფრასტრუქტურის პრობლემები, როგორიცაა საზოგადოებრივი ტუალეტები, საგზაო მოძრაობა თუ ადგილობრივი გზების ხარისხი, ერთნაირად აზარალებს ბიზნესებსაც და მოსახლეობასაც, წყლის პრობლემა ნულოვანჯამოვანი თამაშია „რუმსსა“ და ყაზბეგის თემს შორის. წყლის სტაბილური მიწოდების უზრუნველყოფა დიდი პრობლემაა „რუმსისთვის“. მენეჯმენტის თანახმად, მათ  ზამთრის განმავლობაში სასტუმროს დახურვაზეც კი იფიქრეს, თუმცა შემდეგ წყლის თბილისიდან, სატვირთო ავტომანქანებით ტრანსპორტირება გადაწყვიტეს.ადგილობრივად სატვირთო მანქანების წყლით შევსებაც კი პრობლემა იყო, რადგან ეს  თემის პროტესტს კიდევ უფრო გაამწვავებდა. წყლის მიწოდება ყაზბეგში, ისევე როგორც სხვა ნაკლებად ურბანიზებულ ქართულ რეგიონებში მოვალეობაა. კომპანია შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებაა (შპს), რომლის 100%-საც სახელმწიფო ფლობს. მიუხედავად იმისა, რომ სასტუმროს მუშაობის დაწყებამდე მინიმუმ ორი წლით ადრე შეიძლებოდა ამ პრობლემაზე ზრუნვის დაწყება, წყლის მიმწოდებელ კომპანიას არაფერი გაუკეთებია გაზრდილ მოთხოვნასთან გასამკლავებლად, რითაც, ფაქტიურად, მთელი დაბა ბრაზისა და ტანჯვის სეზონური აფეთქებისთვის გაწირა. აღსანიშნავია, რომ მაშინ, როცა აქ ქართული ოჯახების მიერ წყლის მოხმარება არც კი იზომება, „რუმსი“ ყაზბეგის წყლის კომპანიის ერთადერთი მსხვილი გადამხდელია და თვეში 10-15 000 აშშ დოლარს იხდის. მიუხედავად ამისა, ამ დრომდე ვერ მოხერხდადაპირისპირების მთავარი მიზეზის, რეზერვუარის ზომის პრობლემის აღმოსაფხვრელად რესურსების მიმართვა. ამის ნაცვლად წყლის კომპანია მხოლოდ გაყვანილობის მილების შეკეთებით შემოიფარგლა. წყლის პრობლემა ყველაზე მწვავედ დგას, თუმცა ეს არ არის ერთადერთი შემზღუდველი ფაქტორი „რუმსის“ და ყაზბეგის სხვა ბიზნესების განვითარებისათვის. მაგალითად, სასტუმროს მცდელობა ჰქონოდა „მწვანე“ იმიჯი და მიეღო ეკო-სერტიფიკატი, კრახით დასრულდა ადგილობრივი სამრეწველო ნარჩენის გადამუშავების შესაძლებლობიდან გამომდინარე. მიუხედავად იმისა, რომ „რუმსი“ ახარისხებს სასტუმროს სამრეწველო ნარჩენს, სატვირთო მანქანა, რომელიც ნარჩენებს აგროვებს, ყველა ტიპის ნარჩენს ერთად მშვენიერი მდინარე თერგის მახლობლად მდებარე ნაგავსაყრელზე ყრის. ერთადერთი, რისი გაკეთებაც კომპანიას ძალუძს, რეგულარული დასუფთავების აქციებში საკუთარი თანამშრომლების ჩართვაა, თუმცა ადგილობრივი მხარდაჭერისა და დამბინძურებელთა მიმართ იძულებითი ზომების გატარების გარეშე არც ამას ექნება აზრი. დასუფთავების შედეგი მალევე გაუჩინარდება, თუკი ადგილობრივები არ შეიგნებენ, რომ ტყე საქეიფო ადგილი არაა. ადგილობრივი საგზაო ინფრასტრუქტურაც პრობლემაა. საქართველოს მთავრობამ ბევრი ინვესტიცია ჩადო გუდაური-ყაზბეგის მთავარი მონაკვეთის მოპირკეთებაში, თუმცა „უკანასკნელი მილი“ დაბის ცენტრიდან სასტუმრომდე კვლავაც მოუპირკეთებელია, მიუხედავად იმისა, რომ ეს პრივატიზაციის შეთანხმების ნაწილი იყო.„რუმსს“ არ შეეძლო და არც უნდოდა საკუთარი რესურსების (100 000 ლარად შეფასებული) გზის მოპირკეთების სამუშაოებზე დახარჯვა. თუმცა ბოლოს, მთავრობა დათანხმდა ხარჯების განაწილების შემთხვევაში გზის გაყვანას 2014 წლის შემოდგომამდე. მთავრობას მნიშვნელოვანი როლის თამაში შეუძლია აქამდე, საქართველოს რეგიონებში ადგილობრივი ხელისუფლების როლი ტურიზმის ინფრასტრუქტურის განვითრებასა და ადგილობრივი ბიზნესების დახმარებაში საკმაოდ შეზღუდული იყო. მაგალითად, დღესდღეობით ყაზბეგის მუნიციპალიტეტში ტურიზმი ერთი ადამიანის პასუხისმგებლობაა. მუნიციპალიტეტს არ აქვს გამოყოფილი თანხა ამ სფეროსთვის და კოორდინირების მხოლოდ შეზღუდული შესაძლებლობა აქვს. რუმსის მსგავს დიდ ბიზნესებს ნამდვილად შეუძლიათ დახმარება იდეებით, უნარებითა და რესურსებით. თუმცა, მათ არ ევალებათ ისეთი ინფრასტრუქტურული პრობლემის გადაჭრა, როგორიცაა საყოფაცხოვრებო ნარჩენების მართვა, წყალგაყვანილობა ან წყლის მიწოდება. ბიზნესები მოხარულნი იქნებოდნენ, მათი გადახდილი გადასახადების მნიშვნელოვანი ნაწილი ადგილობრივ ბიუჯეტში რომ რჩებოდეს. ეს მუნიციპალიტეტის ხელისუფლებას სტიმულებსა და რესურსებს მისცემდა ადგილობრივი ტურისტული ინფრასტრუქტურის განვითარებისა და საზოგადოებრივი საქონელის უკეთესი მიწოდებისათვის. თუმცა საქართველოში გადასახადების ადმინისტრირება მეტისმეტად ცენტრალიზებულია, რაც ადგილობრივი მთავრობის ფისკალურ სტიმულებს ასუსტებს. მაგალითად, „რუმსის“ სამორინეს მნიშვნელოვანი წვლილი შეაქვს ადგილობრივ ბიუჯეტში (დაახლოებით 200 000 აშშ დოლარი წელიწადში, იმის მიხედვით, თუ რამდენი და რა ტიპის სათამაშო მაგიდა ფუნქციონირებს), თუმცა, ყაზბეგის მუნიციპალიტეტს არ აქვს ამ თანხის ადგილობრივი საჭიროებებისათვის გამოყენების უფლება. ამის ნაცვლად, ეს და სხვა გადასახადები (დამატებით 30-50 000 ლარი ყოველთვიურად დამატებული ღირებულების გადასახადის სახით) ცენტრალური ხაზინისკენ მიემართება. კიდევ ერთი პრობლემა, რომელსაც დიდი ბიზნესები რეგიონებში ფუნქციონირებისას აწყდებიან, არის ის, რომ ადგილობრივი მომსახურების მიმწოდებლების 99% ჩრდილოვან ეკონომიკაში საქმიანობს. „რუმსს“ კი უჭირს ადგილობრივებთან თანამშრომლობა, თუკი ისინი რეგისტრირებულნი არ არიან. საპასუხო (ბიუჯეტზე გავლენის არმქონე) პოლიტიკა იქნებოდა პერიფერიებში ფუნქცინირებადი მცირე ბიზნესებისა და ინდივიდუალური მეწერმეების გადასახადებისგან ერთბაშად გათავისუფლება. ეს მათ რეგისტრირების, მხარდაჭერის მიღებისა და ზრდის სტიმულს მისცემდა. და ბოლოს, მთავრობას შეუძლია ტურიზმის გარემოზე უარყოფითი გავლენის შემცირება, ერთის მხრივ, წყალგაყვანილობისა და ნარჩენების მართვის სისტემის მოწესრიგებით ან იშვიათი ცხოველების დაცვით, მეორეს მხრივ კი — ხალხის ცნობიერების ამაღლებით. ბოლოსდაბოლოს, არც ისე ძნელი უნდა იყოს ქართველი ახალგაზრდებისთვის იმის ახსნა, რომ პატრიოტიზმი და მამულიშვილობა რაგბის ეროვნული ნაკრების გულშემატკივრობის გარდა, სამშობლოს დაბინძურებისგან თავის შეკავებაცაა.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3449	http://www.iset.ge/blog/?p=3505
We don’t need no education… In his famous “Advice to Scholars”, David Guramishvili  (translation by Venera Urushadze): If you seek happiness and good, First taste the bitterness of gall, For bitter roots yield sweetest fruits, And honest labour blesses all. Guramishvili is a passionate advocate of learning not as a means of getting a better job or achieving any other pragmatic objective. For him, the fruit of education is sweet because “wisdom to the wise brings calm and makes him master of his lot”. Learning is thus seen a goal in and of itself. Judging by today’s realities, we may think that Guramishvili’s lofty ideal of learning for its own sake is shared by a large share of young Georgians. Indeed, many Georgians are pursuing higher education only to find themselves unemployed or employed in lowly occupations that do not require any education. Even more surprisingly, as the ISET Policy Institute team found out while interviewing businesses in Rustavi, Gori, Kutaisi and Batumi, Georgian employers do not necessarily consider education to be a major criterion in their hiring decisions. Many of the interviewees were mostly concerned about the  work ethics  of their future employees. Others, particularly owners of small family businesses, cared to hire their  relatives , whether they had the necessary education (and qualifications) or not. On the other hand, employers for whom professional qualifications did matter complained that formal education means little and most diploma holders are neither qualified nor sufficiently motivated to learn on the job and perform. So, what is wrong with us? Why is education no longer performing the “signaling” function in the labor market? If education does not help one to get a good job, why the hell we need our diplomas? The relatively small number of employers the ISET Policy Institute team interviewed are not necessarily representative of the Georgian economy at large. Thus, we decided to have a look at household survey data about education and employment that is available from GeoStat. As we quickly found out, Guramishvili’s ideal of learning for the sake of achieving wisdom is not as widespread as expected. Only 28% of Georgia’s adult population have university degrees, which is similar to many developed countries such as US or UK. For example, only 27% of 16-74 population in the UK had at least a BA (see  “ ” in The Guardian) . About 28% of over-25 population in the US had at least a bachelor’s degree in 2009 . Of course, wisdom (or, rather, university diplomas) is more actively sought by younger Georgians. In certain age cohorts of the 20-30 age group, according to GeoStat, university enrolment reaches 46%. Yet, what is truly puzzling is that BA degree holders are less employable, on average, than the Georgian population at large (left panel). Roughly speaking, only two out of four (!) individuals holding a bachelor’s degree are employed as compared to three out of four vocational program graduates. (click image to enlarge) Does that mean that vocational education can serve as a panacea for Georgia’s unemployment challenges?! Not so fast. If we look at the right panel, we will discover that average monthly salaries from primary full-time employment are correlated with educational attainment. While Georgia may be producing too many university graduates, those of them who do find employment (roughly one half) are able to earn much more than the less educated Georgians (on average). This may explain, at least partially, the lure of higher education. Getting a university degree is not only a matter of prestige, as a common stereotype suggests. Rather, it is somewhat similar to buying a lottery ticket (to life). One more advantage of having a university degree (any!) is access to a broader choice of occupations. Ironically, “economist” is the most common Georgian “profession”; next on the list are philologists, translators and interpreters; nursing professionals; bookkeepers; and lawyers. Now, while few Georgian “economists” might know the difference between demand and supply, by virtue of having an education they can occupy a wide variety of public and private sector jobs that do not require any special knowledge beyond basic computer literacy and language skills. Conversely, Georgians without a university degree are often locked into “agricultural jobs” (mostly, subsistence farming), which, sadly, account for most of Georgia’s employment, along with small trade and taxi driving, etc. Looking at the broader picture of education and employment in Georgia, higher education is indeed the main way for younger Georgians to escape from their villages. While the overall employment rate might be higher for people with non-university educational attainment, employment in  non-agricultural jobs  is highest for holders of university degrees. More than a half of employed Georgians without university degrees end up being agricultural workers, as opposed to less than 20% for university graduates. Thus, the apparent advantage of vocational education for employment prospects disappears after taking into account the nature of employment (see left panel). Education in Georgia is not so much about getting  a job , as it is about getting a well-paying job outside the agricultural sector. To conclude, the fruits of learning are not terribly sweet in Georgia. But neither are the roots of learning particularly bitter. What kind of wisdom or professional success can be imparted by university programs that (often) do not require students to exert a serious effort and … learn.	We don’t need no education… ცნობილი ქართველი პოეტი, დავით გურამიშვილი თავის არანაკლებ ცნობილ „სწავლა მოსწავლეთაში“ წერდა: „ისმინე, სწავლის მძებნელო! მოჰყევ დავითის მცნებასა, ჯერ მწარე ჭამე, კვლავ ტკბილი, თუ ეძებ გემოვნებასა…“ თუმცა გურამიშვილი განათლების ასე მგზნებარე მხარდამჭერი იმიტომ კი არ გახლდათ, რომ მას უკეთესი სამსახურის ან სხვა რაიმე პრაგმატული მიზნის მისაღწევ საშუალებად მიიჩნევდა. მისთვის სწავლის „კენწერო“ იმიტომ იყო ტკბილი, რომ: „ბრძენსა აქვს თავის უფლება, სოფელში ყოფნა ნებისა; ბრძენი სადაც არს, დარჩების, საუნჯე თან ექნებისა.“ ასე რომ, პოეტისათვის სწავლა და ცოდნის შეძენა თავისთავად წარმოადგენდა ფასეულ მიზანს. დღევანდელი რეალობიდან იკვეთება, რომ გურამიშვილისეულ ამაღლებულ იდეალს – „სწავლა ცოდნისათვის“ ქართველი ახალგაზრდების უმრავლესობა იზიარებს. ბევრი ქართველი ხომ უმაღლეს განათლებას მხოლოდ იმისათვის იღებს, რომ საბოლოო ჯამში უმუშევარი ან ისეთ პოზიციაზე დასაქმებული გახდეს, რომელსაც განათლება საერთოდ არ სჭირდება! გასაოცარია, მაგრამ ფაქტია, რომ ქართველი დამსაქმებლები თანამშრომლის აყვანისას, ხშირ შემთხვევაში, განათლებას უმთავრეს მნიშვნელობას სულაც არ ანიჭებენ. ISET-ის კვლევითი ინსტიტუტის მკვლევარების მიერ ჩატარებული ბოლოდროინდელი გასაუბრებები რუსთავის, გორის, ქუთაისისა და ბათუმის დამსაქმებლებთან ცხადყოფს, რომ ბიზნესების უმრავლესობა მომავალ თანამშრომლებში ყველაზე მეტად შრომის ეთიკას აფასებს. ბიზნესების მეორე, ასევე დიდ ნაწილს (ძირითადად, ოჯახური ბიზნესები)  კი, ნათესავ-მეგობრების კეთილგანწყობა უფრო ადარდებს, ვიდრე კადრების განათლება და კვალიფიკაცია. მეორეს მხრივ, დამსაქმებლების ის ნაწილი, რომელთათვისაც პროფესიულ განათლებას მნიშვნელობა ჰქონდა, წუხდა იმაზე, რომ ფორმალური განათლება დიდს არაფერს ნიშნავს, რადგან დიპლომირებულთა უმრავლესობა არაა საკმარისად კვალიფიციური და არც იმდენად მოტივირებული, რომ სამუშაო ადგილზე სწავლა შეძლოს. რა გვჭირს? რატომ აღარ აგზავნის განათლება საკმარისად ძლიერ სიგნალს შრომის ბაზარზე? თუ განათლება უკეთესი სამუშაოს პოვნაში ვერ გვეხმარება, საერთოდ რატომ ვიწუხებთ თავს ამ დიპლომებისთვის? რა თქმა უნდა, გამოკითხულ დამსაქმებელთა მცირე რაოდენობის საფუძველზე განზოგადება გამართლებული არ იქნებოდა. ამიტომ, გადავწყვიტეთ საქსტატის შინამეურნეობების გამოკითხვის განათლებისა და დასაქმების ნაწილში ჩაგვეხედა. როგორც მალევე გაირკვა, გურამიშვილისეული იდეალი „სწავლა ცოდნისათვის“ არც ისე გავრცელებულია, როგორც ერთი შეხედვით ჩანს. საქართველოს ზრდასრული (16 წლის და უფროსი) მოსახლეობის მხოლოდ 28%-ს აქვს უნივერსიტეტის დიპლომი. აღნიშნული მაჩვენებლით, საქართველო ადგილს აშშ-სა და დიდ ბრიტანეთს გვერდით იკავებს. მაგალითად, გაერთიანებულ სამეფოში 16-დან 74 წლამდე ასაკის მოსახლეობის 27%-ს აქვს მინიმუმ ბაკალავრის აკადემიური ხარისხი (იხილეთ “ ”, The Guardian) . აშშ-ში კი მსგავსი მაჩვენებელი 25 წელზე უფროსი მოსახლეობისათვის 28%-ს უდრიდა 2009 წელს (). რა თქმა უნდა, სიბრძნის (უფრო სწორედ, უნივერსიტეტის დიპლომისკენ) სწრაფვა უფრო აქტიურად ახალგაზრდებისთვისაა დამახასიათებელი. 20-დან 30 წლამდე კატეგორიის ზოგიერთ ასაკობრივ ჯგუფში დიპლომირებულთა წილი 46%-საც კი აღწევს. თუმცა ნამდვილი თავსატეხი ისაა, რომ ბაკალავრების დასაქმების დონე საშუალოდ მთლიანი მოსახლეობის დასაქმების მაჩვენებელს არცთუ უმნიშვნელოდ ჩამორჩება (მარცხენა პანელი). უხეშად რომ ვთქვათ, 4 ბაკალავრიდან მხოლოდ 2 (!) პოულობს სამსახურს მაშინ, როცა დაწყებითი პროფესიული განათლების მქონე 4 ადამიანიდან 3 დასაქმებულია. (გასადიდებლად დააჭირეთ სურათს) ნუთუ ეს იმას ნიშნავს, რომ პროფესიული განათლება პანაცეაა და საქართველოს უმუშევრობის პრობლემას ერთი ხელის მოსმით მოაგვარებს?! მოდით, ნუ ვიჩქარებთ დასკვნის გამოტანას. თუ მარჯვენა პანელს დავაკვირდებით, აღმოვაჩენთ, რომ არსებობს კორელაცია ძირითადი, სრული დროით დასაქმებიდან მიღებულ საშუალო თვიურ ხელფასსა და განათლების მიღწეულ დონეს შორის. შეიძლება საქართველოს ზედმეტად ბევრი უნივერსიტეტდამთავრებული ჰყავდეს, მაგრამ ისინი, ვინც სამსახურის პოვნას ახერხებს (ასეთი დაახლოებით ნახევარია), საშუალოდ უფრო მეტს გამოიმუშავებს, ვიდრე ნაკლებად განათლებული ქართველები. ეს გარკვეულწილად ხსნის განათლების მიმზიდველობას ქართულ საზოგადოებაში. გავრცელებული სტერეოტიპი იმის შესახებ, რომ უნივერსიტეტის ხარისხი მხოლოდ პრესტიჟის საკითხია, ცოტა არ იყოს, გადაჭარბებულია. უმაღლესი განათლების მიღება უფრო (ცხოვრების) ლატარიის ბილეთის შეძენას ჰგავს. უმაღლესი განათლების (ნებისმიერი ტიპის) კიდევ ერთი უპირატესობაა დასაქმების ფართო სპექტრი. სხვათა შორის, „ეკონომისტი“ ყველაზე გავრცელებული პროფესიაა ქართველებს შორის. პოპულარული პროფესიების ნუსხას თარჯიმნები, ექთნები, ბუღალტრები და იურისტები აგრძელებენ. შესაძლოა „ეკონომისტად“ წოდებულთაგან ცოტამ იცოდეს განსხვავება მოთხოვნასა და მიწოდებას შორის, მაგრამ მხოლოდ უმაღლესი განათლების იარლიყის გამო დაიკავოს კერძო და საჯარო სამუშაო ადგილების ფართო სპექტრიდან ერთ-ერთი, რომლის მოთხოვნებიც საბაზისო კომპიუტერულ უნარებსა და ენების ცოდნას არ სცდება. უმაღლესი განათლების არმქონენი კი პირიქით, იკეტებიან (ძირითადად, საარსებო) სოფლის მეურნეობაში, რომელიც, სამწუხაროდ, ჯერ კიდევ წარმოადგენს საქართველოს დასაქმების მნიშვნელოვან ნაწილს,  წვრილ მოვაჭრეობასთან და ტაქსის მძღოლობასთან ერთად. განათლებისა და დასაქმების უფრო ფართო სურათის შემყურე, უმაღლესი განათლება მართლაც მთავარი გზაა ახალგაზრდა ქართველებისათვის თავიანთი სოფლებისგან თავის დასაღწევად. მაშინ, როცა მთლიანი დასაქმების მაჩვენებელი შეიძლება საკმაოდ მაღალი იყოს უმაღლესი განათლების არმქონე ადამიანებისათვის, არასასოფლო-სამეურნეო სამუშაოებზე დასაქმების მაჩვენებელი ყველაზე მაღალი უნივერსიტეტის დიპლომის მქონეთათვისაა. დასაქმებულად მიჩნეული უმაღლესი განათლების არმქონე ქართველების ნახევარზე მეტი სოფლის მეურნეობაშია. იგივე მაჩვენებელი დიპლომიანი ქართველებისთვის მხოლოდ 20%-ია. ასე რომ, პროფესიული განათლების მოჩვენებითი უპირატესობა მაშინვე ქრება, როცა დასაქმების ბუნებასაც ვიღებთ მხედველობაში (იხილეთ მარცხენა პანელი). განათლება საქართველოში უბრალოდ დასაქმებას კი არ უკავშირდება, არამედ მაღალანაზღაურებად დასაქმებას არასასოფლო-სამეურნეო სფეროში. მოკლედ რომ დავასკვნათ, სწავლის „კენწერო“ საქართველოში არცთუ ძალიან ტკბილია. მაგრამ, სიმართლე რომ ვთქვათ, არც სწავლის ძირია მანცდამაინც მწარე. რა სიბრძნეზე ან პროფესიულ წარმატებაზეა საუბარი ისეთი საუნივერსიტეტო პროგრამების ფონზე, რომლებიც სტუდენტებისგან სერიოზულ ძალისხმევასა და სწავლას არ მოითხოვს?! სამწუხაროდ, საქართველოში ასეთი პროგრამები ჯერ კიდევ მრავლადაა.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3372	http://www.iset.ge/blog/?p=3480
When thinking of “market distortions” we typically imagine government regulations, taxes and subsidies that prevent market mechanisms from achieving an optimal outcome. For example, if you pay $100 for a 30-minute taxi ride (as is the case in many European capitals), you can easily relate it to a government regulation requiring all taxi drivers to be licensed (at a very high cost). In the absence of such a requirement many more drivers would be able to enter the taxi driving profession, increasing supply and reducing prices. However, the government is not the only source of “market distortions”. Culture and religion also pose very serious constraints on the operation of markets (and government), potentially preventing them from achieving the “first best” outcome. For example, nepotism – the cultural norm in many non-European countries – can be said to interfere with the efficiency of labor markets. Depending on the cultural setting, the very “market” in which trade in certain goods and services occurs can been driven into underground, providing fertile ground for crime and corruption. A good case in point is “provision of sexual services”. While often referred to as the world’s oldest profession, prostitution is treated very differently in different cultural setting. In some countries (like Singapore) it is permissible but unregulated, in others (e.g. the Netherlands) it is a regulated profession allowed only in brothels; in yet others, including Georgia, it is considered to be a crime. In countries in which prostitution has been legalized, it generates considerable revenues (the global revenue is estimated at more than USD 100 bln). Ignoring the moral aspect of the problem, there are many economic (and not only) reasons to legalize prostitution. ECONOMIC BENEFITS It is no secret that the sex industry exists in every country, forming a substantial part of the underground economy. Legalization would help shed light on the shadow sex industry activities, providing possibilities for regulation and taxation. Tax income thus generated could be used to improve public services, such as education, giving young women other professional opportunities and in this way helping treat the (social) root causes of prostitution. In Nevada (the only US state where prostitution is legal), annual tax revenues exceeded 20,000 dollars female sex worker (Ayres, 2003). For many developing countries, prostitution is major export industry and source of foreign earnings, a means of redistributing income on a global scale. For example, according to a 1998 Kyodo News report on South East Asia, “Between 1993 and 1995, it was estimated that prostitution in Thailand produced an annual income of between $22.5 billion and $27 billion.” The red-light district in Amsterdam. Sexual services are legal and regulated. CRIMINAL JUSTICE BENEFITS Driving prostitution into underground is a costly proposition, straining the police force and the entire justice system. While recent data on prostitution-related policing activities are not available, public spending on this issue is certainly non-negligible. Besides, legalization would solve the problem of overcrowded prisons. According to available data, in California alone more than eleven thousand people were arrested for prostitution in 2010. Not only would legalization reduce public expenditures, it would also relieve the police force of the duty to monitor streets, allowing it, instead, to spend more time and effort on preventing other, more serious crimes. Another important benefit of legalization has to do with a reduction in the level of criminal activities that are linked to (illegal) prostitution. To begin with, countries that legalized prostitution experience fewer rapes and sex trafficking offences. Not less importantly, legalization gives prostitutes stronger protection against violence. You cannot call the police and report a crime while committing one by yourself. In countries where prostitution is illegal, female sexual workers often become objects of violence. Gary Ridgway (a serial killer who killed 48 women), claimed to be killing prostitutes knowing he would not be held accountable. REDUCED HEALTH RISKS Last but not least, legalization can greatly reduce the health risks related to sexually transmitted diseases (STD), such as HIV. Unregulated prostitution is one of the main sources of spreading STD. Thus, legalization (and regulation) would be a major prevention tool, requiring sexual workers to get regularly tested and improving their access to contraceptives, medical care and consultations. Not only would legalization reduce the incidence of STD, it would also reduce public expenditures on preventing and/or treating the consequences of STD. Data provided by the US support this argument. Accordingly, Nevada – the only US state that legalized prostitution – has one of the lowest rates of STD in the US. As illegal and unregulated prostitution is often linked to the drug industry, legalization can also help a country deal with drug addiction-related health risks. Drug dealers may often try to get prostitutes “on the hook” (or, rather, needle) in order to exercise better control and “employ” them as co-dealers. In case of legalization, brothels can protect employees and help them overcome addiction (such precedents are reported in Nevada). WHAT ABOUT GEORGIA? Taking into account the growing influence of the Orthodox Church on the Georgian government, parliament and society, legalization seems like a very long shot. Yet, while Georgia takes a lot of pride in its Orthodox Christian heritage, Christian dogma should not be the only guide for a country’s legislation. On the one hand, by prohibiting prostitution we will simply be closing our eyes to a phenomenon that has always existed and will continue to exist. At the very least, it is important to be aware of the costs associated with the “illegal” status quo and the benefits of legalization. On the other hand, as prostitution is invariably a “business” of the poor (see e.g. a recent study by Lena Edlund), measures to prohibit prostitution are likely to exacerbate poverty. Conversely, the economic benefits of legalization will disproportionately accrue to the poor, helping them escape from the vicious circle of poverty and a lack of economic opportunities. In the meantime, Georgians will find the way to go around any cultural, religious and legislative restrictions towards “second best” solutions. A heartening example of the market’s ingenuity in overcoming manmade restrictions is being provided today by Uber – a new piece of booking software that allows smartphone users to hail private-hire cars from any location. As reported by The Guardian, London’s cabbies –holders of lucrative licenses – are on a warpath while customers celebrate all the way to the bank (and anywhere else, office, home or the airport).	„ბაზრის დამახინჯებაზე“ ფიქრისას ჩვენ წარმოვიდგენთ მთავრობის რეგულაციებს, გადასახადებს, სუბსიდიებს, რომლებიც ხელს უშლიან ბაზრის მექანიზმებს ოპტიმალური სარგებლის მიღწევაში. მაგალითად, თუკი თქვენ იხდით 100 ევროს ტაქსის 30 წუთიანი მომსახურებისთვის (როგორც ეს ბევრ ევროპულ დედაქალაქშია), შეგიძლიათ, ეს ადვილად დაუქვემდებაროთ მთავრობის რეგულაციებს,  რომლებიც ტაქსის მძღოლებს სპეციალურ მოწმობას სთხოვს (რაზეც მაღალ ფასს აწესებს), ხოლო თუ კი უგულებელვყოფთ ამგვარ მოთხოვნას (მოწმობას), უფრო მეტ მძღოლებს გაუჩნდებათ სურვილი მართონ ტაქსი, რაც გაზრდის მიწოდებას და შეამცირებს ფასებს. გასათვალისწინებელია, რომ მთავრობა არ არის ”ბაზრის დამახინჯების” ერთადერთი მიზეზი. კულტურა და რელიგია სერიოზულად მონაწილეობს ბაზრის (და მთავრობის) მართვაში და პოტენციურად აფერხებს მას მიაღწიოს საუკეთესო სარგებელს. მაგალითისთვის, ნეპოტიზმი – კულტურული ნორმა ბევრ არაევროპულ ქვეყანაში – აბრკოლებს შრომითი ბაზრის ეფექტიანობას. კულტურული ნორმების გათვალისწინებით, ბაზარი, სადაც ვაჭრობა გარკვეული საქონელითა და მომსახურებით  შესაძლოა გადავიდეს მიწისქვეშეთში, მყარ ნიადაგს უმზადებს და ახალისებს კრიმინალსა და კორუფციას. აღნიშნული შემთხვევის ნათელი მაგალითია ასევე „სექსუალური მომსახურების გაწევა“. მსოფლიოს ამ უძველესი პროფესიის მიმართ სხვადასხვა კულტურაში განსხვავებული დამოკიდებულებებია. ზოგიერთ ქვეყანაში (მაგალითად სინგაპურში), პროსტიტუცია დასაშვებია, მაგრამ არ რეგულირდება, ზოგან კი (ნიდერლანდებში), ის რეგულირებადი პროფესიაა და მომსახურება მხოლოდ სპეციალურ დაწესებულებებში – საროსკიპოებში ხდება. დანარჩენ ქვეყნებში, მათ შორის საქართველოშიც, ის დანაშაულადაა მიჩნეული. იმ ქვეყნებში, სადაც პროსტიტუცია ლეგალურია, ამ სფეროს მნიშვნელოვანი შემოსავალი მოაქვს (ჯამური შემოსავალი დაახ. 100 მილიარდი ამერიკული დოლარი). თუ უგულვებელვყოფთ მორალურ ასპექტს, არსებობს მრავალი ეკონომიკური (და არამხოლოდ) ფაქტორი, რის გამოც პროსტიტუცია ლეგალური უნდა იყოს. ეკონომიკური სარგებელი არავისთვის საიდუმლო არაა, რომ სექს ინდუსტრია ყველა ქვეყანაში არსებობს და  იატაკქვეშა ეკონომიკის სტაბილურ ნაწილს შეადგენს. ლეგალიზაცია იძლევა რეგულაციისა და გადასახადების აკრეფის საშუალებას. მიღებული შემოსავალი შეიძლება გამოყენებული იყოს ზოგადი სურათის გასაუმჯობესებლად, ახალგაზრდა ქალებისთვის უკეთესი განათლების და სხვა პროფესიული შესაძლებლობების უზრუნველსაყოფად, რათა ძირშივე მოგვარდეს პროსტიტუციის გამომწვევი პრობლემები. ნევადას შტატში (ა.შ.შ.-ს ერთადერთი შტატი, სადაც პროსტიტუცია ლეგალურია) წლიური საგადასახადო შემოსავალი ერთ ქალ სექს მუშაკზე 20 000$-ს აღწევდა (Ayres, 2003). ბევრი განვითარებადი ქვეყნისთვის, პროსტიტუცია მთავარი საექსპორტო პროდუქტი და  უცხოელებისგან ფულის მიღების საშუალებაა. მაგალითად, “Kyodo News”-ის კვლევის თანახმად, სამხრეთ აზიაში 1993-1995 წლებში გამოვლინდა, რომ პროსტიტუციის წლიური შემოსავალი ტაილანდში $22,5 – $ 27 მილიარდი დოლარი იყო. წითელი ფარნების უბანი ამსტერდამში – აქ სექსუალური მომსახურება ლეგალური და რეგულირებულია სამართლიანობის სარგებელი პროსტიტუციის მიწისქვეშეთში ყოფნა, ძაბავს პოლიციას და მთელს იუსტიციის სისტემას. სამწუხაროდ, პოლიციის პროსტიტუციასთან დაკავშირებული დანახარჯების შესახებ არსებული ინფორმაცია არ არის ხელმისაწვდომი. მიუხედავად ამისა, ლეგალიზაცია ცალსახად მოხსნის გადაჭედილი ციხეების პრობლემას. ხელმისაწვდომ ინფორმაციაზე დაყრდნობით, მხოლოდ კალიფორნიის შტატში 2010 წელს პროსტიტუციაში ჩართული 11 ათასი ადამიანი დააკავეს. ლეგალიზაცია არა მხოლოდ შეამცირებს ხალხის გასავალს, არამედ გაზრდის პოლიციის ქმედუნარიანობასაც. პოლიციის ძალა და ყურადღება პროსტიტუციის ფაქტების ქუჩაში ძებნის ნაცვლად, უფრო სერიოზულ დანაშაულებზე გადაინაცვლებს. ლეგალიზაციის კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი სარგებელი გახლავთ ისეთი კრიმინალური აქტივობების შემცირება, რომელიც დაკავშირებულია (არალეგალურ) პროსტიტუციასთან. გადავხედოთ ასეთ ქვეყნებს სადაც ეს პროფესია ლეგალურია, დავინახავთ, რომ სტატისტიკა შემცირებულ სექსუალური ძალადობის ფაქტებსა და ტრეფიკინგზე მეტყველებს. ასევე ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ ლეგალიზაცია  პროსტიტუციაში ჩაბმულ პირებს აძლევს ძალადობისგან დაცვის საშუალებას. შენ ვერ დაურეკავ პოლიციას და განაცხადებ დანაშაულის შესახებ, როდესაც შენი პროფესია თვითონ დანაშაულია.  იმ ქვეყნებში, სადაც პროსტიტუცია არალეგალურია, ქალი მეძავები ხშირად ხვდებიან ძალადობის მსხვერპლნი. გარი რაიდვმა (სერიული მკვლელი, რომელმაც 48 ქალი მოკლა), განაცხადა რომ ის კლავდა მეძავ ქალებს რადგან იცოდა, რომ ამისთვის მას არავინ დასჯიდა. შემცირებული ჯანმრთელობის რისკები ბოლო, მაგრამ არანაკლებ მნიშვნელოვნი არგუმენტი არის ის, რომ ლეგალიზაცია ამცირებს სექსუალური გზით გადამდები დაავადებების, მაგალითად აივ ინფექციის რისკს. არარეგულირებადი პროსტიტუცია ამგვარი დაავადებების გავრცელების მთავარი წყაროა. ლეგალიზაცია (და რეგულაცია) ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული პრობლემების მოგვარების ძლიერი იარაღი იქნება.  სექსუალური მუშაკები ვალდებულნი იქნებიან პერიოდულად ჩაიტარონ გამოკვლევა, ექნებათ გაუმჯობესებული სამედიცინო განათლება, წვდომა კონტრაცეპტივებთან და სამედიცინო მომსახურებასთან. ლეგალიზაცია არა მხოლოდ შეამცირებს სექსუალური გზით გადამდები დაავადებების გავრცელებას, არამედ დაზოგავს დანახარჯების დიდი ნაწილს, რომელიც ასეთი ტიპის დაავადებებთან საბრძოლველად იხარჯება. შეერთებული შტატების დაავადებათა კონტროლისა და პრევენციის ცენტრის მიერ მოწოდებული მონაცემები სწორედ ამგვარი დასკვნის საშუალებას იძლევა. ამ მონაცემების მიხედვით, ნევადაში, რომელიც, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ერთადერთი შტატია, სადაც პროსტიტუცია ლეგალურია, სქესობრივი გზით გადამდები დაავადებების მატარებელი ყველაზე ცოტა ადამიანი ფიქსირდება ა.შ.შ.-ს მასშტაბით. როგორც წესი, არალეგალური და არარეგულირებადი პროსტიტუცია ხშირადაა დაკავშირებული ნარკოტიკების ინდუსტრიასთან. ლეგალიზაცია დაეხმარება ქვეყნებს, შეამცირონ ნარკოტიკების მიმართ დამოკიდებულება.  ნარკოდილერები ხშირად  ცდილობენ „ანკესზე წამოაგონ“ (ნარკოტიკების მიმართ დამოკიდებული გახადონ) სექს-მუშაკები, რათა უკეთესი კონტროლი ჰქონდეთ მათზე და  ისინი დილერებადაც დაასაქმონ. ლეგალიზაციის შემთხვევაში, ბორდელები დაიცავენ დასაქმებულებს და დაეხმარებიან მათ ნარკოტიკებზე დამოკიდებულების დაძლევაში. რა ხდება საქართველოში? თუ მხედველობაში მივიღებთ საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის გაზრდილ გავლენას საქართველოს მთავრობაზე, პარლამენტსა და საზოგადოებაზე, პროსტიტუციის ლეგალიზაცია ძალიან შორეულ პერსპექტივად მიმაჩნია. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს სახელმწიფო აღიარებს მართლმადიდებლური ეკლესიის დიდ როლს ქვეყნის ისტორიაში, ქრისტიანული დოგმასა და მსოფლმხედველობას არ უნდა ენიჭებოდეს გადამწყვეტი როლი ქვეყნის  საკანონმდებლო სისტემის ფორმირების პროცესში. ერთი მხრივ, პროსტიტუციის ლეგალიზაციაზე უარის თქმა, უბრალოდ სირაქლემის პოზა და თვალების დახუჭვაა იმაზე, რაც აქამდე ყოველთვის არსებობდა და უდავოდ, მომავალშიც განაგრძობს არსებობას. ამ საკითხის განხილვისას მთავარია, სწორად გავაანალიზოთ ის დანახარჯები, რომლებიც უკავშირდება პროსტიტუციის არალეგალურობას და სარგებელი, რომლის მიღებაც შეგვიძლია ლეგალიზაციის დროს. მეორე მხრივ, პროსტიტუცია ღარიბების უცვლელი საქმიანობაა (იხილეთ ლენა ედლუნდის ბოლო კვლევა), ხოლო მისი აკრძალვა სიღარიბეს ამწვავებს. ლეგალიზაციის ეკონომიკური სარგებელი დაეხმარება ღარიბებს გადალახონ ამგვარი მდგომარეობა და გაუჩნდეთ ახალი ეკონომიკური შესაძლებლობები. ამასობაში, ქართველები შეძლებენ კულტურული, რელიგიური და კანონიერი შეზღუდვებისთვის გვერდის ავლას და „საუკეთესოსთან ყველაზე ახლოს მდგომი“ გადაწყვეტილებების ძიებას. ბაზრის მიერ ადამიანთა მიერ დაწესებული შეზღუდვების მოხერხებულად დაძლევის ერთ-ერთი საუკეთესი მაგალითია  „უბერი“ (Uber) – დაჯავშნის ახალი პროგრამული უზრუნველყოფა, რომელიც სმარტფონების მფლობელებს საშუალებას აძლევს კერძო დაქირავების მანქანები აიყვანონ ნებისმიერი ადგილიდან. „გარდიანის“ მიხედვით, ლონდონის ტაქსის მძღოლები – ლიცენზიების მფლობელები – ნამდვილ ომში არიან ჩართულები, ხოლო მომხმარებლებს, ამ შესაძლებლობის გამო ნამდვილი ზეიმი აქვთ გამართული ყველგან – ბანკში, ოფისში, სახლსა თუ აეროპორტში.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3346	http://www.iset.ge/blog/?p=3346
დიდი ხნის განმავლობაში, რუსეთი შესაძლებლობების მიწად აღიქმებოდა უცხოელი ინვესტორების მიერ. მათ ყურადღებას იპყრობდა მრავალრიცხოვანი მოსახლეობა, მდიდარი ბუნებრივი რესურსები და, რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, დიდი საშუალო კლასი, რომელსაც ფულის ხარჯვის სურვილი ჰქონდა. თუმცაღა, რუსეთს მზარდ ეკონომიკას რამდენიმე საიდუმლო ჰქონდა, რომელიც ინვესტორების იმედებს დამსხვრევით ემუქრებოდა. წინა ბლოგში ჩვენ განვიხილეთ რუსეთის ეკონომიკისთვის დამახასიათებელი „დათვის ხაფანგები“, ანუ ის სტრუქტურულ არაეფექტიანობა, რომელიც რუსული ეკონომიკური სისტემის ნაწილია. კერძოდ ის, რომ საბჭოთა კავშირში, იჯარის მართვის სისტემა რესურსების არაპირდაპირი გადარიცხვების იდეის გარშემო იყო აგებული, რომლის გამოც, არამომგებიანი საწარმოები საქმეში რჩებოდნენ იაფი ენერგიის ხელმისაწვდომობის, დამატებითი ფულადი გადასახადების და არაპირდაპირი სუბსიდიების სხვა ფორმების მეშვეობით. ამ ბლოგით, ჩვენ შევეცდებით გავარკვიოთ, რა მოხდა რუსეთის ეკონომიკაში საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდგომ. რამდენად წარმატებული აღმოჩნდა მოდერნიზაციის მცდელობა? და რა როლს თამაშობს დღეს საბჭოთა ეკონომიკის მემკვიდრეობა რუსეთის ეკონომიკის განვითარებაში? <h5>გარდამავალი პერიოდის დანაპირები</h5> როდესაც რუსეთმა დაიწყო საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლის პროცესი, პირველი საფეხური  სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული საწარმოების მასობრივი პრივატიზაცია იყო. ერთი შეხედვით, ამ საწარმოების პროდუქტიულობა და მომგებიანობა სწორად განსაზღვრულ სტიმულებზე იყო დამოკიდებული. მიუხედავად ამისა, როგორც ეთერ კვინტრაძე („რუსეთის გამოშვების კოლაფსი და გამოცოცხლება: პოსტ-საბჭოთა გარდამავალ პერიოდში“) აღნიშნავს,  ამ საწარმოებმა ჩაძირვა გარდამავალი ეტაპის დასაწყისშივე დაიწყეს. ეს ფაქტი რამდენიმე მიზეზით შეიძლება აიხსნას: პირველი, საწარმოს საკუთრებაში გადაცემა ჩვეულებრივი ადამიანებისთვის, რომელთაც საწარმოს მართვის შეზღუდული ცოდნა ჰქონდათ, ნამდვილად არ გაზრდიდა მწარმოებლურობას ერთ ღამეში. მეორეც, როგორც გედი და ლეიკი („სიღრმისეული დიდება: რუსეთი. დათვის ხაფანგში გამოჭერილი“) ამტკიცებს, ყოფილ საბჭოთა კავშირში  მრავალი ინდუსტრიული საწარმო არა მხოლოდ არაეფექტიანი, არამედ არასიცოცხლისუნარიანიც იყო. ისინი ვერ გააგრძელებდნენ ფუნქციონირებას რესურსების ტრანსფერების სისტემის  გარეშე. ზემოაღნიშნული სქემის შედეგი ადვილად პროგნოზირებადია: არამომგებიანი საწარმოების (ძირითადად „პრესტიჟული“ ინდუსტრიები, როგორებიც არიან თავდაცვა და მანქანათმშენებლობა) მენეჯერებმა დაიწყეს „კავშირების კაპიტალის“ გამოყენება რათა გაეგრძელებინათ რესურსების ტრანსფერის სქემა. რესურსების სექტორში საწარმოების აქციების მფლობელები იძულებულები იყვნენ ამ წესს დაქვემდებარებოდნენ, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ისინი ახლად პრივატიზებული საწარმოს დაკარგვის  საფრთხის წინაშე დგებოდნენ. შედეგად, აღდგა იჯარის მართვის სისტემის ძველი სქემა. ეკონომიკური თვალსაზრისით, ამ სქემის არგუმენტები „ახალგაზრდა ინდუსტრიის“ არგუმენტის მსგავსია, რომელიც ძირითადად ლობინგის გამართლების მიღებულ თეორიას წარმოადგენს მთელს მსოფლიოში: არაეფექტიან საწარმოებს სჭირდებათ გარკვეული პერიოდი, რესტრუქტურიზაციისა და მოდერნიზაცისთვის. მთავრობებს ხშირად აქვთ სურვილი მხარი დაუჭირონ „ახალგაზრდა ინდუსტრიებს“  სამუშაო ადგილებისა და სოციალური სტაბილურობის შესანარჩუნებლად. სამწუხაროდ, მსოფლიო გამოცდილება გვაჩვენებს, რომ დამოკიდებული „ახალგაზრდები“ იშვიადად ხდებიან კონკურენტუნარიანი, ინოვაციური ზრდასრულები, უფრო მეტიც, მათ არც ზრდის საკმარისი მოტივაცია აქვთ. 2000-იანი წლების დასაწყისიდან არსებობდა რუსეთის ეკონომიკაში ღრმა სტრუქტურული ცვლილებების განხორციელების მცდელობები. უკვე 2002 წლისთვის, ბლუმბერგის ბიზნეს-კვირის ჟურნალი აქებდა მთავრობის ძალისხმევას ბიუროკრატიის, მონოპოლისტებისა და ინსტიტუციური მაღალი საშემოსავლო გადასახადის შემცირებისთვის. თუმცაღა, ვინაიდან ეს რეფორმები მტკივნეულ და მძიმე რესტრუქტურიზაციას მოითხოვდა, ისინი არ განხორციელდა. პირიქით, პრეფერენციული რესურსების ტრანსფერის სისტემის მნიშვნელოვანი ნაწილი შენარჩუნებულია და კვლავ განაპირობებს ნავთობის რესურსებზე ფასების ზრდის ტალღებს. რა თქმა უნდა, უცხოური ინვესტიციები კვლავ არ შეწყდა, თუმცაღა დასავლეთიდან შემოსულმა რესურსებმა და ნოუ-ჰაუმ ვერაფერი მოუხერხა რესურსების ტრანსფერის არსებულ სისტემას. ქვემოთ მოცემული გრაფიკი ასახავს პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მთლიან შიდა პროდუქტში წილის შემცირებას 2008 წლიდან. <h5>რუსეთის ეკონომიკის პრობლემები დღეს</h5> რუსეთის ეკონომიკის პრობლემების ნიშნები უკვე 2012-2013 წლებში გამოიკვეთა. ნავთობის ფასი ბოლო 2-3 წლის განმავლობაში  სტაბილური იყო და შედარებით მაღალი. თუმცაღა, რუსეთის ეკონომიკის ზრდა შენელდა. მსოფლიო ბანკის მოხსენების მიხედვით („ნდობის კრიზისი ხაზს უსვამს ეკონომიკის სისუსტეს“, 2014), 2013 წელს მშპ-ს ზრდის ტემპი 3.4%-დან 1.3%-მდე დაეცა. ეკონომიკური ზრდის ეს ტემპი მნიშვნელოვნად ჩამორჩებოდა დამწყები ეკონომიკების ზრდის ტემპს, მცირედით ჩამორჩებოდა OECD მაღალი შემოსავლიანი ქვეყნების ზრდის ტემპს და ძლივს უთანაბრდებოდა ევროკავშირის პრობლემურ განვითარებად ეკონომიკებს. ეკონომიკური ზრიდს შენელება შიდა მოთხოვნის შემცირდებამ და კაპიტალური ინვესტიციების ნეგატიურმა, ნულთან ახლო ზრდამ განაპირობა. როგორც მოხსენება უსვამს ხაზს, ორი უმსხვილესი საინვესტიციო პროექტის ჩრდილოეთის ნაკადის  მილსადენი და სოჭის ოლიმპიადა) დასრულებამ მყისიერად შეამცირა ინვესტიციების ბაზა. კიდევ ერთი საგანგაშო  ნიშანი  ის იყო, რომ ზრდის შენელების პარარელურად, რუსული საწარმოების მიერ სიმძლავრეების გამოყენებამ  ისტორიულ მაქსიმუმს (დაახლოებით 80%) მიაღწია 2013 წელს, მაშინ როცა უმუშევრობის დონე ქვეყანაში  შედარებით დაბალი (5-6%) იყო. ეს კომბინაცია გულისხმობს, რომ ეკონომიკა სტრუქტურული პროდუქტიულობის შეზღუდულობის პრობლემის წინაშე დგას და შემდგომი ზრდა შესაძლებელი მხოლოდ ახალი ინვესტიციების მოზიდვით გახდება. თუმცა, მსოფილო ბანკის დასკვნის მიხედვით, რუსეთში სტრუქტურული რეფორმების წარუმატებლობამ ინვესტორთა ნდობის დაცემა გამოიწვია. The Financial Times-ის 2013 წლის ანგარიშში რუსეთის შესახებ აღნიშნულია, რომ უკანასკნელი წლების განმავლობაში, რუსეთში მიმდინარე დიდი სახელმწიფო საწარმოების პრივატიზაციის პროცესის პარალელურად, და უფრო სწრაფადაც, ხდებოდა მათი ნაციონალიზაცია. მაგალითად, უახლოეს პერიოდში Rosneft-მა შეისყიდა TNK-BP, ერთ-ერთი უმსხვილესი რუსული კერძო ნავთობის კომპანია, რაც ხაზს უსვამს მთავრობის სურვილს არ შესუსტდეს მათი გავლენა ეკონომიკაზე. რუსეთის ეკონომიკის ყველაზე დიდ დანაპირებს უცხოელი ინვესტორებისათვის, განსაკუთრებით მათთვის, ვინც სამომხმარებლო საქონლის ბაზარზე აპირებდა შესვლას, რუსეთში საშუალო კლასის დიდი წილი წარმოადგენდა. სიმდიდრის მიხედვით, სიმდიდრის გადანაწილებაში მაღალი უთანასწორობის მიუხედავად, რუსეთის მოსახლეობის დაახლოებით 50% შეიძლება კლასიფიცირდეს როგორც საშუალო კლასი (კლასი რომლის შემოსავალი ერთ ადამიანზე ერთ დღეში ტოლია ან მეტია $10-ის). ეს ადამიანები მხოლოდ მომხმარებლებს არ წარმოადგენენ. ისინი მწარმოებელთა ნაწილშიც გადიან: კვალიფიცირებული სამუშაო ძალა, მწარმოებლურობის მაღალი პოტენციალი, ინჟინრები და მეცნიერები. რუსეთში ადამიანური კაპიტალის მაღალი დონე ეჭვგარეშეა. თუმცაღა, უახლესი ჭორები დამწყებ ბიზნესში მთავრობის ჩარევის შესახებ, რაც ხშირად „ჭკვიანი ეკონომიკის“ გულადაც იწოდება, დროებით აჩერებს შიდა და უცხოურ ინვესტიციებს. მათ შორის, რუსეთის პარლამეტის მცდელობა, გაამკაცროს კონტროლი ქვეყნის ინტერნეტ სივრცეზე, უკანასკნელი დებატები Vkonakte-ს აქციონერებთან და Facebook-ის წარმომადგენლებთან, რომელმაც მათი დამაარსებლების ქვეყნიდან წასლვა გამოიწვია. მთავრობის აშკარა ჩარევა და კონტროლი სხვადასხვა სექტორის მართვაში  ხელს უწყობს საბაზრო ეკონომიკისგან განსხვავებული წესების გაცოცხლებას, რაც კიდევ უფრო ამცირებს ადგილობრივი და უცხოელი ინვესტორების ნდობას. ამან ასევე შეიძლება გამოიწვიოს ვენჩურული (სარისკო) კაპიტალური ინვესტიციების მნიშვნელოვანი გადინება ქვეყნიდან, ან 1990 წლების მსგავსი „ტვინების გადინების“ პრობლემის წინაშე დააყენოს ეკონომიკა. და ბოლო, მაგრამ არანაკლებ მნიშვნელოვანი საკითხი – რუსეთ-უკრაინის კონფლიქტი, რომლის ფონზეც რუსეთს  მნიშვნელოვანი ეკონომკური სანქციები ელოდება, ყველაზე ენთუზიასტ ინვესტორსაც კი უკარგავს სტიმულს საქმე ამ ქვეყანას დაუკავშიროს. შეიძლება ძალიან სარწმუნოდ ჟღერდეს ის ფაქტი, რომ ისეთ დიდ ქვეყანას, როგორიც რუსეთია, არ სჭირდება უცხოური ინვესტიციები და დამოუკიდებლად შეუძლია მიაღწიოს ეკონომიკურ ზრდას, თუმცა საბჭოთა კავშირის, დიდი რესურსებზე დამოკიდებული ქვეყნის გზა ეკონომიკური იზოლაციისაკენ ამ წინადადებას დიდი ეჭვის ქვეშ აყენებს.	დიდი ხნის განმავლობაში, რუსეთი შესაძლებლობების მიწად აღიქმებოდა უცხოელი ინვესტორების მიერ. მათ ყურადღებას იპყრობდა მრავალრიცხოვანი მოსახლეობა, მდიდარი ბუნებრივი რესურსები და, რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, დიდი საშუალო კლასი, რომელსაც ფულის ხარჯვის სურვილი ჰქონდა. თუმცაღა, რუსეთს მზარდ ეკონომიკას რამდენიმე საიდუმლო ჰქონდა, რომელიც ინვესტორების იმედებს დამსხვრევით ემუქრებოდა. წინა ბლოგში ჩვენ განვიხილეთ რუსეთის ეკონომიკისთვის დამახასიათებელი „დათვის ხაფანგები“, ანუ ის სტრუქტურულ არაეფექტიანობა, რომელიც რუსული ეკონომიკური სისტემის ნაწილია. კერძოდ ის, რომ საბჭოთა კავშირში, იჯარის მართვის სისტემა რესურსების არაპირდაპირი გადარიცხვების იდეის გარშემო იყო აგებული, რომლის გამოც, არამომგებიანი საწარმოები საქმეში რჩებოდნენ იაფი ენერგიის ხელმისაწვდომობის, დამატებითი ფულადი გადასახადების და არაპირდაპირი სუბსიდიების სხვა ფორმების მეშვეობით. ამ ბლოგით, ჩვენ შევეცდებით გავარკვიოთ, რა მოხდა რუსეთის ეკონომიკაში საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდგომ. რამდენად წარმატებული აღმოჩნდა მოდერნიზაციის მცდელობა? და რა როლს თამაშობს დღეს საბჭოთა ეკონომიკის მემკვიდრეობა რუსეთის ეკონომიკის განვითარებაში? <h5>გარდამავალი პერიოდის დანაპირები</h5> როდესაც რუსეთმა დაიწყო საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლის პროცესი, პირველი საფეხური  სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული საწარმოების მასობრივი პრივატიზაცია იყო. ერთი შეხედვით, ამ საწარმოების პროდუქტიულობა და მომგებიანობა სწორად განსაზღვრულ სტიმულებზე იყო დამოკიდებული. მიუხედავად ამისა, როგორც ეთერ კვინტრაძე („რუსეთის გამოშვების კოლაფსი და გამოცოცხლება: პოსტ-საბჭოთა გარდამავალ პერიოდში“) აღნიშნავს,  ამ საწარმოებმა ჩაძირვა გარდამავალი ეტაპის დასაწყისშივე დაიწყეს. ეს ფაქტი რამდენიმე მიზეზით შეიძლება აიხსნას: პირველი, საწარმოს საკუთრებაში გადაცემა ჩვეულებრივი ადამიანებისთვის, რომელთაც საწარმოს მართვის შეზღუდული ცოდნა ჰქონდათ, ნამდვილად არ გაზრდიდა მწარმოებლურობას ერთ ღამეში. მეორეც, როგორც გედი და ლეიკი („სიღრმისეული დიდება: რუსეთი. დათვის ხაფანგში გამოჭერილი“) ამტკიცებს, ყოფილ საბჭოთა კავშირში  მრავალი ინდუსტრიული საწარმო არა მხოლოდ არაეფექტიანი, არამედ არასიცოცხლისუნარიანიც იყო. ისინი ვერ გააგრძელებდნენ ფუნქციონირებას რესურსების ტრანსფერების სისტემის  გარეშე. ზემოაღნიშნული სქემის შედეგი ადვილად პროგნოზირებადია: არამომგებიანი საწარმოების (ძირითადად „პრესტიჟული“ ინდუსტრიები, როგორებიც არიან თავდაცვა და მანქანათმშენებლობა) მენეჯერებმა დაიწყეს „კავშირების კაპიტალის“ გამოყენება რათა გაეგრძელებინათ რესურსების ტრანსფერის სქემა. რესურსების სექტორში საწარმოების აქციების მფლობელები იძულებულები იყვნენ ამ წესს დაქვემდებარებოდნენ, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ისინი ახლად პრივატიზებული საწარმოს დაკარგვის  საფრთხის წინაშე დგებოდნენ. შედეგად, აღდგა იჯარის მართვის სისტემის ძველი სქემა. ეკონომიკური თვალსაზრისით, ამ სქემის არგუმენტები „ახალგაზრდა ინდუსტრიის“ არგუმენტის მსგავსია, რომელიც ძირითადად ლობინგის გამართლების მიღებულ თეორიას წარმოადგენს მთელს მსოფლიოში: არაეფექტიან საწარმოებს სჭირდებათ გარკვეული პერიოდი, რესტრუქტურიზაციისა და მოდერნიზაცისთვის. მთავრობებს ხშირად აქვთ სურვილი მხარი დაუჭირონ „ახალგაზრდა ინდუსტრიებს“  სამუშაო ადგილებისა და სოციალური სტაბილურობის შესანარჩუნებლად. სამწუხაროდ, მსოფლიო გამოცდილება გვაჩვენებს, რომ დამოკიდებული „ახალგაზრდები“ იშვიადად ხდებიან კონკურენტუნარიანი, ინოვაციური ზრდასრულები, უფრო მეტიც, მათ არც ზრდის საკმარისი მოტივაცია აქვთ. 2000-იანი წლების დასაწყისიდან არსებობდა რუსეთის ეკონომიკაში ღრმა სტრუქტურული ცვლილებების განხორციელების მცდელობები. უკვე 2002 წლისთვის, ბლუმბერგის ბიზნეს-კვირის ჟურნალი აქებდა მთავრობის ძალისხმევას ბიუროკრატიის, მონოპოლისტებისა და ინსტიტუციური მაღალი საშემოსავლო გადასახადის შემცირებისთვის. თუმცაღა, ვინაიდან ეს რეფორმები მტკივნეულ და მძიმე რესტრუქტურიზაციას მოითხოვდა, ისინი არ განხორციელდა. პირიქით, პრეფერენციული რესურსების ტრანსფერის სისტემის მნიშვნელოვანი ნაწილი შენარჩუნებულია და კვლავ განაპირობებს ნავთობის რესურსებზე ფასების ზრდის ტალღებს. რა თქმა უნდა, უცხოური ინვესტიციები კვლავ არ შეწყდა, თუმცაღა დასავლეთიდან შემოსულმა რესურსებმა და ნოუ-ჰაუმ ვერაფერი მოუხერხა რესურსების ტრანსფერის არსებულ სისტემას. ქვემოთ მოცემული გრაფიკი ასახავს პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მთლიან შიდა პროდუქტში წილის შემცირებას 2008 წლიდან. <h5>რუსეთის ეკონომიკის პრობლემები დღეს</h5> რუსეთის ეკონომიკის პრობლემების ნიშნები უკვე 2012-2013 წლებში გამოიკვეთა. ნავთობის ფასი ბოლო 2-3 წლის განმავლობაში  სტაბილური იყო და შედარებით მაღალი. თუმცაღა, რუსეთის ეკონომიკის ზრდა შენელდა. მსოფლიო ბანკის მოხსენების მიხედვით („ნდობის კრიზისი ხაზს უსვამს ეკონომიკის სისუსტეს“, 2014), 2013 წელს მშპ-ს ზრდის ტემპი 3.4%-დან 1.3%-მდე დაეცა. ეკონომიკური ზრდის ეს ტემპი მნიშვნელოვნად ჩამორჩებოდა დამწყები ეკონომიკების ზრდის ტემპს, მცირედით ჩამორჩებოდა OECD მაღალი შემოსავლიანი ქვეყნების ზრდის ტემპს და ძლივს უთანაბრდებოდა ევროკავშირის პრობლემურ განვითარებად ეკონომიკებს. ეკონომიკური ზრიდს შენელება შიდა მოთხოვნის შემცირდებამ და კაპიტალური ინვესტიციების ნეგატიურმა, ნულთან ახლო ზრდამ განაპირობა. როგორც მოხსენება უსვამს ხაზს, ორი უმსხვილესი საინვესტიციო პროექტის ჩრდილოეთის ნაკადის  მილსადენი და სოჭის ოლიმპიადა) დასრულებამ მყისიერად შეამცირა ინვესტიციების ბაზა. კიდევ ერთი საგანგაშო  ნიშანი  ის იყო, რომ ზრდის შენელების პარარელურად, რუსული საწარმოების მიერ სიმძლავრეების გამოყენებამ  ისტორიულ მაქსიმუმს (დაახლოებით 80%) მიაღწია 2013 წელს, მაშინ როცა უმუშევრობის დონე ქვეყანაში  შედარებით დაბალი (5-6%) იყო. ეს კომბინაცია გულისხმობს, რომ ეკონომიკა სტრუქტურული პროდუქტიულობის შეზღუდულობის პრობლემის წინაშე დგას და შემდგომი ზრდა შესაძლებელი მხოლოდ ახალი ინვესტიციების მოზიდვით გახდება. თუმცა, მსოფილო ბანკის დასკვნის მიხედვით, რუსეთში სტრუქტურული რეფორმების წარუმატებლობამ ინვესტორთა ნდობის დაცემა გამოიწვია. The Financial Times-ის 2013 წლის ანგარიშში რუსეთის შესახებ აღნიშნულია, რომ უკანასკნელი წლების განმავლობაში, რუსეთში მიმდინარე დიდი სახელმწიფო საწარმოების პრივატიზაციის პროცესის პარალელურად, და უფრო სწრაფადაც, ხდებოდა მათი ნაციონალიზაცია. მაგალითად, უახლოეს პერიოდში Rosneft-მა შეისყიდა TNK-BP, ერთ-ერთი უმსხვილესი რუსული კერძო ნავთობის კომპანია, რაც ხაზს უსვამს მთავრობის სურვილს არ შესუსტდეს მათი გავლენა ეკონომიკაზე. რუსეთის ეკონომიკის ყველაზე დიდ დანაპირებს უცხოელი ინვესტორებისათვის, განსაკუთრებით მათთვის, ვინც სამომხმარებლო საქონლის ბაზარზე აპირებდა შესვლას, რუსეთში საშუალო კლასის დიდი წილი წარმოადგენდა. სიმდიდრის მიხედვით, სიმდიდრის გადანაწილებაში მაღალი უთანასწორობის მიუხედავად, რუსეთის მოსახლეობის დაახლოებით 50% შეიძლება კლასიფიცირდეს როგორც საშუალო კლასი (კლასი რომლის შემოსავალი ერთ ადამიანზე ერთ დღეში ტოლია ან მეტია $10-ის). ეს ადამიანები მხოლოდ მომხმარებლებს არ წარმოადგენენ. ისინი მწარმოებელთა ნაწილშიც გადიან: კვალიფიცირებული სამუშაო ძალა, მწარმოებლურობის მაღალი პოტენციალი, ინჟინრები და მეცნიერები. რუსეთში ადამიანური კაპიტალის მაღალი დონე ეჭვგარეშეა. თუმცაღა, უახლესი ჭორები დამწყებ ბიზნესში მთავრობის ჩარევის შესახებ, რაც ხშირად „ჭკვიანი ეკონომიკის“ გულადაც იწოდება, დროებით აჩერებს შიდა და უცხოურ ინვესტიციებს. მათ შორის, რუსეთის პარლამეტის მცდელობა, გაამკაცროს კონტროლი ქვეყნის ინტერნეტ სივრცეზე, უკანასკნელი დებატები Vkonakte-ს აქციონერებთან და Facebook-ის წარმომადგენლებთან, რომელმაც მათი დამაარსებლების ქვეყნიდან წასლვა გამოიწვია. მთავრობის აშკარა ჩარევა და კონტროლი სხვადასხვა სექტორის მართვაში  ხელს უწყობს საბაზრო ეკონომიკისგან განსხვავებული წესების გაცოცხლებას, რაც კიდევ უფრო ამცირებს ადგილობრივი და უცხოელი ინვესტორების ნდობას. ამან ასევე შეიძლება გამოიწვიოს ვენჩურული (სარისკო) კაპიტალური ინვესტიციების მნიშვნელოვანი გადინება ქვეყნიდან, ან 1990 წლების მსგავსი „ტვინების გადინების“ პრობლემის წინაშე დააყენოს ეკონომიკა. და ბოლო, მაგრამ არანაკლებ მნიშვნელოვანი საკითხი – რუსეთ-უკრაინის კონფლიქტი, რომლის ფონზეც რუსეთს  მნიშვნელოვანი ეკონომკური სანქციები ელოდება, ყველაზე ენთუზიასტ ინვესტორსაც კი უკარგავს სტიმულს საქმე ამ ქვეყანას დაუკავშიროს. შეიძლება ძალიან სარწმუნოდ ჟღერდეს ის ფაქტი, რომ ისეთ დიდ ქვეყანას, როგორიც რუსეთია, არ სჭირდება უცხოური ინვესტიციები და დამოუკიდებლად შეუძლია მიაღწიოს ეკონომიკურ ზრდას, თუმცა საბჭოთა კავშირის, დიდი რესურსებზე დამოკიდებული ქვეყნის გზა ეკონომიკური იზოლაციისაკენ ამ წინადადებას დიდი ეჭვის ქვეშ აყენებს.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3338	http://www.iset.ge/blog/?p=3411
Big families yield big welfare payments. This rural family would receive 444 lari if it was eligible for social benefits. Source: Wikimedia Commons One day in my village, I saw our neighbors carrying TV sets, refrigerators, parabolic antennas, and washing machines out of their house. Soon I found out that they were hiding all that stuff from the Social Service Agency (SSA) that was about to check eligibility for social benefits. Later, when I spoke with some other villagers, it turned out that some families had even sold their cows to become eligible for social assistance. “Cows are costly and do not give income on a permanent basis”, they said. Others avoided work contracts because official employment would make them lose their low but reliable welfare payments. Readers not familiar with the Georgian welfare system may wonder why it is necessary to hide valuable objects if one wants to receive social benefits. When somebody applies for social assistance in Georgia, the government will send inspectors who assess the overall economic situation of the household. The availability of consumer electronics, household devices, and other expensive items make it less likely that support is granted. You better hide your flatscreen TV when the auditors come! It may still be surprising that the humble amounts paid by the Georgian welfare system really give incentives to resort to such tricks. If assistance is granted, the oldest member of a family receives 60 lari per month, and each further member receives 48 lari. A standard family with two children thus receives 204 lari. Given the low income level, this is serious money for many Georgian families, and it can (illegally) be received in addition to other income, as long as that other income is not received through formal employment. Incentive distortions, however, are not the only problem associated with a social welfare system. IS IT THE RIGHT TIME TO REDISTRIBUTE? In the graph, which is based on data provided by the ministry of finance, the bars show the evolution of the government of Georgia’s budget composition from 2010 to 2014 (values for 2014 are estimated). One can see that compared to the previous government led by the United National Movement (UNM), running the country until 2012, the new government significantly increased the expenditure on social benefits. The line with triangles shows the percentage change of the total budget over those years, and the line with circles shows how the growth of the welfare budget contributed to the change of the total budget (in percentage points). The state pension fund, the pecuniary social assistance (subsistence allowance), the universal health care program, and the new minimal tax refund policy are among the measures that were introduced or upgraded by the new Georgian government, aiming at improving the economic situation of low income and poor families. These redistributive policies are sharply criticized by the opposition. According to UNM politicians, Georgia’s stage of development does not allow for a substantial welfare state. They claim that redistribution only makes sense if there is something to be redistributed, and if the gross domestic product (GDP) is as low as in Georgia, the focus should be on stimulating growth. Moreover, a low GDP implies a small and fragile tax base, and – as it happened in many countries around the world – in such a situation social welfare can become “budgetary dynamite”, as welfare payments usually go up exactly when the tax base shrinks (i.e. in a recession). THE ASIAN APPROACH The UNM arguments are more or less consistent with the Nobel Prize-winning theories of the Belorussian economist Simon Kuznets (1901-1985) on the relationship between inequality and growth. According to Kuznets, when a country starts its economic development, economic growth is almost inevitably causing high inequality. The reason is that in very poor societies almost everybody is poor, and hence there is not much inequality. When economic development picks up, there are opportunities to become rich, but these opportunities are in the beginning only available to a few people in the society. However, when a country develops further, at some point Kuznets expects inequality to decrease again. The reason is that comprehensive economic development yields opportunities for almost everybody in the society, giving everybody the chance to improve one’s economic situation. Many Asian countries, like South Korea, Hong Kong, Taiwan, and Singapore, seem to support this theory. To this day, these countries lag behind other developing regions, like Latin America and the Caribbean, in their redistributive efforts. The Asian Development Bank’s Outlook 2014 highlights that the fastest developing Asian countries tended to use almost all of their fiscal resources for public investments rather than for income redistribution. According to the report, and in line with Kuznets’ predictions, the rapid economic growth over the past years reduced poverty in Asia. However, income gaps are not yet shrinking in most of these countries, suggesting that the tipping point of Kuznet’s theory, where inequality starts to decrease, has not been reached yet. But very recently, several Asian governments seem to start changing their priorities.  For instance, Thailand and India started to subsidize rice farmers, Korea upgraded its public pension system, and China introduced a concept termed Harmonious Society . Should Georgia head the Asian way and give priority to growth over redistribution? Every economic policy, if it is to be accepted by the population, must be compatible with the underlying values of a society. Perhaps, Georgian values too “European” to adopt Asian recipes. Moreover, the choice that has to be made may not be as clear-cut as it was presented so far. There is at least one example of a country that grew despite considerable welfare spending (Poland). And there are concepts that seem to resolve the contradiction between growth and redistribution. All of this will be discussed in next week’s continuation of this article.	როგორც წესი, დიდი ოჯახები უფრო დიდ დახმარებას იღებენ. სოფლად მცხოვრები ეს ოჯახი 444 ლარს მიიღებდა, სოციალური დაზღვევის პროგრამაში რომ ყოფილიყო გათვალისწინებული. წყარო: Wikimedia Commons ერთ დღეს სოფელში, მეზობლებმა ტელევიზორები, მაცივრები, სატელიტური ანტენები და სარეცხი მანქანები გადმოიტანეს ჩემს სახლში. რომ გავარკვიე, აღმოჩნდა რომ ისინი ამ ნივთებს სოციალური მომსახურების სააგენტოს უმალავდნენ, რომელსაც უნდა შეემოწმებინა, რამდენად შეესაბამებოდა მათი საცხოვრებელი პირობები სოციალური დახმარების მისაღებად საჭირო კრიტერიუმებს. მოგვიანებით, მათთან ლაპარაკის დროს, აღმოვაჩინე, რომ ზოგიერთმა მეზობელმა ძროხაც კი გაყიდა, სოციალური შემწეობის მისაღებად. „ძროხის შენახვა ძვირი ჯდება და არც მუდმივ შემოსავალს უზრუნველყოფს“ მიპასუხეს მათ. ზოგიერთმა მათგანმა კი, კონტრაქტით მუშაობაზე თქვა უარი, ვინაიდან ოფიციალური დასაქმება დაუკარგავდა მათ დაბალ, მაგრამ მუდმივ და გარანტირებულ სოციალურ დახმარებას. მკითხველი, რომელიც არ იცნობს საქართველოს სოციალური უზრუნველყოფის სისტემას, შეიძლება დაინტერესდეს, რატომ არის აუცილებელი ღირებული ნივთების დამალვა სოციალური დახმარების მისაღებად. საქმე ისაა, რომ როდესაც პირი სოციალური დახმარების პროგრამაზე აკეთებს განაცხადს, მთავრობა გზავნის ინსპექციას,  ამ პირის ეკონომიკური მდგომარეობის შესაფასებლად. თუ  მას ხელი მიუწვდება საოჯახო ტექნიკაზე და სხვა ძვირადღირებული საგნებზე, მაშინ  შანსი, რომ ეს პირი ამ დახმარებას მიიღებს, მცირდება; ამიტომ, უმჯობესია დამალოთ  პლაზმურიტელევიზორი სანამ აუდიტორი მოვა ! თუმცა, მაინც გასაკვირია, რატომ ხდება საქართველოში არსებული თითქოსდა უმნიშვნელო, მწირი სოციალური დახმარება ზემოაღნიშნული „ხრიკების“ გამოყენების მიზეზი? უფრო ზუსტად, დახმარების მიღების შემთხვევაში, ოჯახის უხუცესი წევრი იღებს 60 ლარს თვეში, ხოლო ყოველი შემდგომი წევრი იღებს დამატებით 48 ლარს. შესაბამისად, სტანდარტულ ორშვილიან ოჯახს შეუძლია მიიღოს სულ 204 ლარი. შემოსავლების დაბალი დონის ფონზე, დახმარების აღნიშნული მოცულობა სერიოზულ თანხას წარმოადგენს ბევრი ქართული ოჯახისთვის და ის შეიძლება (არასამართლიანად) იქნეს მიღებული სხვა შემოსავალთან ერთად, თუ არ არსებობს სხვა  შემოსავალი ფორმალური, კონტრაქტით დასაქმებიდან. უნდა აღინიშნოს, რომ სტიმულების დამახინჯება სოციალური უზრუნველყოფის სისტემის ერთადერთ პრობლემას არ წარმოადგენს. <h5>არის თუ არა შესაფერისი დრო შემოსავლების გადანაწილებისთვის?</h5> მოცემული გრაფიკი გვიჩვენებს საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტის ხარჯების სტრუქტურას 2010 წლიდან 2014 წლის ჩათვლით (2014 წლის მაჩვენებლები წარმოადგენს პროექტს). ადვილად შესამჩნევია, რომ წინა მთავრობისგან განსხვავებით, რომელსაც ერთიანი ნაციონალური მოძრაობა წარმოადგენდა 2012 წლამდე, ახალმა მთავრობამ მნიშვნელოვნად გაზარდა დანახარჯები სოციალურ დახმარებებზე. ხაზი სამკუთხედებით გვიჩვენებს სახელმწიფო ბიუჯეტის ხარჯების წლიურ ცვლილებას ამ დროის განმავლობაში, ხოლო ხაზი წრეებით გვიჩვენებს სოციალურ დახმარებებზე გაწეული ხარჯების ცვლილების წვლილს (პროცენტულ ერთეულს) მთლიანი ხარჯების ცვლილებაში. სახელმწიფო საპენსიო ფონდი, ფულადი სოციალური დახმარება (საარსებო შემწეობა), ჯანმრთელობის დაზღვევის სახელმწიფო პროგრამა და  დაუბეგრავი მინიმუმის კანონი ახალი მთავრობის მიერ შემუშავებულს ან განახლებულ პოლიტიკათა რიგებს მიეკუთვნება, რომლებიც მიზნად ისახავს დაბალშემოსავლიანი და ღარიბი ოჯახების ეკონომიკური სიტუაციის გაუმჯობესებას. ეს სოციალური პროგრამები ოპოზიიცის მნიშვნელოვან კრიტიკის საგანია. ნაციონალური მოძრაობის წევრი პოლიტიკოსების აზრით, ქვეყნის განვითარების ეს ეტაპი არ იძლევა სახელმწიფოს კეთილდღეობაზე ორიენტირებულ სისტემად გადაქცევის საშუალებას მათი აზრით შემოსავლების გადანაწილებას აზრი აქვს მხოლოდ მაშინ, როდესაც გადანაწილების ობიექტი არსებობს. ხოლო თუ მთლიანი შიდა პროდუქტი (მშპ) ისეთი დაბალია, როგორც საქართველოში, ყურადღება ძირითადად ეკონომიკური ზრდის სტიმულირებაზე უნდა იყოს მიმართული. უფრო მეტიც, მშპ-ს დაბალი დონე გულისხმობს მცირე და მერყევ საგადასახადო ბაზას. მრავალი ქვეყნის გამოცდილების გათვალისწინებით, ასეთ სიტუაციაში, სოციალური დახმარება შეიძლება გახდეს „ბიუჯეტის დინამიტი“, რადგან სოციალური დანახარჯები მნიშვნელოვნად იზრდება ზუსტად მაშინ, როდესაც საგადასახადო ბაზა მნიშვნელოვნად მცირდება (მაგალითად რეცესიის დროს) აზიის მიდგომა ნაციონალური მოძრაობის მიდგომა უმეტესწილად შეესაბამება ნობელის პრემიის ლაურეატის სიმონ კუზნეცის (1901-1985) თეორიებს უთანასწორობასა და ზრდასთან დაკავშირებით. კუზნეცის მიხედვით, ქვეყნის ეკონომიკური განვითარების საწყის ეტაპზე, ეკონომიკური ზრდა შეუქცევლად იწვევს უთანასწორობის მაღალ დონეს. რისი მთავარი მიზეზიც არის ის, რომ ღარიბ ქვეყანაში საზოგადოების წევრთა უმრავლესობა ღარიბია, და უთანასწორობაც დაბალია. როდესაც ეკონომიკის განვითარება იწყება, გამდიდრების შესაძლებლობა მატულობს, თუმცაღა დასაწყისში, გამდიდრებას მხოლოდ ადამიანთა მცირე ჯგუფი ახერხებს. კუზნეცის აზრით, ქვეყნის ეკონომიკური განვითარების გარკვეული ეტაპის შემდეგ, უთანასწორობა კვლავ კლებას იწყებს. რაც განპირობებულია იმით, რომ ყოველმხრივი ეკონომიკური განვითარება საზოგადოების თითქმის ყველა წევრს აძლევს შესაძლებლობას, გაიუმჯობესოს ეკონომიკური მდგომარეობა. აზიის მრავალი ქვეყნა, როგორიცაა სამხრეთ კორეა, ჰონგ კონგი, ტაივანი  და სინგაპური ამ თეორიას ამართლებს. დღემდე, შემოსავლების გადანაწილების მცდელობებში, ეს ქვეყნები ჩამორჩებოდნენ სხვა განვითარებად რეგიონებს, მაგალითად ლათინური ამერიკასა და კარიბის ქვეყნებს.აზიის განვითარების ბანკის 2014 წლის ხედვა (The Asian Development Bank’s Outlook 2014)  ხაზს უსვამს იმ ფაქტს, რომ სწრაფად განვითარებადი აზიის ქვეყნები მთელ თავის ფისკალურ რესურსებს, შემოსავლების გადანაწილების ნაცვლად, საზოგადო ინვესტიციებში ხარჯავდნენ. ამ მოხსენების მიხედვით, კუზნეცის თეორიის კვალდაკვალ, გასული წლების განმავლობაში, სწრაფმა ეკონომიკურმა  ზრდამ შეამცირა სიღარიბე აზიაში. თუმცაღა, შემოსავლებს უთანასწორობას შემცირება ჯერ არ დაუწყია, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ ჯერ ამ ქვეყნებს არ მიუღწევიათ კუზნეცის თეორიაში აღწერილ ეკონომიკური ზრდის გადამწყვეტი წერტილისთვის, რასაც უთანასწორობის შემცირება უნდა მოყვეს. თუმცაღა, უკანასკნელ პერიოდში,  აზიის რამდენიმე ქვეყნის მთავრობამ განაახლა საპენსიო სისტემა, ჩინეთმა ახალი ტერმინი ჰარმონიული საზოგადოებაც  კი შეიმუშავა. უნდა გაყვეს თუ არა საქართველო აზიის გზას და უპირატესობა ეკონომიკურ ზრდას მიანიჭოს და არა შემოსავლების გადანაწილებას ? იმისათვის, რომ ეკონომიკური პოლიტიკა მისაღები იყოს საზოგადოებისთვის, ის უნდა შეესაბამებოდეს ქვეყანაში, ამ საზოგადოებაში, არსებულ ღირებულებებს. ქართული ღირებულებები „ევროპულ“ ღირებულებებთან იმდენად ახლოსაა, რომ აქ შეუძლებელი ხდება აზიის ღირებულებებზე დაფუძნებული წარმატებული მაგალითის გამეორება. უფრო მეტიც, არჩევანი რომელიც ქვეყანამ უნდა გააკეთოს, არც ისე სწორხაზოვანია, როგორც აქამდე იყო ნაჩვენები. არსებობს, სულ მცირე, ერთი ქვეყანა, რომელმაც სოციალურ უზრუნველყოფაზე გაწეული მაღალი დანახარჯების მიუხედავად, მაღალ ეკონომიკურ ზრდას მიაღწია (პოლონეთი). არსებობს ცნებები, რომელმაც შეიძლება ზრდასა და გადანაწილებას შორის არსებულ წინააღმდეგობას აქარწყლებს. აღნიშნული ფაქტორები უფრო დეტალურად  ბლოგის მომდევნო ნაწილში იქნება განხილული.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3329	http://www.iset.ge/blog/?p=3435
Where does the Georgian trading caravan move? To Russia, to Europe, or can it strike a middle ground? Source: Wikimedia commons “I’m Georgian, and therefore I am European.” These were the words late Georgian Prime Minister Zurab Zhvania chose to express Georgia’s EU aspirations when speaking in front of the Council of Europe in 1999. Reading very much like Martin Luther King’s “I have a dream”, Zhvania’s dramatic statement conveyed twin desires: i) to join the European family of nations and ii) to break out of Russia’s traditional sphere of influence, its political, economic, and cultural domination of Georgia since early 19<sup>th</sup> century. On June 27, the European Union plans to sign an Association Agreement (AA) with Georgia, paving the way to closer political integration. Importantly, however, the AA will be accompanied by another document, Deep and Comprehensive Free Trade Agreement (DCFTA), committing Georgia to non-trivial economic and institutional reforms in exchange for greater (though not completely free) access to the European market. Now, there has been little public discussion, let alone rigorous research, about the perceived costs and benefits of the proposed DCFTA. The reason there has been little research and debate has to do with the way in which the choice facing Georgia is being framed: i) to become a proud member of the European community or ii) go back to the jolly old USSR days. In other words, no choice at all. This is simply not true. Economically , as opposed to politically, the choices Georgia faces are not Eurasian Union (back to the USSR) vs. the European Union. The choices are about i) joining one trade block or another, or ii) staying outside competing blocks and pursuing bilateral trade liberalization with Georgia’s main trading partners (at present, these are Azerbaijan, Armenia, Turkey, and Russia). If the former, i.e. a decision is made to join a particularly union, it should be implemented on the basis of careful analysis and discussion with domestic stakeholders, and after tough negotiations, as opposed to a process rushed for political reasons. THE ECONOMIC BENEFITS OF DCFTA ARE UNCERTAIN Tarrifs. Georgia already enjoys low tariff barriers in trading with Europe subject to EU’s Generalized System of Preferences (GSP+). Thus, Georgia faces zero duties on about 75% of all tariff lines. Yet, Georgia’s ability to take advantage of GSP+ treatment has been extremely limited. In 2013, the country’s total exports to the EU stood at USD 608mln (21% of Georgia’s total exports), of which about $231mln enjoyed GSP+ preferences. Hazelnuts accounted for almost 60% of total GSP+ exports. Other GSP+ exports were fertilizer, ferroalloys and apple concentrate. DCFTA will abolish tariffs for 100% of product categories, including agricultural products that are of potential interest for Georgian exporters such as wine, cheese, live animals, sheep and goat meat, yogurt, chocolate, animal skins and wool (which have not be covered by GSP+ preferences), berries, fruit and vegetables (included canned and processed), and fruit juices (which enjoyed from partial preferences under GSP+). While this seems like a significant improvement, the extent to which Georgia can benefit from free trade with the EU depends on whether or not Georgian products can gain market share in Europe (and/or whether Georgian producers will be willing to invest in expensive EU-targeted marketing and branding efforts). The answer to this question is far from obvious. For example, considering the state of Georgia’s dairy sector – Georgia does not have enough fresh milk to supply its own industry – the country is very unlikely to export significant quantities of cheese and yogurts (to EU or any other region, for that matter). On the other hand, given that traditional Georgian products such as wine, mineral water and tea, are well established brands in much of the vast post-Soviet space, Georgian producers have rather weak incentives to explore other markets. This point is very well illustrated by the current state of Georgia’s wine industry. The opening of the Russian market in 2013 resulted in significantly increased production volumes (and new vineyards are being planted as I type) with 60% of all Georgian wine exports going to Russia and other (potential) members of the Eurasian Union such as Belarus, Kazakhstan, Tajikistan, and Uzbekistan. In the first four months of 2014, wine exports to Eurasia reached 79%, with the main limiting factor being … Georgia’s production capacity. This should come as no surprise since Eurasia is the traditional market for wine and many other Georgian products such as tea, mineral water, greens, fruit and veggies. With Russia lifting the ban on imports from Georgia, these sectors are in a frenzy of investment partially financed and promoted by Georgia’s large and powerful diaspora in Eurasia. The acquisition of Borjomi by Russia’s Alfa Group is just the tip of the iceberg. As if competing with the EU, Russia continues to open up its market for Georgian exports. In June 2013, it lifted restrictions on “low phytosanitary risk products” (such as tea, laurel, dried fruit, nuts, citrus, grapes, apples, pears etc.). High risk products (washed and pre-packed potatoes, tomatoes, cucumbers, cabbage, eggplants, cherries, apricots, peaches, plums, kiwi and berries) have been allowed in just a few weeks ago, on May 26, 2014. Things look even more “interesting” if allow the possibility of a political settlement between Russia and Georgia over Abkhazia and South Ossetia. If the railway connection via Abkhazia is restored in the future, trade and tourism connections with Russia and Eurasia will further gain in importance. Investment. The potential of increasing Georgian exports to the EU is clearly limited in the short run, however, one could argue that DCFTA has the potential to trigger a round of foreign investment in Georgia, increasing the country’s export potential in new product categories. To some extent this is already happening under GSP+ preferences. For instance, hazelnut growing and processing has been the target of considerable investment since 2007 (Ferrero’s investment in more than 3,500ha of hazelnut plantations is the largest project of this kind). Two restrictions stand in the way of more significant investment in capital intensive projects. First, exports from Georgia to the EU will be subject to rigid “rules of origin” limiting the use of inputs originating in third countries that don’t have an FTA with Europe. Yet, not having an FTA with the EU is exactly what gives countries such as Azerbaijan, Iran and China, the incentive to invest in Georgia in the first place (in order to use Georgia as a springboard to the EU market). By limiting the use of inputs from countries that are most likely to invest in Georgia, “rules of origins” thus create a Catch 22 situation. Second, Georgia is not particularly abundant in high quality (skillful and disciplined) labor force that is needed for investment in sophisticated agribusinesses and manufacturing to make sense. Ironically (or tragically), some of the recent Georgian legislation (moratorium on land acquisition by foreigners, imposition of visas and refusal to renew visas for e.g. Indian investors and workers, the new 90+90 rule for all foreigner visitors) specifically seeks to prevent foreign workers and investors from entering and staying in the country. THE COSTS OF DCFTA ARE NOT NEGLIGIBLE The broad public is not aware of the fact that the “standards” imposed by the DCFTA agreement apply not to goods produced in Georgia but to goods sold in the Georgian market, including goods imported from third countries. This will raise consumer prices for many agricultural products, such as meat and dairy. Mind it that this DCFTA clause serves as a means of promoting EU exports to DCFTA countries, rather than promoting the health and wellbeing of DCFTA country citizens. It is not about philanthropy but the business interests of European companies. Georgian companies that want to export to the EU, can do it already today, under GSP+ or otherwise. They have to individually certify their products, but this is doable. Ironically, Georgian companies exporting their products to Russia and other third countries, will not be subject to EU standards. Nobody asks Georgian citizens whether they would like to pay more for safely produced and better labelled goods. They have no say in the negotiation process. The only way for Georgian citizens to opt out of the expensive “DCFTA standards” will be to avoid the formal distribution channels (supermarkets), and do their shopping in the open air markets (bazrobas) where these regulations are very unlikely to be enforced. Finally, there is the time dimension and the fine print of the DCFTA – the Georgian government can negotiate different time horizons for different DCFTA measures, different quotas and reference prices for specific products. But it is not clear that the Georgian government has the capacity to fully understand the economic implications of the various regulations and is sufficiently informed to negotiate a good deal. THE BOTTOM LINE The above analysis suggests, that DCFTA is a very complicated and rather mixed bag with more or less certain costs and very uncertain benefits. Ironically, the only study of the potentials costs and benefits that is available to Georgian policymakers has been commissioned by the EU and implemented by European organizations that have no presence in Georgia and are clueless about the specifics of the Georgian economy. The “black box” model used in their analysis is a standard off-the-shelf product that certainly does not account for Georgia’s unique position between the Russian rock and the EU hard place. Georgia will most certainly sign the DCFTA, and the EU will provide technical assistance and funding to offset some of the related costs. Still, it is a pity that Georgia rushed into this agreement without a careful “in-house” analysis of the deal it is getting into. The greatest uncertainly facing Georgia after June 27, is Russia’s next move in the Big Game. Georgia certainly does not want to be completely dependent on Russia and Eurasia for its exports. Hedging is the only right strategy when dealing with the uncertainly of being locked out of the Eurasian market for political reasons. At the same time, we may not want to risk Russia’s immediate (and certain) retaliation for joining a competing trading block. Georgia may want to be in Europe for political reasons, just like Zurab Zhvania stated a few years back, but dipping into the deep (and comprehensive) FTA with Europe without a careful consideration of national economic interests may backfire. With the costs of AA and DCFTA exceeding its benefits, Eurasia may come back with a vengeance. Politically, as well as economically.	საით მიდის საქართველოს სავაჭრო ქარავანი? რუსეთისკენ, ევროპისკენ თუ ინარჩუნებს ოქროს შუალედს? წყარო: Wikimedia commons “მე ვარ ქართველი, მაშასადამე, მე ვარ ევროპელი“ ეს არის საქართველოს ყოფილი პრემიერ მინისტრის, ზურაბ ჟვანიას სიტყვები, რომლითაც მან 1999 წელს ევროსაბჭოს წინაშე გამოხატა საქართველოს მისწრაფება ევროკავშირისაკენ. მარტინ ლუთერ კინგის გამოსვლის, „მე მაქვს ოცნება“ მსგავსად, ჟვანიას ეს დრამატული გამოთქმა შეიცავდა ორ სურვილს: 1. გავმხდარიყავით ევროპული ოჯახის წევრები; 2. თავი დაგვეღწია რუსეთის გავლენის სფეროსთვის, როგორც პოლიტიკურს, ეკონომიკურს, ასევე კულტურულს, რაც მე-19 საუკუნიდან მოყოლებული დომინირებდა საქართველოში. 2014 წლის 27 ივნისს, ევროკავშირი გეგმავს ხელი მოაწეროს ასოცირების ხელშეკრულებას საქართველოსთან, და ამით მოაპირკეთოს უფრო მჭიდრო პოლიტიკური ინტეგრაციისკენ მიმავალი გზა. თუმცა, მნიშვნელოვანია გვახსოვდეს, რომ ასოცირების ხელშეკრულებას თან ახლავს ღრმა და ყოვლისმომცველი სავაჭრო ხელშეკრულების დოკუმენტი (DCFTA), რომელიც საქართველოს ავალდებულებს არც თუ მარტივი ეკონომიკური და ინსტიტუციონალური რეფორმების გატარებას ევროპის ბაზრის უფრო ფართოდ (და არა სრულად) გასახსნელად. ამ საკითხის ირგვლივ საზოგადოებრივი განხილვაც კი ძალიან მწირია, არამცთუ სიღრმისეული კვლევა DCFTA-ს ხარჯისა და სარგებლის ანალიზის შესახებ. ეს უყურადღებობა განპირობებულია საქართველოს მთავრობის მიერ არჩევანის ფორმულირებით: 1. გავხდეთ ევროპული საზოგადოების ამაყი წევრები თუ 2. დავბრუნდეთ საბჭოთა კავშირში. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, არჩევანი არ არსებობს. ასეთი მიდგომა არასწორია. პოლიტიკურისგან განსხვავებით, ეკონომიკურად საქართველოს არჩევანი არ დგას ევრაზიულ (საბჭოთა) და ევროპულ კავშირებს შორის. რეალურად, არჩევანი ასეთია: 1.შევუერთდეთ ერთ სავაჭრო კავშირს თუ მეორეს ან 2.დავრჩეთ მოქიშპე ბლოკების გარეთ და მოვახდინოთ ვაჭრობის ლიბერალიზაცია ჩვენს ძირითად სავაჭრო პარტნიორებთან (ამჟამად ესენი არიან აზერბაიჯანი, სომხეთი, თურქეთი და რუსეთი). თუ პირველ ვარიანტს ავირჩევთ, ეს უნდა მოხდეს შიდა დაინტერესებულ მხარეებთან კონსულტაციების, ფრთხილი ანალიზისა და დისკუსების საფუძველზე და არა ასე ნაუცბადევად, პოლიტიკური მიზეზების გამო. DCFTA-ს ეკონომიკური სარგებელი გაურკვეველია ტარიფები . საქართველო უკვე სარგებლობს დაბალი სატარიფო ბარიერებით ევროპასთან პრეფერენციათა განზოგადებული სისტემის (GSP+) წყალობით. შესაბამისად, საქართველოსთვის ტარიფების 75% განულებულია. თუმცა, საქართველოს უნარი გამოიყენოს GSP+, ძალზედ შეზღუდულია. 2013 წელს, ევროპაში ექსპორტმა 608 მილიონი დოლარი (მთლიანი ექსპორტის 21%) შეადგინა, საიდანაც მხოლოდ 231 მილიონი დოლარის ღირებულების პროდუქტმა ისარგებლა GSP+ პირობებით. ამათგან, თხილმა შეადგინა 60%, ხოლო GSP+ პირობებით მოსარგებლე სხვა პროდუქტები იყო სასუქი, ფეროშენადნობები და ვაშლის კონცენტრატი. DCFTA ტარიფებს გააუქმებს 100%-ით ყველა პროდუქტზე, სოფლის მეურნეობის პროდუქტების ჩათვლით, რომელიც საქართველოს ძირითად საექსპორტო პოტენციალს წარმოადგენს; მაგალითად: ღვინო, ყველი, ცოცხალი ცხოველები, ცხვარი, თხის ხორცი, იოგურტი, შოკოლადი, ცხოველის ტყავი და ბამბა (რაც არ იფარებოდა GSP+ ხელშეკრულებით), კენკრა, ხილი და ბოსტნეული (მათ შორის დაკონსერვებული და დამუშავებული) და ხილის წვენები (რომლებიც ნაწილობრივი შეღავათებით სარგებლობდნენ GSP+ პირობებით). ერთის მხრივ, ეს მნიშვნელოვანი გაუმჯობესებაა, თუმცა მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც ქართული პროდუქცია შეძლებს ადგილი დაიმკვიდროს ევროპულ ბაზარზე, რომ საქართველომ მოახერხოს ევროპასთან ამ თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულებით არსებითი სარგებლის მიღება. (რამდენადაც ქართველი მწარმოებლები მზად იქნებიან მიზანმიმართულ მარკეტინგსა და ბრენდირებაში ჩადონ ინვესტიციები მიზნის მისაღწევად). საკითხავია, რამდენად შეძლებენ ქართველი მწარმოებლების ამას. მაგალითად, საქართველოს მერძევეობის სექტორი რომ განვიხილოთ – საქართველოს არ გააჩნია საკმარისი რძე, რომ საკუთარ წარმოებას მიაწოდოს – ნაკლებ სავარაუდოა, რომ საქართველო მნიშვნელოვანი რაოდენობის რძისა და იოგურტის გატანას შეძლებს ექსპორტზე (ევროპაში ან ნებისმიერ სხვა ქვეყანაში). მეორეს მხრივ, იქიდან გამომდინარე, რომ ტრადიციული ქართული პროდუქტები, ღვინო, მინერალური წყლები და ჩაი, კარგად დამკვიდრებული ბრენდებია ყოფილ საბჭოთა კავშირის ბევრ ქვეყანაში, ქართველ მწარმოებლებს სხვა ბაზრის ძებნის სუსტი სტიმულები აქვთ. 2013 წელს, რუსეთის ბაზრის გახსნამ ძლიერ გაზარდა წარმოების მოცულობა (ახალი ვენახები ამ წუთებშიც ირგვება) და ღვინის 60% გადის რუსეთში და ევრაზიული კავშირის (პოტენციურ) წევრ ქვეყნებში როგორიცაა ბელორუსია, ყაზახეთი, ტაჯიკეთი და უზბეკეთი. 2014 წლის პირველ ოთხ თვეში, ღვინის ექსპორტმა ევრაზიაში 79% შეადგინა, ძირითადი შემზღუდველი ფაქტორი საქართველოს წარმოების მოცულობა გახლდათ. ეს არ არის გასაკვირი, რადგან ევრაზია არის ტრადიციული ბაზარი ქართული ღვინისა და ბევრი სხვა პროდუქტისათვის, როგორებიცაა: ჩაი, მინერალური წყლები, მწვანილი, ხილი და ბოსტნეული.. რუსეთის მხრიდან აკრძალვების მოხსნის შემდეგ, ამ სექტორებში გაშმაგებულად მოედინება ინვესტიციები, რომლებიც ნაწილობრივ, ევრაზიაში არსებული ძლიერი ქართული დიასპორის მიერ ფინანსდება. ბორჯომის შეძენა რუსული ალფა ჯგუფის მიერ მხოლოდ აისბერგის მწვერვალია. თითქოს ევროკავშირს ეჯიბრებაო, რუსეთი აგრძელებს თავისი ბაზრის გახსნას ქართული ექსპორტისთვის. 2013 წლის ივნისში, მან მოხსნა შეზღუდვები „დაბალი ფიტოსანიტარული რისკის“ პროდუქტებზე (როგორიცაა ჩაი, დაფნა, გამხმარი ხილი, თხილი, ციტრუსი, ყურძენი, ვაშლი, მსხალი და ა.შ.). მაღალი რისკის პროდუქტები (გარეცხილი და დაფასოებული კარტოფილი, პომიდორი, კიტრი, კომბოსტო, ბადრიჯანი, ალუბალი, გარგარი, ატამი, ქლიავი, კივი და კენკრა) კი ბაზარზე სულ რაღაც რამდენიმე კვირის წინ, 2014 წლის 26 მაისს დაიშვა. ეს ყველაფერი კიდევ უფრო „საინტერესო“ იქნება თუ შესაძლებელი გახდა პოლიტიკური შეთანხმება რუსეთსა და საქართველოს შორის აფხაზეთსა და სამხრეთ ოსეთის შესახებ. თუ აფხაზეთის გავლით სარკინიგზო კავშირი აღდგება, სავაჭრო და ტურისტული კავშირები რუსეთთან და ევრაზიასთან სხვა ფაზაში გადავა. ინვესტიციები. საქართველოს ევროპაში ექსპორტის გაზრდის პოტენციალი შეზღუდულია მოკლევადიან პერიოდში, თუმცა, შეიძლება ვიდაოთ რომ DCFTA-ს აქვს უცხოური ინვესტიციების მოზიდვის პოტენციალი, რაც, თავის მხრივ, გაზრდის ქვეყნის საექსპორტო პოტენციალს ახალი პროდუქტების კატეგორიაში. გარკვეულწილად, ეს უკვე ხდება GSP+ ხელშეკრულების ფარგლებში. მაგალითად, თხილის წარმოებასა და დამუშავებაში იდება მნიშვნელოვანი ინვესტიციები 2007 წლიდან მოყოლებული (ასეთი ტიპის ინვესტიციებს შორის ყველაზე დიდია ფერეროს ინვესტიციები 3,500 ჰექტარზე გაშენებული თხილის პლანტაციებში). უფრო მნიშვნელოვანი ინვესტიციების კაპიტალ ინტენსიურ სექტორებში ჩადებას ორი შეზღუდვა უდგას წინ. პირველი, საქართველოდან ევროპაში ექსპორტი დაექვემდებარება მკაცრ„წარმოშობის წესებს“, რაც ზღუდავს წარმოებაში იმ ნედლეულის გამოყენებას, რომელიც საქართველოში (ან სხვა FTA ქვეყანაში) არ არის ნაწარმოები. თუმცა, ამით, სწორედ ევროპასთან თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულების არმქონე ქვეყნებს, აზერბაიჯანს, ირანს, ჩინეთს, ექნებოდათ საქართველოში ინვესტირების სტიმული (რათა საქართველოგამოეყენებინათ ევროპულ ბაზარზე გასასვლელ პლაცდარმად). საწარმოო რესურსების შეზღუდვა ისეთი ქვეყნებიდან, საიდანაც ინვესტიციების შემოდინების ყველაზე დიდი ალბათობაა, გადაუჭრელ თავსატეხს ჰგავს. მეორე, საქართველოში არ არის მაღალი ხარისხის ( დახელოვნებული და დისციპლინირებული) სამუშაო ძალა, რაც საჭიროა თანამედროვე სოფლის მეურნეობის და მრეწველობის სფეროებში ინვესტიციების განსახორციელებლად. ბედის ირონიით (ან ტრაგიკულად), საქართველოს ბოლო დროინდელი კანონმდებლობა სპეციალურად ცდილობს შეაჩეროს უცხოელი მუშების და ინვესტორების შემოსვლა ქვეყანაში (მორატორიუმი მიწაზე, რომელიც კრძალავს უცხოელების მიერ მიწის შეძენას, ვიზების შემოღება და გაცემული ვიზების გახანგრძლივების შეჩერება, 90+90 წესები ყველა ვიზიტორისთვის, და ა.შ.) DCFTA-ს ხარჯი უმნიშვნელო არ არის ფართო საზოგადოებამ არ იცის, რომ „სტანდარტები“ რაც თან ახლავს DCFTA შეთანხმებას ეხება არა იმ პროდუქციას, რომელიც იწარმოება საქართველოში, არამედ იმას, რაც იყიდება საქართველოში, მესამე ქვეყნიდან იმპორტირებული საქონლის ჩათვლით. ეს გაზრდის სამომხმარებლო ფასებს სოფლის მეურნეობის ბევრ პროდუქტზე, მაგალითად ხორცისა და რძის პროდუქტებზე. საქმე ისაა, რომ DCFTA ემსახურება ევროკავშირის ექსპორტის ხელშეწყობას DCFTA ქვეყნებში. ეს არ არის საქველმოქმედო კამპანია, ესაა ევროპული კომპანიების ბიზნეს ინტერესები. ქართულ კომპანიებს, რომელთაც სურთ ევროპაში ექსპორტი, ეს დღესაც შეუძლიათ GSP+ ხელშეკრულებით ან მის გარეშე. მართალია, მათ ინდივიდუალურად უნდა მოახდინონ თავიანთი პროდუქციის სერტიფიცირება, მაგრამ ეს შესაძლებელია. ბედის ირონიით, ქართული კომპანიების პროდუქცია რაც რუსეთში და ევრაზიის სხვა ქვეყნებში გადის, არ ექვემდებარება ევროკავშირის სტანდარტებს. ბოლოს, არსებობს დროითი განზომილება და DCFTA-ს გაწერილი შესასრულებელი პუნქტები – საქართველოს მთავრობას შეუძლია მოლაპარაკება სხვადასხვა დროით ჰორიზონტზე DCFTA-ს სხვადასხვა რეგულაციების შესასრულებლად, სხვადასხვა ქვოტებსა და ფასებზე კონკრეტული პროდუქტებისთვის. თუმცა საკითხავია, შესწევს თუ არა საქართველოს ხელისუფლებას იმის უნარი, რომ კარგად გაანალიზოს სხვადასხვა რეგულაციების ეკონომიკური შედეგები და საქართველოსთვის მაქსიმალურად სასარგებლო გარიგება წარმართოს. დასკვნა ზემოთ მოყვანილი ანალიზის მიხედვით, DCFTA ძალიან რთული შედგენილი ნაკრებია, მეტნაკლებად ცხადი ხარჯებით და ძალიან გაურკვეველი სარგებლით. ბედის ირონიით, პოტენციური ხარჯისა და სარგებლის ანალიზი, რომელიც ხელმისაწვდომია ქართველი პოლიტიკოსებისთვის, გაკეთდა ევროკავშირის დაკვეთით, ევროპული კვლევითი კომპანიების მიერ, რომლებიც საქართველოში არ არიან წარმოდგენილები და შესაბამისად, არ იცნობენ ადგილობრივი ეკონომიკის სპეციფიკას. მათ ანალიზში გამოყენებული მოდელი „შავი ყუთს“ წარმოადგენდა, ე.წ. თაროზე შემოდებული მზა პროდუქტს, რომელიც ნამდვილად არ ითვალისწინებდა ორ ცეცხლ შუა მოქცეული საქართველოს უნიკალურ პოზიციას. რა თქმა უნდა, საქართველო ხელს მოაწერს DCFTA-ს და EU გაუწევს მას ტექნიკურ და ფინანსურ დახმარებას რათა კომპენსირება მოახდინოს ზოგიერთი დაკავშირებული ხარჯის. მიუხედავად ამისა, მაინც ძალიან სამწუხაროა, რომ საქართველომ იჩქარა ამ შეთანხმების მიღება,შედეგების ფრთხილად გაანალიზების გარეშე. ყველაზე დიდი გაურკვევლობაა 27 ივნისის მერე რუსეთის მომდევნო ნაბიჯი ამ დიდ თამაშში. საქართველოს რა თქმა უნდა არ უნდა სრულად დამოკიდებული იყოს რუსეთსა და ევრაზიაში ექსპორტზე. პირდაპირი პასუხისგან თავის არიდება არის ერთადერთი სწორი სტრატეგია, როდესაც საქმე ეხება მოსალოდნელ იზოლაციას ევრაზიული ბაზრიდან პოლიტიკური მიზეზების გამო. ამავე დროს, რუსეთი სამაგიეროს აუცილებლად გადაგვიხდის კონკურენტ სავაჭრო ბლოკში გაწევრიანების გამო და შეიძლება არ ღირდეს გარისკვა. პოლიტიკური მიზეზების გამო, საქართველოს შეიძლება უნდოდეს იყოს ევროპის წევრი, როგორც ეს ზურაბ ჟვანიამ თქვა რამდენიმე წლის წინ, მაგრამ ეროვნული ეკონომიკური ინტერესების სიღრმისეულად განხილვის და გათვალისწინების გარეშე, ევროპასთან ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულების დადება, შეიძლება ცუდად მოგვიბრუნდეს. ფაქტმა, რომ ასოცირების ხელშეკრულებას და DCFTA-ს სარგებელზე მეტი ხარჯი აქვს, შეიძლება გამოიწვიოს ევრაზიის შურისძიებით დაბრუნება, როგორც პოლიტიკურად, ასევე ეკონომიკურად.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3318	http://www.iset.ge/blog/?p=3443
The Pawnshop. Painting by Hungarian painter Mihaly Munkacsy (1874). Source: Wikimedia Commons. “Jewelry you can pawn whenever you encounter financial difficulties”, we were told by a friend. In our circles of acquaintances there are quite a number of people who enjoy the services of pawnshops. The reasons range from renovating apartments, paying tuition for children, and buying new hi-fi systems for the car, to repaying the 1000 lari that the 18 year-old son had lost in gambling. According to a survey of GeoStat (which accounts for all figures provided in this article), in 2013 the annual interest rate on pawnshop loans was 54,1%. For loans denominated in lari, the rate was 61,7%, and for loans denominated in dollars or euro it was 48,3%. The chart shows the average interest rates pawners have to pay in different regions of Georgia. These interest rates are surprisingly high, given that the borrower provides a security which should cover most of the default risk.   Despite the exorbitant interest rates which come in addition to collateral requirements, pawnshops are finding plenty of customers in Georgia. In 2013, 682,000 people borrowed money from Georgian pawnshops, of which approximately 99,8 percent were physical entities and the remainder were companies. This means that more than 15% of the Georgian population are pawning property in exchange for money. Why, for hell’s sake, are Georgians bringing their family silver, grandma’s old golden necklace, the 19<sup>th</sup> century painting, or just their cellphones and cars to a pawnshop for getting credit at extortionary interest rates? DESPERATE BORROWERS AND FINANCIAL VAGABONDS Could the reason be a lack of competition between pawnshops, allowing them to charge unreasonable interest rates? Rather not. There are 1031 pawnshops registered in Georgia (while there are only 21 commercial banks, 69 microcredit institutions, and 17 credit unions). This amount of competitors makes collusion or oligopoly pricing quite unlikely. To understand the apparent riddle, one has understand the state of mind of a typical pawnshop customer. A collateralized loan is a two-dimensional product. Given a pawnable object, like an iPhone, the pawnshop will propose a contract that not only specifies the interest rate, but also the amount of money that can be handed out for this particular collateral. If the borrower is mainly interested in how much money they get for the iPhone and cares less about the interest rate, the competition between pawnshops will mainly take place in the credit volume dimension, i.e. the amount of money given for the pawn. Typically, there are two types of pawners. There are desperate people in dire need of money, not thinking too much about what they will have to pay back later. This is not even irrational, as, say, a heart surgery does not allow for much delay. If having the money is a question of life or death, one can make up one’s mind later on how to pay back, if at all. The other type of borrower we call “financial vagabonds”. Buying a hi-fi system for the car with a 50% interest loan reveals a complete living in the now , neglecting any provisions for the future. Economists say that such people apply a high time discount rate to discount future payments and income . The existence of time discount rates was shown empirically in psychological experiments, and it was shown that time discounting is not exponential (as it would be the case with an ordinary interest rate), but follows a hyperbolic function. Time discount rates provide an important explanation for the existence of interest rates. If one has an extremely high time discount rate, one wants everything now , and waiting is considered unbearably painful. As argued in a famous 1988 article by Economics Nobel Prize winner Gary Becker (“A Theory of Rational Addiction”, coauthored with Kevin M. Murphy, The Journal of Political Economy 96 , pp. 675-700), an almost infinitely high time discount rate characterizes drug addicts . They are going to do everything, from prostitution to so-called “trigger offences”, in order to get the money for the next heroin shot as soon as possible, and they do not think about tomorrow, next week, or next year. The behavior of drug addicts and financial vagabonds is very similar in this respect. The addict yearns for the drug, and the financial vagabond is fixated on consumption, and both forget about the future. Yet while the government tries to suppress the drug market, offers medical assistance to addicts etc., there is little regulation in the pawnshop business, and there is no help for financial vagabonds. While it is true that the direct consequences of drug addiction are more severe, the pawnshop mentality deteriorates the economic and financial status, which may also cause huge distress in a person’s life. LEARNING FROM ANCIENT ROME The pawnbroking business has a long tradition. In ancient China and Greece it was practised long before the Emperor Augustus licensed the first pawnshop in Rome 2000 years ago. There are interesting things to learn from Augustus’ handling of the issue. Under Roman law it was not allowed to pawn furniture or farming equipment – being aware of the addictive character of pawnshop borrowing, the Roman authorities wanted to prevent a borrower from pawning away their economic basis. Moreover, the interest rate was capped at three per cent. The Romans understood that somebody yearning for quick money has little bargaining power regarding the interest rate, and thus they forbade abusive interest rates by law. Total credits by Georgian pawnshops in 2013 amounted to 310.7 million GEL (43% in lari, 57% in foreign currency). As a comparison, consumer credits handed out by commercial banks totaled to about 560 million GEL. So there is no question that pawnshops are an important component of household borrowing in Georgia. And they may even have advantages compared to classical bank lending. Banks are often big players with systemic importance, and when something goes wrong, the whole system may come down. A lending business facilitated by more than 1000 small shops does not have this problem. In a crisis, there may be a price collapse of typical pawned goods, like used mobile telephones, as could be seen in 2008 when a wave of defaults shook the pawnshop sector. Yet this is nothing compared to the problems that result from a big bank running into trouble. And because of the very fact that pawnbroking is so significant in Georgia, modern versions of the Roman regulations should be enacted.	ლომბარდი. უნგრელი მხატვრის, მიჰალი მუნკაცის ნახატი (1874). წყარო: Source: Wikimedia Commons. “ძვირფასეულობა შეგიძლია დაალომბარდო ნებისმიერ დროს, როგორც კი ფინანსურ სირთულეებს შეხვდები“ გვითხრა მეგობარმა. ჩვენს სანაცნობო წრეებში უამრავი ადამიანი, სარგებლობს ლომბარდების მომსახურეობით. ამის მიზეზები განსხვავებულია და მოიცავს როგორც სახლის გარემონტებას, შვილების სწავლის გადასახადს, მანქანაში  hi-fi სისტემის დაყენებას, ასევე 18 წლის შვილის მიერ აზარტულ თამაშებში წაგებული 1000 ლარის გადახდას. საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მიერ ჩატარებული გამოკითხვის მიხედვით (სტატიაში მოცემული ყველა მონაცემი აღებულია ამ გამოკითხვიდან), 2013 წელს საშუალო  წლიური სარგებლის განაკვეთი 54,1% იყო. ლარში დენომინირებულ სესხებზე სარგებლის განაკვეთი 61,7%-ს, ხოლო დოლარში გაცემული სესხებზე 48,3%-ს შეადგენდა. გრაფიკზე მოცემულია ის საშუალო წლიური სარგებლის განაკვეთები, რომელთა გადახდა უწევს ლომბარდის სერვისით მოსარგებლეს საქართველოს სხვადასხვა რეგიონებში. იმის გათვალისწინებით, რომ ლომბარდებში ყველა სესხი უზრუნველყოფილია და ფარავს ყველა ძირითად რისკს, სარგებლის განაკვეთი საოცრად მაღალია. მეტისმეტად მაღალი სარგებლის განაკვეთის და გირაოს მიუხედავად, ლომბარდებს უამრავი მომხმარებელი ჰყავს საქართველოში. 2013 წელს 682 000 ადამიანმა ისესხა ფული ლომბარდიდან; ამათგან, დაახლოებით 99,8% ფიზიკური პირია, დანარჩენი კი – კომპანიები. ეს იმას ნიშნავს, რომ საქართველოს მოსახლეობის 15% ალომბარდებს ქონებას ფულის სანაცვლოდ. რატომ მიაქვთ ქართველებს მათი ოჯახის ვერცხლი, ბებიის ნაქონი ოქროს ყელსაბამი, მე-19 საუკუნის ნახატები, ან თუნდაც მობილურები და მანქანები ლომბარდებში, საშინლად ძვირი კრედიტის ასაღებად? სასოწარკვეთილი მსესხებლები და ფინანსური მომთაბარეები იქნებ არასამკარისი კონკურენცია აძლევს ლომბარდებს იმის საშუალებას, რომ არანორმალურად მაღალი სარგებლის განაკვეთები დააწესონ? ნამდვილად არა. საქართველოში 1031 ლომბარდია დარეგისტრირებული (მაშინ, როდესაც საქართველოში ოპერირებს  21 კომერციული ბანკი, 69 მიკროსაფინანსო ორგანიზაცია და 17 საკრედიტო კავშირი). კონკურენტების ასეთი რაოდენობა, შეთქმულების ან ოლიგოპოლიური ფასების არსებობას შეუძლებელს ხდის. რომ ამოვხნათ ეს ცხადად დასმული გამოცანა, ლომბარდების ტიპიური მომხმარებლის გონებაში უნდა ჩავიხედოთ. უზრუნველყოფილი სესხი ორგანზომილებიანი პროდუქტია. მოცემული დასალომბარდებელი საგნითვის, მაგალითად  iPhone, ფორმდება კონტრაქტი, რომელშიც დაფიქსირებულია არა მარტო სარგებლის განაკვეთის სიდიდე, არამედ იმ თანხის მოცულობაც, რომელიც გაიცემა ამ კონკრეტულ ნივთზე. თუკი მომხმარებელი ძირითადად დაინტერესებულია იმით, თუ რა თანხას აიღებს  iPhone-ში და არა იმით, თუ რა პროცენტად მიიღებს ამ თანხას, მაშინ ლომბარდებს შორისაც კონკურენცია იმართება იმის მიხედვით, თუ ვინ უფრო მეტ თანხას გასცემს მოცემულ ნივთში. როგორც წესი, ლომბარდებით მოსარგებლის 2 ტიპი არსებობს: სასოწარკვეთილი ადამიანები, რომლებსაც  სავალალოდ სჭრდებათ ფული და მოცემულ მომენტში არ ფიქრობენ იმაზე, თუ რამდენის გადახდა მოუწევთ მომავალში ამის სანაცვლოდ. ამ კატეგორიას ვერ განვიხილავთ, როგორც ირაციონალურს, მაგალითად – გულის ოპერაცია ვერ მოიცდის. თუკი ფულის ქონა სიკვდილ-სიცოცხლის საკითხია, მაშინ შეიძლება მოგვიანებით დაფიქრდეს კაცი იმაზე, თუ როგორ უნდა გადაიხადოს ვალი, თუკი საერთოდ გადაიხდის მას. მეორე ტიპის მსესხებლებს, „ფინანსური მომთაბარეები“ ვუწოდოთ.  მაქანისთვის 50%-იანი სესხით hi-fi სისტემის დაყენება მსესხებელს ამხელს „დღევანდელი დღით“ ცხოვრებაში, რაც უგულებელყოფს მომავალზე ზრუნვას. ეკონომისტები ამბობენ, რომ ასეთი ადამიანები მომავალ ხარჯებს და შემოსავლებს დისკონტს მაღალი დროის დისკონტის განაკვეთით უკეთებენ.დროის დისკონტის განაკვეთის არსებობა ემპირიულად დაამტკიცა ფსიქოლოგიურმა ექსპერიმენტმა და აჩვენა, რომ დროის დისკონტირება არის არა ექსპონენციალური (როგორც ეს ჩვეულებრივი სარგებლის განაკვეთის დროს ხდება), არამედ ჰიპერბოლური ფუნქციაა. დროის დიკონტირების განაკვეთი სარგებლის განაკვეთის არსებობის კარგი ახსნაა. მას, ვისაც მაღალი დროის დისკონტირების განაკვეტი აქვს, ყველაფერი უნდა დღეს , და მისთვის მოცდა აუტანლად რთულია. როგორც ნობელის პრემიის მფლობელი გარი ბეკერი თავის პოპულარულ, 1988 წლის სტატიაში ამტკიცებს (“A Theory of Rational Addiction”, coauthored with Kevin M. Murphy,  The Journal of Political Economy 96 , pp. 675-700), უსასრულოდ დიდი დროის დისკონტირების განაკვეთი ახასიათებს ნარკომანს. ის მზად არის, გააკეთოს ყველაფერი, პროსტიტუციიდან დაწყებული,  სისხლის სამართლის დანაშაულით დამთავრებული, რათა მან ერთი დოზა ჰეროინი მიიღოს რაც შეიძლება სწრაფად, და ის არ ფიქრობს ხვალინდელ დღეზე, შემდეგ კვირაზე, ან შემდეგ წელზე. ამ გადასახედიდან, ნარკომანების და ფინანსური მომთაბარეების ქცევა ძალიან ჰგავს ერთამნეთს. ნარკომანს სწყურია ნარკოტიკი, ხოლო ფინანსური მომთაბარე ფოკუსირებულია მოხმარებაზე დღეს, და არცერთ მათგანს არ ახსოვს მომავალი. თუმცა, მაშინ, როდესაც ხელისუფლება ცდილობს აღკვეთოს ნარკოტიკების ბაზარი, ნარკომანებს სთავაზობს სამედიცინო დახმარებას და ა.შ., არანაირი რეგულაცია არ არსებობს სალომბარდო ბიზნესზე და არანაირი დახმარების ბერკეტი არ არსებობს მსესხებლებისთვის. რა თქმა უნდა, ადამიანისთვის ნარკოტიკების პირდაპირი შედეგები ბევრად უფრო მძიმეა, ვიდრე სალომბარდო მენტალიტეტი, თუმცა ამ უკანასკნელს, ეკონომიკური და ფინანსური მდგომარეობის გაუარესებით, არანაკლები ზიანის მოტანა შეუძლია ადამიანისთვის. გაკვეთილი ძველი რომიდან სალომბარდე ბიზნესს დიდი ტრადიციები აქვს. ძველ ჩინეთსა და საბერძნეთში ასეთი პრაქტიკა დიდი ხნით ადრე არსებობდა, როდესაც იმპერატორმა ავგუსტუსმა გასცა ლიცენზია პირველ ლომბარდზე რომში 2000 წლის წინ. რომაული კანონმდებლობის მიხედვით, ავეჯის და საფერმერო აღჭურვილობის დალომბარდება აკრძალული იყო. აცნობიერებდნენ რა ლომბარდებზე ნარკოტიკული ხასიათის დამოკიდებულებას, რომის ხელისუფლებას არ სურდა მსესხებელს ხელიდან გამოსცლოდა ეკონომიკური ბაზა. უფრო მეტიც, დაწესებული იყო სარგებლის განაკვეთის ზედა ზღვარი და ის 3%-ს შეადგენდა. რომაელებს ესმოდათ, რომ მათ, ვისაც ფული სასწრაფოდ სჭირდებათ, არ აქვთ სავაჭრო ძალაუფლება სარგებლის განაკვეთის განსაზღვრისას და ამიტომ, კანონით აკრძალა ბოროტად მაღალი სარგებლის განაკვეთის არსებობა. საქართველოში ლომბარდების მიერ ჯამური გაცემული კრედიტების მოცულობამ 2013 წელს 310,7 მილიონი ლარი შეადგინა (მათ შორის 43% გაიცა ლარში, ხოლო 57%- უცხოურ ვალუტაში). შედარებისთვის, იმავე პერიოდში კომერციულმა ბანკებმა 560 მილიონის მოცულობის ჯამური კრედიტები გასცეს. ამიტომ აღარ რჩება კითხვები იმის შესახებ, რომ ლომბარდებს მნიშნველოვანი როლი აქვს საქართველოში საოჯახო მეურნეობების დაკრედიტებაში  და, შეიძლება, მათ უპირატესობაც კი აქვთ კლასიკურ საბანკო სესხებთან შედარებით. ბანკები ხშირად დიდი, სისტემური მნიშვნელობის მოთამაშეები არიან, და კრახის შემთხვევაში, მთელი სისტემა შეიძლება განადგურდეს.  სასესხო ბიზნესს, რომელშიც 1000 მცირე ლომბარდი მონაწილეობს, მსგავსი პრობლემა არ აქვს. კრიზისის დროს, შეიძლება დალომბარდებულ ნივთებზე, მაგალითად მობილურ ტელეფონებზე, ფასები შემცირდეს, ისე როგორც ეს მოხდა 2008 წელს. თუმცა, დიდი ბანკის კრიზისთან შედარებით ეს არაფერია. და რადგან სალომბარდე ბიზნესი ასეთი მნიშვნელოვანია, ლოგიკური იქნება, რომაული რეგულაციების თანამედროვე ვერსიის ამოქმედება საქართველოში.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3294	http://www.iset.ge/blog/?p=3294
ეს არის ქართული ჩურჩხელა, ტკბილეული, რომელიც მზადდება ძაფზე აცმული თხილის ან კაკლის ფქვილით გასქელებულ ყურძნის წვენში, იგივე თათარაში ანუ ფელამუშში ამოვლებით და შემდეგ მზეზე გაშრობით. რეალურად არსებობს მხოლოდ 2-3 სახეობის ჩურჩხელა. ზოგს ჩურჩხელის კეთება უკეთ გამოსდის, ზოგს — უარესად, თუმცა მთელი საქართველოს მასშტაბით გაყიდული ჩურჩხელები ერთმანეთისგან არსებითად მაინც არ განსხვავდება. ქართული ჩურჩხელა (წყარო: Wikimedia commons) ეს კი ქართული ჩურჩხელის თურქული ანალოგია. ვისაც სტამბოლის სანელებლების ბაზარი უნახავს, შენიშნავდა მსგავსი ტკბილეულის მრავალფეროვნებას, როგორც თხილეულის, ასევე „საკაზმისათვის“ გამოყენებული ხილის თვალსაზრისით. ფორმებიც მრავალნაირია. ტკბილეულის ბაზარი სტამბოლში (წყარო: Creative commons) ჩურჩხელა არაა საქართველოში „პროდუქტის ინოვაციის“ ნაკლებობის ერთადერთი მაგალითი. მსგავს სიტუაციას ვაწყდებით ეკონომური საქმიანობის სხვა სფეროებშიც. საქართველოში ნებისმიერ რესტორანში ვხვდებით ერთსა და იმავე, საკმაოდ შეზღუდულ ტრადიციულ (გემრიელ) მენიუს: მაქსიმუმ ხუთიოდე სახეობის ხინკალს, ოთხიოდე სახეობის ხაჭაპურს და ფხალს, სამიოდე სახეობის მწვადს… ადამიანები იმავენაირად ამზადებენ ამ პროდუქტებს, როგორც წლების წინ მათი წინაპრები აკეთებდნენ. შეიძლება პროდუქტის ხარისხი უმჯობესდებოდეს, მაგრამ წარმოების ტექნოლოგია მნიშვნელოვნად არ ცდება ტრადიციულ ჩარჩოებს. 2012 წელს ISET-ის კვლევითი ინსტიტუტის მიერ ჩატარებული შემაფერხებელი ფაქტორების კვლევის დროსაც აღმოჩნდა, რომ საქართველოში ეკონომიკური განვითარების ერთ-ერთი ბარიერი სწორედ პროდუქტის ინოვაციის პრობლემაა. ქართველების მხრიდან ტრადიციულ ჩარჩოებს მიღმა ფიქრის სურვილის არქონა საკმაოდ უცნაურია. შეიძლება ვამტკიცოთ, რომ დისციპლინა პრობლემაა ქართველებისათვის, მაგრამ იმავეს ვერ ვიტყვით კრეატიულობაზე. ამის დასტურად ქართველი მსახიობები, მოქანდაკეები და ფილმის რეჟისორები გამოდგებიან, რომლებიც ყოველთვის გამოირჩეოდნენ თავიანთი ორიგინალური სტილით საბჭოთა კავშირის დროსაც კი. მაშინ რატომ ხდება, რომ ქართველები გამოცდილ ტრადიციულ საქმიანობას ამჯობინებენ და თავს არიდებენ ახალ ინოვაციურ და ოდნავ უფრო რისკიან წამოწყებებს? ნუთუ ეს იმის ბრალია, რომ ქართველებს წარმოდგენა არ აქვთ, თუ როგორ შეიძლება გარდაიქმნას ტრადიციული პროდუქტები? ან იქნებ არ იციან რამდენად გაყიდვადი იქნება ახალი პროდუქტი? თუმცა ჩვენ ხომ, ასე თუ ისე, ჩართულნი ვართ ცოდნის გლობალური ურთიერთგაცვლის პროცესში, ინტერნეტის, საერთაშორისო ტელეარხებისა თუ ჟურნალ- გაზეთების მეშვეობით. თურქეთიც ხომ აქვეა, რა გვიშლის ხელს თუნდაც სხვადასხვა სახეობის ჩურჩხელის წარმოებაში? <h5>ინოვაცია სოფლის მეურნეობის განვითარების სამსახურში: იაპონური ხედვა</h5> ტრადიციული სოფლის ნობათისა და ხელნაკეთი ნივთების გაყიდვა საქართველოს გზებზე მრავალი ქართული ოჯახის შემოსავლის მთავარ წყაროს წარმოადგენს. დროთა განმავლობაში სხვადასხვა სოფელმა სპეციალიზაცია მოახდინა სხვადასხვა პროდუქტის წარმოებაზე. მაგალითად, ცნობილია, ხაშურის ჰამაკები, მანავის ჩურჩხელა და ტყლაპი, სურამის ნაზუქი და ა.შ. თუმცა ეს „სპეციალიზებული“ სოფლებიც კი ცოტას თუ აკეთებენ თავიანთი ადგილობრივი პროდუქტების ბრენდირებისა და ინოვაციისათვის. ქართული აგრარული მრეწველობის არადინამიურობის სრულ ანტიპოდს ვხვდებით იაპონიაში, სადაც ტრადიციები და კულტურა ისეთივე ძლიერია, როგორც ჩვენთან. იაპონური სოფლების მკვიდრნიც ხშირად თავიანთ ნაწარმს გზატკეცილებზე ყიდიან, თუმცა სრულიად განსხვავებული ფორმით. ახალი გზების მშენებლობისას იაპონელებმა სპეციალური გზისპირა მოსასვენებელი ადგილები შექმნეს, რომლებსაც ეწოდება „მიჩი-ნო-ეკი“ (Michi-no-Eki). ქვეყნის მასშტაბით სულ ასეთი 1,000-ზე მეტი შენობაა, რომელიც წელიწადში ჯამში 500 მილიონზე მეტ ადამიანს ემსახურება. იდენტური პროდუქტის გაყიდვის (ბიგმაკის ან ვენდისის) ნაცვლად, როგორც ეს აშშ-ს ან ევროპის მოსასვენებელ ზონებში ხდება, „მიჩი-ნო-ეკი“ აქცენტს ინოვაციასა და უნიკალურობაზე აკეთებს: ადგილობრივი ტურისტული და საინფორმაციო ცენტრები, ადგილობრივი კულტურა და გართობა, ადგილობრივად წარმოებული და ბრენდირებული საკვები, ხელოვნება და ხელნაკეთი ნივთები… მაგალითად, თუ რომელიმე ადგილი განთქმულია ვაშლის წარმოებით, მოსასვენებელ შენობაში წააწყდებით არამხოლოდ ვაშლს, არამედ ვაშლის სხვადასხვა ნაწარმსაც, როგორიცაა, ვაშლის ჯემი, ვაშლის ჩიპსი, ვაშლის ნამცხვარი და მრავალი სხვა. „მიჩი-ნო-ეკის“ იდეა კარგადაა ახსნილი . „2013 წლის აპრილის მონაცემებით, 1004 ასეთი მოსასვენებელი არსებობს. მათი უმეტესობა თვალწარმტაც მთლიან რეგიონში, ან სანაპიროს გასწვრივ მდებარეობს. როგორც წესი, ადგილობრივი მთავრობა თავის თავზე იღებს „მიჩი-ნო-ეკის“ აშენებას, ხოლო კერძო ორგანიზაციები ზრუნავენ მის მართვაზე. შესაბამისად, მომსახურების ყველა ასპექტი, ფორმისა და შინაარსის ჩათვლით, ადგილობრივების კრეატიულობისა და მახვილგონიერების დამსახურებაა. შედეგად, ყველა მოსასვენებელი ზონა უნიკალურია. ზოგი სტუმრებისთვის ადგილობრივი კულტურისა და ბუნების გასაცნობად მუზეუმებსაც მოიცავს, ზოგის გარშემო კი კურორტები გაშენდა“. „მრავალი „მიჩი-ნო-ეკი“ ტურისტულ ცენტრადაც კი გადაიქცა, სადაც შეგიძლია ისიამოვნო თბილი წყაროებით და გაერთო სათამაშო მოწყობილობებით, მოაწყო პრაქტიკული სემინარები, ისარგებლო მუზეუმით და ა.შ. დროთა განმავლობაში იზრდება იმ სტუმრების რიცხვი, რომლებსაც სპეციალურად „მიჩი-ნო-ეკის“ დათვალიერება სურთ“. ზოგ შემთხვევაში შენობის არქიტექტურაც მიმზიდველია. „მოსასვენებელი ოგუნი იუ („Oguni-Yu“) ოგუნი-მაჩიში, კუმამოტოს პრეფექტურაში მდებარეობს, 387-ე ეროვნულ გზატკეცილზე. შენობა კონუსის ფორმისაა და მისი ჩარჩო-კონსტრუქცია მთლიად ადგილობრივად წარმოებული კედარის ხისგანაა დამზადებული. ზედაპირი კი დაფარულია მინით, რომელიც მიმდებარე ტერიტორიას ირეკლავს. ეს მოსასვენებელი კოსმოსურ ხომალდს წააგავს ფანტასტიკური ფილმებიდან. ასევე, ვაწყდებით ინდივიდუალური დიზაინის სხვა მაგალითებსაც, რომელიც შერწყმულია ადგილობრივი რეგიონის მახასიათებლებთან, როგორიცაა სამურაის სახლის მსგავსი ან თიხის ჭურჭლის ფორმის მოსასვენებლები, შენობები გიგანტური წყლის ბორბლებით და ა.შ.“ შეიძლება საქართველო და იაპონია ძალიან განსხვავებული ქვეყნებია, მაგრამ არაფერია ცუდი იმაში, თუ ქართველები ისწავლიან იაპონელების გამოცდილებაზე, თუ როგორ შეიძლება ვიაზროვნოთ ტრადიცულ ჩარჩოებს მიღმა და ჩავაყენოთ ადგილობრივი უნარები და ტრადიციები სოფლის განვითარების სამსახურში. ამას, რა თქმა უნდა, მცირედი ხელის წაშველება დასჭირდება საქართველოს მთავრობისგან, ადგილობრივი ხელისუფლების ან დონორებისგან, რომელთა შორისაც იაპონიის საერთაშორისო თანამშრომლობის სააგენტოცაა (JICA).	ეს არის ქართული ჩურჩხელა, ტკბილეული, რომელიც მზადდება ძაფზე აცმული თხილის ან კაკლის ფქვილით გასქელებულ ყურძნის წვენში, იგივე თათარაში ანუ ფელამუშში ამოვლებით და შემდეგ მზეზე გაშრობით. რეალურად არსებობს მხოლოდ 2-3 სახეობის ჩურჩხელა. ზოგს ჩურჩხელის კეთება უკეთ გამოსდის, ზოგს — უარესად, თუმცა მთელი საქართველოს მასშტაბით გაყიდული ჩურჩხელები ერთმანეთისგან არსებითად მაინც არ განსხვავდება. ქართული ჩურჩხელა (წყარო: Wikimedia commons) ეს კი ქართული ჩურჩხელის თურქული ანალოგია. ვისაც სტამბოლის სანელებლების ბაზარი უნახავს, შენიშნავდა მსგავსი ტკბილეულის მრავალფეროვნებას, როგორც თხილეულის, ასევე „საკაზმისათვის“ გამოყენებული ხილის თვალსაზრისით. ფორმებიც მრავალნაირია. ტკბილეულის ბაზარი სტამბოლში (წყარო: Creative commons) ჩურჩხელა არაა საქართველოში „პროდუქტის ინოვაციის“ ნაკლებობის ერთადერთი მაგალითი. მსგავს სიტუაციას ვაწყდებით ეკონომური საქმიანობის სხვა სფეროებშიც. საქართველოში ნებისმიერ რესტორანში ვხვდებით ერთსა და იმავე, საკმაოდ შეზღუდულ ტრადიციულ (გემრიელ) მენიუს: მაქსიმუმ ხუთიოდე სახეობის ხინკალს, ოთხიოდე სახეობის ხაჭაპურს და ფხალს, სამიოდე სახეობის მწვადს… ადამიანები იმავენაირად ამზადებენ ამ პროდუქტებს, როგორც წლების წინ მათი წინაპრები აკეთებდნენ. შეიძლება პროდუქტის ხარისხი უმჯობესდებოდეს, მაგრამ წარმოების ტექნოლოგია მნიშვნელოვნად არ ცდება ტრადიციულ ჩარჩოებს. 2012 წელს ISET-ის კვლევითი ინსტიტუტის მიერ ჩატარებული შემაფერხებელი ფაქტორების კვლევის დროსაც აღმოჩნდა, რომ საქართველოში ეკონომიკური განვითარების ერთ-ერთი ბარიერი სწორედ პროდუქტის ინოვაციის პრობლემაა. ქართველების მხრიდან ტრადიციულ ჩარჩოებს მიღმა ფიქრის სურვილის არქონა საკმაოდ უცნაურია. შეიძლება ვამტკიცოთ, რომ დისციპლინა პრობლემაა ქართველებისათვის, მაგრამ იმავეს ვერ ვიტყვით კრეატიულობაზე. ამის დასტურად ქართველი მსახიობები, მოქანდაკეები და ფილმის რეჟისორები გამოდგებიან, რომლებიც ყოველთვის გამოირჩეოდნენ თავიანთი ორიგინალური სტილით საბჭოთა კავშირის დროსაც კი. მაშინ რატომ ხდება, რომ ქართველები გამოცდილ ტრადიციულ საქმიანობას ამჯობინებენ და თავს არიდებენ ახალ ინოვაციურ და ოდნავ უფრო რისკიან წამოწყებებს? ნუთუ ეს იმის ბრალია, რომ ქართველებს წარმოდგენა არ აქვთ, თუ როგორ შეიძლება გარდაიქმნას ტრადიციული პროდუქტები? ან იქნებ არ იციან რამდენად გაყიდვადი იქნება ახალი პროდუქტი? თუმცა ჩვენ ხომ, ასე თუ ისე, ჩართულნი ვართ ცოდნის გლობალური ურთიერთგაცვლის პროცესში, ინტერნეტის, საერთაშორისო ტელეარხებისა თუ ჟურნალ- გაზეთების მეშვეობით. თურქეთიც ხომ აქვეა, რა გვიშლის ხელს თუნდაც სხვადასხვა სახეობის ჩურჩხელის წარმოებაში? <h5>ინოვაცია სოფლის მეურნეობის განვითარების სამსახურში: იაპონური ხედვა</h5> ტრადიციული სოფლის ნობათისა და ხელნაკეთი ნივთების გაყიდვა საქართველოს გზებზე მრავალი ქართული ოჯახის შემოსავლის მთავარ წყაროს წარმოადგენს. დროთა განმავლობაში სხვადასხვა სოფელმა სპეციალიზაცია მოახდინა სხვადასხვა პროდუქტის წარმოებაზე. მაგალითად, ცნობილია, ხაშურის ჰამაკები, მანავის ჩურჩხელა და ტყლაპი, სურამის ნაზუქი და ა.შ. თუმცა ეს „სპეციალიზებული“ სოფლებიც კი ცოტას თუ აკეთებენ თავიანთი ადგილობრივი პროდუქტების ბრენდირებისა და ინოვაციისათვის. ქართული აგრარული მრეწველობის არადინამიურობის სრულ ანტიპოდს ვხვდებით იაპონიაში, სადაც ტრადიციები და კულტურა ისეთივე ძლიერია, როგორც ჩვენთან. იაპონური სოფლების მკვიდრნიც ხშირად თავიანთ ნაწარმს გზატკეცილებზე ყიდიან, თუმცა სრულიად განსხვავებული ფორმით. ახალი გზების მშენებლობისას იაპონელებმა სპეციალური გზისპირა მოსასვენებელი ადგილები შექმნეს, რომლებსაც ეწოდება „მიჩი-ნო-ეკი“ (Michi-no-Eki). ქვეყნის მასშტაბით სულ ასეთი 1,000-ზე მეტი შენობაა, რომელიც წელიწადში ჯამში 500 მილიონზე მეტ ადამიანს ემსახურება. იდენტური პროდუქტის გაყიდვის (ბიგმაკის ან ვენდისის) ნაცვლად, როგორც ეს აშშ-ს ან ევროპის მოსასვენებელ ზონებში ხდება, „მიჩი-ნო-ეკი“ აქცენტს ინოვაციასა და უნიკალურობაზე აკეთებს: ადგილობრივი ტურისტული და საინფორმაციო ცენტრები, ადგილობრივი კულტურა და გართობა, ადგილობრივად წარმოებული და ბრენდირებული საკვები, ხელოვნება და ხელნაკეთი ნივთები… მაგალითად, თუ რომელიმე ადგილი განთქმულია ვაშლის წარმოებით, მოსასვენებელ შენობაში წააწყდებით არამხოლოდ ვაშლს, არამედ ვაშლის სხვადასხვა ნაწარმსაც, როგორიცაა, ვაშლის ჯემი, ვაშლის ჩიპსი, ვაშლის ნამცხვარი და მრავალი სხვა. „მიჩი-ნო-ეკის“ იდეა კარგადაა ახსნილი . „2013 წლის აპრილის მონაცემებით, 1004 ასეთი მოსასვენებელი არსებობს. მათი უმეტესობა თვალწარმტაც მთლიან რეგიონში, ან სანაპიროს გასწვრივ მდებარეობს. როგორც წესი, ადგილობრივი მთავრობა თავის თავზე იღებს „მიჩი-ნო-ეკის“ აშენებას, ხოლო კერძო ორგანიზაციები ზრუნავენ მის მართვაზე. შესაბამისად, მომსახურების ყველა ასპექტი, ფორმისა და შინაარსის ჩათვლით, ადგილობრივების კრეატიულობისა და მახვილგონიერების დამსახურებაა. შედეგად, ყველა მოსასვენებელი ზონა უნიკალურია. ზოგი სტუმრების�