English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=4210	http://www.iset.ge/blog/?p=4218
The beautiful nature of Kakheti inspires economic thought. (Photo: Florian Biermann) Over the last weekend I was invited by an international development bank to run a workshop in the nice Hotel Eden in Kvareli, Kakheti. The topic of the workshop was “Georgia’s economic future”. We started the workshop by discussing the great promise of development economics: “Do the right policy, and you’ll be fine”. Economists like Thorvaldur Gylfason like to show the growth paths of pairs of countries with somewhat similar characteristics, like Mauritius and Madagascar, Singapore and Malaysia, Botswana and Nigeria, and Ireland and Greece. In these pairs, one country followed the textbook approaches as advocated by Gylfason while the other adopted some inferior ideas like protectionism or socialism. In these comparisons, the growth of those countries which adopted textbook policies always skyrocketed, while those who did stupid experiments showed stagnation at best. In 2008, Gylfason carried out the same analysis for Estonia and Georgia for the time before the Rose Revolution, and – as one may have expected – Estonia was the champion, while Georgia in that time was an economically failed state. In my opinion, even more striking is the comparison between Poland and Georgia. According to World Bank Data, in 1991 these two countries had almost exactly the same per capita income, namely $1,693 in Poland and $1,611 in Georgia (in today’s dollars). Until 2003, the year of the Rose Revolution, Polish income had gone up to $5,674 and Georgian income had gone down to $922 (as a side remark: these numbers are so stunning that I am surprised again and again why so many Georgians are full of clemency for the Shevardnadze regime, while the very same people have no clemency whatsoever for Saakashvili). Doing a Gylfason comparison for the time after 2003, the picture looks utterly different. For example, Guatemala had per capita income of $1,817 in 2003 (Georgia, as mentioned, $922). In 2013, Guatemala had grown to $3,478 while Georgia had achieved an income of $3,602. In 10 years, Georgia, starting with approximately half of Guatemala’s income, had overtaken Guatemala while the Central American country had itself roughly doubled its per capita income in this time! A MATTER OF POLICY? Gylfason uses such numbers to support his general stance that growth is simply the consequence of following the “right policy”. However, there is another possibility to interpret the data. To illustrate this alternative, one may ask why there was no “Hotel Eden” – a newly built hotel with a fancy spa area, bowling alley, and other entertainment facilities – in the Shevardnadze era. There is a simple answer: under Shevardnadze, the hotel investor would not have kept a fair share of the returns. If the hotel would have been successful, the government would have found its ways to extract the profits and channel them into the pockets of some officers and politicians. And if the government would have missed this opportunity, then – due to a high degree of lawlessness – the mafia would have taken hold of the investment returns. Anticipating this, the willingness of investors to engage in Georgia was very limited. The willingness of anybody to engage in economic activity that would generate profits was very limited. This point really does apply not only to fancy hotels but to all economic activity. Why should one start a business that – if successful – would be robbed by the government or other gangsters? In the years following 2003, the government was largely freed from corruption, the police started doing its job again, bureaucracy was reduced, and laws were streamlined. What do we expect to happen? Of course there would be growth just for the simple reason that suddenly it did pay off to start a business, be it a repair shop for cars, a restaurant, a grocery store, or a luxury hotel. Nobody doubts that this part of the story, the return to normal economic circumstances, can be brought about by following the right policy. Yet at some point all repair shops, restaurants, grocery stores, and hotels that were missing in the economy are established. What happens then? Will good policy guarantee that growth continues? Looking at those countries which grew for a very long time, e.g. Korea or Poland, one will find that all of these countries at some point successfully became exporters of something. Fast growth for an extended period of time seems only be possible if a country integrates into the world market and delivers something others want to have. While it is relatively easy to say what a country must do to enter the first stage of growth, when it is just about returning to normal economic circumstances, it is much more difficult to give advice how to develop exports. To export something, a country needs to have an advantage in producing something. Korea and later China offered the world masses of diligent, humble, and studious workers during times when the upcoming electronics industry was looking for exactly that kind of labor. Similarly, Poland in the 1990′s offered to companies the possibility to produce at much lower costs than in Germany or France without any geographical disadvantage. Policy does matter – up to a certain point. Afterwards, a country has to find its niche in the world market, something which is very difficult and which is not really under the control of the government. Before Georgia can start exporting, it needs to develop products or services the rest of the world is interested in. At this point of our workshop, people started looking out of the windows, and the beautiful colors of the Kakheti autumn forest reminded everybody of the vanity and futility of human existence. So, we had a coffee break, intending to develop a positive vision for Georgia afterwards. GEORGIA’S NICHE IN THE WORLD MARKET As everybody knows who gave some thought to this question, it is not so easy to say which products or services could drive Georgian growth in the years to come. If one wants to manufacture simple goods like textiles, other countries are much cheaper than Georgia. If one wants to go for sophisticated goods, other countries are far ahead on the learning curve. What about agriculture? The Georgian agricultural sector has an extremely low productivity and there is a huge potential for development, but if one is successful with this, then in future agriculture will absorb just a small fraction of the people currently working in that sector. In developed economies, the share of the labor force employed in agriculture is typically between one and three percent. In Georgia, it is around 50%. What happens with the 47 to 49 percentage points of people who will not work in agriculture anymore in future? If no other jobs are provided, these people will migrate to the cities, in particular Tbilisi, without really having much to do there. Rural depopulation already has started, and the development of real estate prices in Tbilisi may be an indicator of this. Agricultural development must be accompanied by the development of other sectors, otherwise it may even aggravate social problems. What about trade? Can Georgia integrate into the world market as a trading hub, making money by purchasing at low prices and selling at high prices? As the development bank was particularly interested in the expected consequences of the Deep and Comprehensive Free Trade Agreement concluded with the European Union in June 2014, we investigated this possibility. In theory, every country has a comparative advantage in producing something (this results from the way comparative advantage is defined). However, as the late Nobel Prize Winner Paul Samuelson pointed out in a remarkable article in 2004, not every comparative advantage is equally profitable for a country, and it all depends on where a country has its comparative advantage. The relevant question therefore becomes whether Georgia’s comparative advantages are lucrative or useless. To get an idea of the answer, we looked at the experiences made with the free trade agreement that was concluded with Turkey in 2008. This agreement greatly helped the Turkish economy to sell its produce in Georgia. Below one billion dollars in 2008, imports from Turkey went up to about 1.4 billion dollars in 2012. The Georgian exports to Turkey, on the other hand, slightly declined. While just one example, it suggests that in the bilateral trade with Turkey, Georgia has its comparative advantages in low-value products, and Turkey has the more desirable comparative advantages. Free trade alone does not solve the problem. Georgia needs to come up with products or services that are demanded by the world. Without them, Georgia will not move upwards, whether or not there is free trade. REASONS FOR HOPE This rather pessimistic workshop was concluded by a discussion about what Georgia could deliver to the world, where it could find its niche, which profitable comparative advantages it could develop. The discussion extended into the dinner conversations. While the falling leafs and the melancholic November sun reminded us of the depressive state of Georgian economic affairs, the clash of practical development finance expertise with academic theories led to a couple of hopeful, positive ideas. These ideas were related to our visit of the museum of Ilia Chavchavadze and our conversations about Kakha Bendukidze who had just passed away. Throughout history, Georgia was home to great people who made a difference for their country. Out of this sprang an unorthodox idea for Georgia’s development, to be discussed at this place in one or <span tabindex="0" data-term="goog_796962544">two weeks from now</span>…	კახეთის ლამაზმა ბუნებამ ეკონომიკური მსჯელობა შთააგონა (ფოტო: ფლორიან ბიერმანი) გასულ შაბათ-კვირას, მიწვეული ვიყავი საერთაშორისო განვითარების ბანკის მიერ ორგანიზებულ ვორქშოპზე, რომელიც ჩატარდა სასტუმრო ედემში, ყვერელში. ვორქშოპის თემა იყო „საქართველოს ეკონომიკური მომავალი“. განხილვა დავიწყეთ განვითარების ეკონომიკის ერთ-ერთი მთავარი პრინციპით: „გაატარე სწორი პოლიტიკა და ყველაფერი რიგზე იქნება“. ისეთი ეკონომისტები, როგორიცაა თორვალდურ გილფასონი (Thorvaldur Gylfason), ხშირად განიხილავენ მსგავსი მახასიათებლების მქონე წყვილი ქვეყნების განვითარების ისტორიას: მავრიკი და მადაგასკარი, სინგაპური და მალაიზია, ბოცვანა და ნიგერია, ირლანდია და საბერძნეთი და სხვ. გილფასონის აზრით, ამ წყვილებში, ერთ-ერთმა ქვეყანამ გამოიყენა წიგნის მიდგომები, მაშინ როდესაც მეორე ქვეყანა, ძირითადად სოციალიზმისა თუ პროტექციონიზმის იდეების გავლენით ვითარდებოდა. ამ შედარებაში, პირველი ტიპის ქვეყნები, როგორც წესი, განვითარების მაღალ დონეს აჩვენებდნენ, ხოლო დანარჩენების ეკონომიკა, ყველაზე კარგ შემთხვევაში, სტაგნაციას განიცდიდა. 2008 წელს, გილფასონმა ჩაატარა იგივე ანალიზი ესტონეთისა და საქართველოს მაგალითზე, ვარდების რევოლუციამდე პერიოდისათვის და, როგორც მოსალოდნელი იყო, ესტონეთი აღმოჩნდა პირველი ქვეყნების რიცხვში სწრაფი ეკონომიკური პროგრესით, მაშინ როდესაც საქართველოს ეკონომიკა ამ პერიოდისათვის სრულ კრახს განიცდიდა. ჩემი აზრით, კიდევ უფრო გასაოცარია პოლონეთისა და საქართველოს შედარება. მსოფლიო ბანკის მონაცემებით, 1991 წელს, ეს ორი ქვეყანა ხასიათდებოდა თითქმის იდენტური შემოსავლით ერთ სულ მოსახლეზე, $1,693 პოლონეთი და $1,611 საქართველო (დღევანდელ დოლარებში). 2003 წლის ვარდების რევოლუციამდე, პოლონეთში შემოსავალი $5,674-მდე გაიზარდა, ხოლო საქართველოში იგივე მაჩვენებელი $922-მდე შემცირდა (ამხელა განსხვავება კიდევ უფრო გაუგებარს ხდის ჩემთვის ქართველი ხალხის გაცილებით უარყოფით დამოკიდებულებას სააკაშვილის რეჟიმის მიმართ, შევარდნაძის რეჟიმთან შედარებით). გილფასონის ანალიზი, 2003 წლის შემდეგ, სრულიად საპირისპირო შედეგებს აჩვენებს. მაგალითად, 2003 წელს, გვატემალას შემოსავალი ერთ სულ მოსახლეზე $1,817-ს შეადგენდა (საქართველოში, როგორც უკვე აღვნიშნეთ $922-ს). 2013 წელს, ეს მაჩვენებელი გვატემალასათვის გაიზარდა $3,478-მდე, ხოლო საქართველოსათვის კი $3,602-მდე. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოში შემოსავალი თითქმის ორჯერ ჩამორჩებოდა იგივე მაჩვენებელს გვატემალაში, 10 წელიწადში, მან შეძლო გადაესწრო ცენტრალური ამერიკის ამ ქვეყნისათვის, რომელმაც თავის მხრივ, ამ პერიოდისათვის, თითქმის გააორმაგა შემოსავალი ერთ სულ მოსახლეზე. <h4 style="text-align: justify;">არის თუ არა ყველაფერი დამოკიდებული მხოლოდ სწორ პოლიტიკაზე? გილფასონი ამ მონაცემებს იყენებს, რათა დაადასტუროს თავისი მოსაზრება იმის შესახებ რომ ეკონომიკური ზრდის მთავარი მიზეზი „სწორი პოლიტიკაა“. ამ მონაცემებს, შესაძლოა სხვა ინტერპრეტაციაც გავუკეთოთ. ალტერნატიული ახსნის ილუსტრაციისათვის, ჯერ განვიხილოთ, რატომ არ არსებობდა „სასტუმრო ედემი“ – ახლადაშენებული სასტუმრო, ძვირადღირებული სპათი, ბოულინგით და სხვა გასართობი საშუალებებით – შევარდნაძის დროს. ამის მარტივი პასუხი არსებობს: შევარდნაძის რეჟიმის დროს, ინვესტორები ვერ შეძლებდნენ შემოსავლის კუთვნილი ნაწილის მიღებას. თუ სასტუმრო გაამართლებდა და წარმატებული გახდებოდა, მთავრობა იპოვიდა გზას, ამოეღო მისი მოგება, რომელიც სხვადასხვა ოფიცრებისა და პოლიტიკოსების ჯიბეებში წავიდოდა. და იმ შემთხვევაში, თუ მთავრობა ვერ შეძლებდა ამას, კრიმინალისა და უკანონობის მაღალი დონის გათვალისწინებით, მაფია ადვილად გამოიყენებდა ამ შესაძლებლობას, მიეღო დამატებითი შემოსავალი ახალი, წარმატებული ბიზნესის ხარჯზე. ამის გათვალისწინებით, ინვესტორების სურვილი, დაებანდებინათ საქართველოში, შეზღუდული იყო. და ზოგადად, არავის ჰქონდა სურვილი ჩართულიყო ეკონომიკურ საქმიანობაში, რომელიც მოგებას მოიტანდა. ეს მიდგომა ვრცელდებოდა არა მხოლოდ ძვირადღირებული სასტუმროს მაგალითზე, არამედ ეკონომიკის ყველა სფეროს საქმიანობაზე. რატომ უნდა დაეწყო ვინმეს ბიზნესი – იმ შემთხვევაშიც კი, თუ მომგებიანი აღმოჩნდებოდა – რომელის მოგებასაც, ნებისმიერ შემთხვევაში, მთავრობა ან განგსტერები მიისაკუთრებდნენ?! 2003 წლის შემდეგ კი, მთავრობა გათავისუფლდა კორუფციისაგან, პოლიცია საქმეს შეუდგა, ბიუროკრატია შემცირდა და კანონმა მოქმედება დაიწყო. რა შედეგი უნდა მოჰყოლოდა ამ ყველაფერს? რა თქმა უნდა, ეს გამოიწვევდა ეკონომიკურ ზრდას, იმ უბრალო მიზეზის გამოც კი, რომ ახალი წამოწყებული ბიზნესი უკვე აძლევდა შემოსავალს მის მფლობელს, იქნებოდა ეს რესტორნები, სურსათის მაღაზია, თუ ძვირადღირებული სასტუმროები. ცხადია, რომ ამ ყველაფრის მისაღწევად, აუცილებელი იყო სწორად გატარებული პოლიტიკა. მაგრამ, რაღაც მომენტში, ყველა ბიზნესი, რომელიც აქამდე აკლდა ეკონომიკას, დაარსდება. რა მოხდება შემდგომში? საკმარისი იქნება თუ არა, კარგი პოლიტიკა ამ ეკონომიკური ზრდის შესანარჩუნებლად? თუ იმ ქვეყნების ისტორიას განვიხილავთ, რომლებიც დიდი ხნის მანძილზე ვითარდება, მაგალითად კორეა ან პოლონეთი, შევამჩნევთ. რომ თითოეული მათგანი, რაღაც მომენტში აუცილებლად გახდა ექსპორტიორი. როგორც ჩანს, სწრაფი ზრდა დიდი პერიოდის განმავლობაში შესაძლებელია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ქვეყანა მოახდენს მსოფლიო ბაზარზე ინტეგრირებას და მისთვის რაღაც სასურველის შეთავაზებას. მაშინ, როდესაც შედარებით ადვილია იმის განსაზღვრა, რა უნდა გააკეთოს ქვეყანამ ეკონომიკური ზრდის პირველი ეტაპის დასაწყებად, გაცილებით რთულია რეკომენდაციების გაცემა ექსპორტის ზრდის ხელშეწყობის თაობაზე. ექსპორტის წამოსაწყებად, ქვეყანას უნდა ჰქონდეს უპირატესობა რომელიმე საქონლის წარმოებაში. კორეამ, და მოგვიანებით ჩინეთმა, მსოფლიოს ბეჯითი, მორიდებული, გულმოდგინე მუშახელი ზუსტად მაშინ შესთავაზა, როდესაც ახლადაღმოცენებული ელექტრონიკის ინდუსტრია, ზუსტად მსგავსი ტიპის სამუშაო ძალას ეძებდა. ანალოგიურად, 90იან წლებში, პოლონეთმა კომპანიებს ნება დართო, მის ტერიტორიაზე ეწარმოებინათ იმაზე გაცილებით მცირე დანახარჯებით, ვიდრე ამას საფრანგეთსა და გერმანიაში შეძლებდნენ. ამასთან, ამ ორ ქვეყანას არანაირი გეოგრაფიული უპირატესობა არ გააჩნდა პოლონეთთან მიმართებაში. გატარებული პოლიტიკა მართლაც მნიშვნელოვანია, ოღონდ გარკვვეულ მომენტამდე. შემდეგ, ქვეყანამ უნდა იპოვოს საკუთარი ნიშა მსოფლიო ბაზარზე, რაც საკმაოდ რთულ ამოცანას წარმოადგენს და ნაკლებად ექვემდებარება მთავრობის კონტროლს. სანამ საქართველო ექსპორტს დაიწყებს, მან უნდა განავითაროს საქონელი, ან მომსახურება, რომელიც დანარჩენ მსოფლიოს სჭირდება. ვორქშოპის ამ მომენტში, ხალხმა დაიწყო ფანჯრიდან ცქერა და შემოდგომის კახეთის ტყის ულამაზესმა ფერებმა ყველა ადამიანის არსებობის ამაოებაზე ჩააფიქრა. ამ დროს გამოცხადდა მოკლე შესვენებაც, რომლის შემდეგაც უნდა გვემსჯელა საქართველოს მომავალი განვითარების პერსპექტივებზე. <h4 style="text-align: justify;">საქართველოს ნიშა მსოფლიო ბაზარზე ყველა, ვისაც ამ თემაზე უფიქრია, დამეთანხმება, რომ არც ისე ადვილია იმის თქმა, თუ რომელი საქონელი ან მომსახურება შეძლებდა საქართველოს მომავალი განვითარების უზრუნველყოფას. მარტივი საქონლის, მაგალითად ქსოვილის წარმოება გამოსავალი არ არის, ვინაიდან არსებობს ქვეყნები, რომლებსაც ანალოგიური პროდუქტის ბაზრისთვის შეთავაზება გაცილებით ნაკლები დანახარჯებით შეუძლია. სხვა, უფრო რთულად საწარმოებელი პროდუქციისათვის კი, არსებობენ ქვეყნები, რომლებიც საქართველოსთან შედარებით „ცოდნის მრუდზე“ (learning curve) გაცილებით წინ არიან. რაც შეეხება სასოფლო-სამეურნეო პროდუქტებს, ეს სექტორი საქართველოში ძალიან დაბალი პროდუქტიულობით ხასიათდება და განვითარების დიდი პოტენციალი აქვს. მაგრამ იმ შემთხვევაში, თუ ქვეყანა მის განვითარებას შეძლებს, ამ სექტორში დასაქმებულთა ნაწილი მნიშვნელოვნად შემცირდება. განვითარებულ ქვეყნებში, სასოფლო-სამეურნეო სექტორში დასაქმებული სამუშაო ძალის წილი მხოლოდ 1-დან 3 პროცენტამდე მერყეობს. ამჟამად კი, საქართველოში ეს მაჩვენებელი თითქმის 50%-ს შეადგენს. მაშინ, რა მოუვა იმ 47-49%-ს, რომელიც მომავალში ამ სექტორში სამუშაო ადგილს დაკარგავს? თუ არ შეიქმნება ახალი სამუშაო ადგილები, მათ მოუწევთ მიგრირება ქალაქებში, კონკრეტულად კი – თბილისში, სადაც ასევე არ დახვდებათ საკმარისი რაოდენობის ვაკანსია. დედაქალაქში უძრავი ქონების განვითარება უკვე მიუთითებს იმაზე, რომ სოფლებში მოსახლეობის რაოდენობა უკვე მნიშვნელოვნადაა შემცირებული. სასოფლო-სამეურნეო სექტორს თან უნდა ახლდეს სხვა სექტორების განვითარება, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ეს ზემოთხსენებულ პრობლემას კიდევ უფრო გაამძაფრებს. შეიძლება თუ არა საქართველოს მომავალი წარმატების მიზეზი ვაჭრობის განვითარება იყოს? შეუძლია თუ არა, ქვეყანას მსოფლიო ბაზარზე ჩაერთოს როგორც სავაჭრო ცენტრი, ანუ იყიდოს დაბალ და გაყიდოს შედარებით მაღალ ფასად? რადგანაც განვითარების ბანკი განსაკუთრებით დაინტერესებული იყო ევროკავშირის ქვეყნებთან 2014 წელს დადებული თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმების პოტენციური შედეგების ღრმა ანალიზით, ჩვენ ეს შესაძლებლობა უფრო დეტალურად განვიხილეთ. თეორიულად, ყველა ქვეყანას აქვს შეფარდებითი უპირატესობა რაღაც პროდუქციის წარმოებაში (ეს თავად შეფარდებითი უპირატესობის ცნების განმარტებიდან გამომდინარეობს). თუმცა, როგორც ნობელის პრემიის მფლობელი პოლ სამუელსონი აღნიშნავდა თავის 2004 წლის სტატიაში, ყველა შეფარდებითი უპირატესობა ერთნაირად მომგებიანი არ არის ქვეყნისათვის, მნიშვნელოვანია, რა დარგში აქვს მას ეს უპირატესობა. შესაბამისად, გასარკვევია, საქართველოს შეფარდებითი უპირატესობა მომგებიანია თუ უსარგებლო. შედარებისათვის, ჩვენ განვიხილეთ თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმება, რომელიც 2008 წელს გააფორმა თურქეთმა. ეს მნიშვნელოვნად დაეხმარა მის ეკონომიკას საკუთარი პროდუქციის საქართველოში გაყიდვაში. თურქეთიდან მილიარდ დოლარზე ნაკლები იმპორტი 2008 წელს, 2012 წლისათვის 1,4 მილიარდ დოლარამდე გაიზარდა. საქართველოს ექსპორტი თურქეთში – ცოტათი შემცირდა. თუმცა, ეს მხოლოდ ერთი მაგალითია, ის მაინც გვაძლევს წარმოდგენას იმის შესახებ, რომ საქართველოს აქვს შეფარდებითი უპირატესობა დაბალი ღირებულების მქონე საქონელში, მაშინ როდესაც თურქეთს წილად უფრო სასურველი შეფარდებითი უპირატესობა ხვდა. მხოლოდ თავისუფალი ვაჭრობა არ არის საკმარისი. საქართველომ უნდა შეძლოს იპოვოს პროდუქტი ან მომსახურება, რომელიც მსოფლიო ბაზარზე მოთხოვნადი იქნება. ქვეყნის წარმატება ამის გარეშე,  მხოლოდ თავისუფალი ვაჭრობის ხარჯზე, შეუძლებელია. <h4 style="text-align: justify;">იმედები მომავლისათვის ეს შედარებით პესიმისტური ვორქშოპი დასრულდა იმის განხილვით, თუ რა შეიძლება მიაწოდოს საქართველომ მსოფლიო ბაზარს, სად უნდა იპოვოს საკუთარი ნიშა, და რომელი მომგებიანი შეფარდებითი უპირატესობა უნდა განავითაროს. მიუხედავად იმისა, რომ ჩამოცვენილი ფოთლები და მელანქოლიური ნოემბრის მზე ყველას ქართული ეკონომიკის დეპრესიულ მდგომარეობას გვახსენებდა, პრაქტიკული განვითარების ფინანსური ექსპერტებისა და თეორისტების ერთობლივი მუშაობით, მაინც მივედით რამდენიმე პოზიტიურ იდეამდე. ეს იდეები დაკავშირებული იყო ილია ჭავჭავაძის მუზეუმში ჩვენი ვიზიტისა და ახლად გარდაცვლილი კახა ბენდუქიძის შესახებ საუბრებთან. ისტორიის მანძილზე საქართველო იყო დიდი ადამიანების სამშობლო, რომლებმაც საკუთარი ქვეყნის განვითარებაში დიდი წვლილი შეიტანეს. ამ დასკვნამ საქართველოს განვითარების არა-ორთოდოქსული იდეა გააჩინა, რომელსაც, აქვე, ერთ ან ორ კვირაში გაგიზიარებთ…

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=4196	http://www.iset.ge/blog/?p=4204
“Samegobro 2014” is a group of fishermen from Chkhakaura (Chokhatauri Municipality, Guria) seeking Agricultural Cooperative status (Photo: Irakli Kochlamazashvili). Located in a beautiful gorge between Nabeghlavi and Bakhmaro, Chkhakaura village is home to tough Guruli trout fishermen. The village is difficult to reach even in a sturdy 4×4 SUV, but this does not prevent locals from taking advantage of dilapidated Soviet infrastructure and unique natural conditions to grow trout. They are five men, ages 20 to 45, who have been in joint trout farming business for more than 4 years, selling fish, roe and fry in the nearby Nabeghlavi and Bakhmaro villages. Nabeghlavi and Bakhmaro happen to be premier Georgian mineral water brands belonging to Tskhali Margebeli (“Healthy Water”), and plentiful supply of ‘healthy water’ is perhaps the only locational advantage of the guys from Chkhakaura. The last stretch of the road from Nabeghlavi to Chkhakaura is unpaved, and in winter time fish has to be carried by sledge. For all the talk about the Georgian farmers’ chronic inability to cooperate, what the fishermen from Chkhakaura have created over the years is a real farmer cooperative. They would not have been able to survive, let alone be successful, without helping each other in every aspect of their difficult business – growing fish in the middle of nowhere and bringing it to the market. For them, cooperation is a way of life. WITH A LITTLE BIT OF HELP FROM EUROPEAN FRIENDS Responding to a unique opportunity provided by recent changes in Georgia’s legislation, the group has decided to formally register as a farmer cooperative, “Samegobro 2014”. Moreover, they have applied – and have been selected! – for funding and technical support by the European Neighbourhood Programme for Agriculture and Rural Development (ENPARD). A recoverable grant (essentially this is a zero interest loan to be eventually ‘recovered’ by the Georgian Farmer Association in order to finance future loans) of about GEL 70,000, will allow the group to renovate and expand their facilities, and buy a pick-up truck to distribute trout and deliver feed and other supplies to the farm. Their business plan (which they had to develop in order to qualify for EU funding) talks about development of agritourism – construction of a small B&B facility for visitors interested in healthy water, trout fishing and breathtaking mountain scenery. The story of the “Samegobro 2014” is part of a big EU-supported push by the Georgian government to establish business-oriented farmer groups across the country. More than 250 agricultural cooperatives have registered with the Agricultural Cooperatives Development Agency (ACDA) to date. Many of these (as well as some other farmer groups) will be incubated through the Eur 40 mln ENPARD-Georgia program, which gives farmers a great opportunity to explore economies of scale in the procurement of inputs and services, agricultural production and marketing. The road to effective farmer cooperation in Georgia is not likely to be an easy one. To begin with, fledgling farmer groups will have to learn the basics of cooperation management – how to make collective decisions, how to reward good performers and punish slackers. Strong leadership skills and ability to work in a team – standard job interview topics – might prove a binding constraint for groups lacking in prior experience. While cooperation management may be less of a challenge for more or less experienced groups, such as our Guruli fishermen, farmer coops may go bust like any other business if they fail to achieve a competitive position in their market. Failure can be a result of poor raw material supply management (crucial for processing cooperatives) or competition with larger scale and more efficient producers (like the large trout farm right on the road to Bakhmaro). In the absence of insurance and cash reserves, a potentially successful farmer coop could unravel even as a result of a one-time crop failure. THE CHALLENGE OF ACHIEVING ECONOMIES OF SCALE AND COMPETITIVENESS A cursory examination of the list of farmer groups registering with the Agricultural Cooperatives Development Agency (ACDA) and applying for ENPARD support suggests that – perhaps contrary to some expert assessments – most Georgian farmer groups are tiny ‘ production coops’ , that is groups trying to scale up production by consolidating their assets and jointly acquiring a piece of equipment or machinery. As previously discussed on the , the distinction between production and service coops is crucial. “Smallholders are often too small to independently access markets, and can be easily exploited by middlemen and local monopolies.  Service cooperatives  can increase the bargaining power of smallholders versus banks, service providers, input suppliers, processors and … government. This light form of cooperation is quite effective and relatively easy to manage and sustain, which explains its prevalence in North America and Western Europe. A more ambitious (and far more demanding) form of cooperation is about pooling fragmented smallholdings into larger farms. Examples of such production cooperatives are the Israeli kibbutz and Soviet collective farms. These are said to benefit from economies of scale in primary agricultural production.” The main raison d’être for production cooperatives , of which “Samegobro 2014” is a good example, is, indeed, the opportunity to reduce costs and gain lucrative contracts with other players in the relevant agricultural value chain, such as large processors, retail and hotel networks. Unfortunately, most newly registered farmer groups are very small, consisting of 3-5 members (often close friends or relatives), which diminishes the scope for achieving economies of scale in production, at least in the short term. For processing cooperatives (a specific form of production coops that is quite common among newly registered farmer groups), cooperation is typically about undertaking investment in expensive equipment that no single farmer would be able to afford individually. Given the small size of processing cooperatives currently registered with the ACDA, however, their main challenge will be to ensure stable supply of raw materials (be it tea leaves, nuts or milk), and thus justify the upfront investment in processing equipment, storage units, and the like. (As many processing businesses learn the hard way, managing raw material supply is never easy in Georgia given the short planning horizons of smallholder farmers and lack of forward markets. In other words, there is a real danger here that donor-financed equipment will be eventually rusting in the corner of a field, to use .) Finally, for all types of startup production cooperatives, a real issue is competition in the product market. Instead of cooperating on input and service procurement or marketing, they will be competing with each other, with smallholder farmers (delivering product to the market at prices which undercut more formal players), and with larger commercial operators (large-scale family farms or LTDs) enjoying economies of scale in production and/or marketing which cannot be matched by startup agricultural cooperatives. A possible way out for small-scale producers (e.g. wine cooperatives) will be to develop highly differentiated products (a specific grape variety, qvevri wine, locally branded churchkhela, etc.) and invest in their branding and marketing. Many startup farmer coops will undoubtedly fail to deal with these challenges. Nevertheless, the Guruli fishermen example suggests that farmer cooperation should be given a chance in Georgia. With a bit of support from our European neighbors and the Georgian government, cooperation could give hope to many Georgian households who are willing to help themselves.	„სამეგობრო 2014“ არის მეთევზეთა ჯგუფი სოფელი ჩხაკაურადან (ჩოხატაურის მუნიციპალიტეტი, გურია), რომელიც ცდილობს სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივის სტატუსის მიღებას (ფოტო: ირაკლი კოჭლამაზაშვილი) ნაბეღლავსა და ბახმაროს შორის, ულამაზეს ხეობაში მდებარე სოფელი ჩხაკაურა, ძლიერი გურული მეთევზეების ადგილსამყოფელია. სოფელში მისვლა საკმაოდ რთულია მძლავრი 4×4 ავტომობილისთვისაც, მაგრამ ეს ადგილობრივებს ხელს ვერ უშლის, კალმახის მოსაშენებლად გამოიყენონ დანგრევის პირას მისული საბჭოთა ინფრასტრუქტურა და უნიკალური ბუნებრივი პირობები. აქ დასაქმებულია 5 მამაკაცი, ასაკით 20-დან 45 წლამდე, რომლებიც უკვე 4 წელზე მეტია, ერთობლივად აწარმოებენ კალმახის ბიზნესს და ყიდიან როგორც კალმახს, ასევე ქვირითსა და ლიფსიტს ახლომდებარე სოფლებში – ნაბეღლავსა და ბახმაროში. ნაბეღლავი და ბახმარო ქართული მინერალური წყლების ბრენდებია, რომელიც  „წყალი მარგებელს“ ეკუთვნის და ეს უხვი „ჯანსაღი წყალი“ ალბათ ერთადერთი ადგილობრივი უპირატესობაა ჩხაკაურას მეთევზეებისთვის. გზის ბოლო მონაკვეთი ნაბეღლავიდან ჩხაკაურამდე ოღროჩოღროა, ასფალტის გარეშე, რაც ზამთარში აიძულებს მეთევზეებს, გასაყიდი თევზი ციგით ჩამოიტანონ მთავარ გზამდე. უამრავი მითქმა-მოთქმის მიუხედავად, რომ ქართველ ფერმერებს კოოპერაცია არ შეუძლიათ, ის რაც ჩხაკაურელმა მეთევზეებმა შექმნეს ნამდვილი ფერმერთა კოოპერატივია, რომელიც უკვე რამდენიმე წელია ფუნქციონირებს. ისინი არათუ წარმატებას ვერ მიაღწევდნენ, არამედ ვერც გადარჩებოდნენ, ცალ-ცალკე რომ ეშრომათ და ერთმანეთს არ დახმარებოდნენ ყველა იმ ასპექტში, რაც მათ რთულ ბიზნესს ახლავს თან – მოეშენებინათ კალმახი სადღაც გადაკარგულში და ბაზრისთვის მიეწოდებინათ გასაყიდად. მათთვის კოოპერაცია ცხოვრების გზაა. ევროპელი მეგობრების მცირედი დახმარებით უნიკალური შესაძლებლობის საპასუხოდ, რომელიც საქართველოს კანონმდებლობაში ბოლო დროინდელმა ცვლილებებმა გამოიწვია, ჯგუფმა გადაწყვიტა, ოფიციალურად დარეგისტრირებულიყო, როგორც ფერმერული კოოპერატივი „სამეგობრო 2014“. მეტიც, მათ განაცხადი შეიტანეს – და გაიმარჯვეს კიდეც! – ევროპის სამეზობლო პროგრამის ფარგლებში, სოფლისა და სოფლის მეურნეობის განვითარებისათვის (ENPARD) პროგრამაში. პროგრამა ითვალისწინებს ფინანსურ და ტექნიკურ დახმარებას სოფლის მეურნეობის კოოპერატივებისთვის. დაბრუნებადი გრანტი (არსებითად, ეს არის ნულ-პროცენტიანი სესხი, რომელიც საბოლოოდ უნდა დაუბრუნდეს საქართველოს ფერმერთა ასოციაციიას, რათა მან მომავალში კვლავ გასცეს მსგავსი კრედიტები), დაახლოებით 70,000 ლარის ოდენობით, დაეხმარება ჯგუფს, თავისი მეურნეობის  შეკეთებასა და გაფართოვებაში, ასევე კალმახის დისტრიბუციისა და ფერმისათვის მასალების მომარაგებისათვის საჭირო პიკაპის ტიპის ავტომობილის შესყიდვაში. მათი ბიზნეს გეგმა (რომელიც დაფინანსების მოსაპოვებლად მოამზადეს), ასევე მიზნად ისახავს აგროტურიზმის განვითარებას – მცირე ტიპის კოტეჯების აგებას სტუმრებისთვის, რომლებიც დაინტერესებულნი არიან მიირთვან „ჯანსაღი წყალი“, ითევზაონ კალმახზე  და დატკბნენ მთის შესანიშნავი ხედებით. „სამეგობრო 2014“-ის ისტორია ევროკავშირისა და საქართველოს მთავრობის მიერ მხარდაჭერილი იმ დიდი პროექტის ნაწილია, რომელიც, ქვეყნის მასშტაბით, ბიზნესზე ორიენტირებული ფერმერული ჯგუფების გაერთიანებას ემსახურება. დღეის მდგომარეობით, 250-ზე მეტი სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივი უკვე ოფიციალურად დარეგისტრირდა სოფლის მეურნეობის კოოპერატივების განვითარების სააგენტოში (ACDA). მათგან ბევრი (ისევე, როგორც სხვა ფერმერული ჯგუფები) ჩართული იქნება „ენპარდის“ 40 მილიონი ევროს ბიუჯეტის მქონე პროგრამაში, რომელიც ფერმერებს ძალიან კარგ შესაძლებლობას აძლევს, ისარგებლონ მასშტაბის ეკონომიით, იქნება ეს ფერმისათვის საჭირო მასალებისა და მომსახურების შესყიდვა, თუ სასოფლო-სამეურნეო წარმოება და გასაღება/მარკეტინგი. თუმცა, გზა წარმატებული ფერმერული კოოპერატივისაკენ საქართველოში ადვილი არ არის. დავიწყოთ იმით, რომ ახლად ფრთაშესხმულმა ფერმერულმა ჯგუფებმა უნდა ისწავლონ კოოპერატივის მართვის საფუძვლები – როგორ მიიღონ ერთობლივი გადაწყვეტილება, როგორ წაახალისონ სამუშაოს კარგი შემსრულებლები და დასაჯონ უსაქმურები. ძლიერი ლიდერის თვისებები და გუნდში მუშაობის შესაძლებლობა  – სტანდარტული სამუშაო ინტერვიუს საკითხები – შეიძლება  ხელისშემშლელი ფაქტორები იყოს გუნდისათვის, რომელსაც გამოცდილება აკლია. რამდენადაც კოოპერატივის მართვა შეიძლება ნაკლებად პრობლემატური იყოს მეტ-ნაკლებად გამოცდილი ჯგუფისათვის, როგორც ჩვენი მეთევზეები არიან გურიიდან, ფერმერთა კოოპერატივები, ყველა ბიზნესის მსგავსად, შეიძლება გაკოტრდნენ, ბაზარზე კონკურენციის გამო. მარცხი შეიძლება გამოიწვიოს ნედლეულის მიწოდების უკმარისობამ, ანდა მისმა ცუდმა მენეჯმენტმა (კრიტიკულია გადამამუშავებელი კოოპერატივებისათვის), ან მსხვილ და უფრო მეტად ეფექტიან მწარმოებელთან (ჩხაკაურას შემთხევაში, კალმახის დიდი ფერმა ბახმაროსკენ მიმავალ გზაზე) კონკურენციამ. დაზღვევისა და თავისუფალი ფულადი სახსრების არქონის პირობებში, პოტენციურად წარმატებული ფერმერთა კოოპერატივი შეიძლება დაიშალოს, თუნდაც მოსავლის ერთჯერადად ჩავარდნის გამო. მასშტაბის ეკონომიისა და კონკურენტუნარიანობის მიღწევა, როგორც გამოწვევა თუ ზედაპირულად გადავხედავთ სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების განვითარების სააგენტოში (ACDA) დარეგისტრირებულ კოოპერატივებს, რომლებსაც განაცხადი შეაქვთ ENPARD-ის მხარდაჭერის მისაღებად – შესაძლოა,  ზოგიერთი ექსპერტის შეფასების საწინააღმდეგოდ – ვნახავთ, რომ ძირითადი ნაწილი ქართული ფერმერული ჯგუფებისა მცირე საწარმოო კოოპერატივებია. ისინი ცდილობენ, გაზარდონ თავიანთი წარმოება აქტივების გაერთიანებისა და საჭირო აღჭურვილობისა და მანქანა-დანადგარების ერთობლივად შეძენის ხარჯზე. როგორც ადრე განხილულ იქნა -ზე, განსხვავება საწარმოო და მომსახურების მიმწოდებელ კოოპერატივებს შორის გადამწყვეტია. „მცირე მეწარმეები ხშირ შემთხვევაში  ძალიან მცირეები არიან იმისათვის, რომ დამოუკიდებლად შეაღწიონ ბაზარზე და ადვილი შესაძლებელია შუამავლებისა და ადგილობრივი მონოპოლისტების მიერ იქნან ექსპლოატირებულნი. მომსახურების მიმწოდებელ კოოპერატივებს, შეუძლიათ გაზარდონ მცირე მეწარმეების სავაჭრო ძალაუფლება ბანკებთან, მომსახურების მომწოდებლებთან, მომმარაგებლებთან, გადამმუშავებლებთან და … მთავრობასთან მოლაპარაკებისას. კოოპერაციის ეს მარტივი ფორმა საკმაოდ ეფექტური და შედარებით ადვილი სამართავი და შესანარჩუნებელია, რაც ხსნის მის პოპულარობას ჩრდილო ამერიკასა და დასავლეთ ევროპაში. კოოპერაციის უფრო ამბიციური (და უფრო მეტად მოთხოვნადი) ფორმა  დანაწევრებული მცირე მეწარმეების უფრო დიდ ფერმებად გაერთიანებაა. ასეთი საწარმოო კოოპერატივების მაგალითებია ისრაელის კიბუცის და საბჭოთა კოლექტივის ფერმები, რომელთა მიზანიც იყო ესარგებლათ მასშტაბის ეკონოომიით მთავარ სასოფლო-სამეურნეო წარმოებაში.“ საწარმოო კოოპერატივად არსებობის მთავარი მიზეზი, რომლის კარგი მაგალითია „სამეგობრო 2014“, არის რეალური შესაძლებლობა ხარჯების შემცირებისა და შესაბამისი ღირებულებათა ჯაჭვის სხვა მოთამაშეებთან, მსხვილ გადამმუშავებლებთან, საცალო და სასტუმრო ქსელებთან მომგებიანი კონტრაქტების დადება. სამწუხაროდ, უმეტესობა ახალდარეგისტრირებული ფერმერული ჯგუფებიდან ძალიან პატარაა, შედგება 3-5 წევრისაგან (უმეტესად ახლო მეგობრები ან ნათესავები), რაც ამცირებს მასშტაბის ეკონომიის მიღწევის შესაძლებლობას წარმოებაში, სულ მცირე, მოკლევადიან პერიოდში. გადამამუშავებელი კოოპერატივებისათვის, კოოპერაცია გულისხმობს საინვესტიციო ვალდებულების აღებას ფართო აღჭურვილობისათვის, რაც არაა ხელმისაწვდომი ცალკეული ფერმერისათვის ინდივიდუალურად. მიუხედავად ACDA-ში დარეგისტრირებული გადამამუშავებელი კოოპერატივების მოცულობის სიმცირისა, მთავარი გამოწვევა მაინც  ნედლეულის (იქნება ეს ჩაის ფოთოლი, თხილი თუ რძე) სტაბილური მიწოდების უზრუნველყოფა იქნება, რამაც უნდა გაამართლოს უკვე ჩადებული ინვესტიცია გადამამუშავებელ აღჭურვილობაში, შესანახ საშუალებებში, და ა.შ.  (როგორც ბევრი გადამამუშავებელი საწარმოს გამოცდილება აჩვენებს, საქართველოში, მცირე მეწარმეების მოკლევადიანი ხედვისა  და მოწინავე ბაზრის ნაკლებობის პირობებში, ნედლეულის მიწოდება არასდროს არის ადვილი. სიტყვებით რომ ვთქვათ, არსებობს რეალური საფრთხე რომ დონორების დაფინანსებულ აღჭურვილობას „ჟანგი შეჭამს“) საბოლოოდ, ყველა ტიპის დამწყები საწარმოო კოოპერატივისთვის, რეალური გამოწვევა საქონლის ბაზარზე არსებული კონკურენციაა. საჭირო მასალისა და მომსახურების შესასყიდად,  ან მარკეტინგის გასამართად თანამშრომლობის ნაცვლად, ისინი შეეჯიბრებიან ერთმანეთს, მცირე ფერმერებს (რომლებსაც ბაზარზე თავიანთი საქონელი დაბალ ფასად გააქვთ) და დიდ კომერციულ მოთამაშეებს (დიდი საოჯახო ფერმები ან შპს-ები), რომლებიც ახერხებენ მასშტაბის ეკონომიის მიღწევას  წარმოებაში და/ან მარკეტინგში, რაც არ არის ხელმისაწვდომი დამწყები სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივისათვის. შესაძლო გამოსავალი მცირე მეწარმეებისათვის (მაგ. ღვინის კოოპერატივები) იქნება პროდუქციის მრავალფეროვნებაზე (ყურძნის კონკრეტული ჯიშები, ქვევრის ღვინო, ადგილობრივად ბრენდირებული ჩურჩხელა, და ა.შ.) მუშაობა და ბრენდინგსა და მარკეტინგში ინვესტირება. ამ გამოწვევების წინაშე, ეჭვგარეშეა, რომ ბევრი დამწყები ფერმერთა კოოპერატივი დამარცხდება. მიუხედავად ამისა, გურული მეთევზეების მაგალითი გვიჩვენებს, რომ საქართველოში ფერმერთა კოოპერაციას უნდა მიეცეს შანსი. ევროპელი მეზობლების მცირედი დახმარებით და საქართველოს მთავრობის მხარდაჭერით, კოოპერაციას ბევრი ქართველი ფერმერისათვის შეუძლია იმედის მიცემა, რომლებსაც სურთ საკუთარ თავს დაეხმარონ.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=4173	http://www.iset.ge/blog/?p=4185
One more word about giving instruction as to what the world ought to be. Philosophy in any case always comes on the scene too late to give it… When philosophy paints its gloomy picture then a form of life has grown old. It cannot be rejuvenated by the gloomy picture, but only understood. Only when the dusk starts to fall does the owl of Minerva spread its wings and fly. - G.W.F. Hegel, Philosophy of Right (1820), “Preface” The post-communist world lost one of its greatest sons last week – a freedom fighter who devoted his life to the daunting task of cleansing Eastern Europe and Eurasia from the shackles of Soviet thinking and bureaucracy. Like Che Guevara before him, Big Kakha’s legacy transcends national borders. His crusade for liberty and human dignity took him in 2004 from Russia to Georgia, and – in the last year of his life – from Georgia to Ukraine. He was eager to help revolutionaries and reformers all over the world, not sparing his time, money and effort to instill liberal ideas and incubate liberal institutions. He did so in many different ways: through education and public advocacy, advising reform-minded presidents and opposition leaders, and – when given the opportunity to do so in his native Georgia – by designing and implementing one of the most ambitious reform programs in recent history. Kakha served as a symbol of the post-communist ‘transition’, a painful and tortuous process whereby almost thirty Eastern European and Eurasian nations attempted to exercise their unalienable rights to “Life, Liberty and the pursuit of Happiness”, to quote the American Declaration of Independence. Rather than ushering in instant happiness, however, anti-communist and nationalist revolutions had in many instances unleashed Star Wars-style ‘Dark Forces’ of destruction, bringing about chaos, civil wars, economic collapse and misery. Such was the fate of Georgia and many of its sister (former USSR) republics. Waves of chaos had receded by the second half of 1990s, giving birth to a series of naked kleptocracies – a sad caricature of the democratic and capitalist ideals cherished by transition visionaries and ideologues, such as Bendukidze. As a result, many early reformers have lost their fervor, retiring from politics or emigrating to enjoy private life. This was never an option for Bendukidze, who continued to preach free markets and anarchism (which he called “libertarianism”), knowingly full well that a second chance might arrive soon. And it did, when in the span of two years (2003-2005) popular discontent with incompetent and corrupt regimes fed into the ‘Color Revolutions’ in Georgia, Ukraine and Kyrgyzstan. Kakha came into the Georgian politics never bothering to become a politician. He did not worry about his popularity or his chances to be elected to public office. He had no patience for idiots and intellectual slaves lacking in critical thinking and originality (of which he had plenty). He was not afraid to question dogma and ruthlessly destroy institutions and regulations which he saw as obsolete, unnecessary, and harmful – institutions which only survived because nobody bothered to question their existence. He pushed with all his might for what he thought was needed for the country – not for what could score him political points. During his time in government, Bendukidze dominated the policy debate as few had the guts and knowledge to challenge him. With the UNM losing power in 2012, he went into intellectual opposition, a place which probably best suited his temperament. He marshaled facts, theories and numbers and continued to influence the public discourse, loyal as ever to his views and principles. He was a scary opponent, but an opponent one wants to have to in order to avoid mistakes. With him gone, the country has lost so much more than the few unpleasantries he might have barked at you in a moment of irritation. After inevitably leaving politics, Kakha made it his mission to educate the next generation of Georgian leaders. The Free University has become the embodiment of his Free Will, promoting the love of freedom, learning and critical thinking. He started with one university and then added another. Four vocational colleges and a school were soon included in the portfolio. He rebuilt and refurbished dilapidated infrastructure, brought back professors who left Georgia in the dark 1990s, turning these institutions into a brand that the young and brightest Georgians had a hard time to resist. Kakha was quite critical of mainstream economics and mainstream economists, many of whom he would brand as ‘socialists’. Yet, despite that, he appreciated the quality of research and education provided by ISET and became a friend. His ultimate desire was to make ISET a part of the Free University, but he knew it would take years to make this plan a reality. *          *          * Time has not yet come for the Owl of Minerva to spread its wings. In other words, it is too early to pass judgment on Kakha’s life enterprise – the unmaking of Soviet empire. Freedom loving Georgia and Ukraine – Kakha’s darling in his last hours – are yet to crack the hard nut of squaring individual liberties (of which Kakha was the staunchest protector) with the necessity to reach collective compromises concerning social justice (e.g. equal opportunity in education, permissible wealth and income gaps). Likewise, these countries are yet to resolve the tensions between traditional values, embedded in their cultures and religions, and liberal ideals originating in the West. Moreover, transition – in its movement-towards-freedom-and-democracy sense – is yet to begin for many other Eurasian nations. Kakha’s untimely and unfortunate death will undoubtedly spark a renewed debate about his personal legacy in Georgia. Radical deregulation and anti-corruption reforms he championed created a civilized environment in which businesses could potentially thrive and people could live a dignified and secure life. Yet, these reforms have failed to relieve the misery of the great mass of Georgian peasants and urban poor. Free trade and low taxes benefited some but hurt others – e.g. smallholder farmers, feeding into divergent perceptions and political preferences. While contradictory assessments are likely to persist in the short-run, one thing is crystal clear. Kakha’s bigger-than-life personality will be forever remembered for his free spirit, for what he managed to achieve in his lifetime, and for his moral and intellectual bequest to posterity. Rest in peace, dear Kakha!	ეკიდევ ერთი სიტყვა იმის შესახებ , თუ როგორი უნდა იყოს სამყარო. ნებისმიერ შემთხვევაში, ფილოსოფია სცენაზე იმ დროს გამოვა, როდესაც ინსტრუქციების გაცემა უკვე გვიანი იქნება… სანამ ფილოსოფია თავის მოღუშულ სურათს დახატავს, სიცოცხლის ფორმა დაბერდება. მას მოღუშული სურათი ვერ გააახალგაზრდავებს, თუმცა კარგად ახსნის.  ჩამოწვება მინერვას ბუ მხოლოდ დაისის ჩამოწოლასთან ერთად გაშლის ფრთებს და გაფრინდება. - გ.ვ.ფ. ჰეგელი, სამართლის ფილოსოფია (1820), “პროლოგი” გასულ კვირას, პოსტ-კომუნისტურმა სამყარომ დაკარგა თავისუფლებისათვის მებრძოლი ერთ-ერთი უდიდესი შვილი, რომელმაც თავისი ცხოვრება აღმოსავლეთ ევროპისა და ევრაზიის საბჭოთა აზროვნების და ბიუროკრატიის ბორკილებისგან გათვისუფლებას დაუთმო. ჩე გევარას მსგავსად, დიდი კახას მემკვიდრეობა ეროვნულ საზღვრებს სცილდება. 2004 წელს, თავისუფლებისა და ადამიანური ღირსებისთვის ბრძოლამ ის რუსეთიდან საქართველოში, ხოლო სიცოცხლის უკანასკნელ წელს – საქართველოდან უკრაინაში ჩაიყვანა. მას სურდა დახმარებოდა რევოლუციონერებს და რეფორმატორებს მთელს მსოფლიოში და ის არ ზოგავდა დროს, ფულს და ენერგიას ლიბერალური იდეების და ინსტიტუტების ჩამოსაყალიბებლად. მან რამდენიმე ხერხს მიმართა: განათლება, საჯარო ადვოკატირება, რეფორმატორი პრეზიდენტების და ოპოზიციური ლიდერების მრჩევლობა და საქართველოში, უკანასკნელ პერიდში, ყველაზე ამბიციური რეფორმის განხორციელება. კახა იყო პოსტ-კომუნისტური „ტრანზიციის“ სიმბოლო. ეს იყო მტკივნეული და ხანგრძლივი პროცესი, რომლის დროსაც აღმოსავლეთ ევროპისა და ევრაზიის თითქმის ოცდაათი ქვეყანა ცდილობდა თავიანთი „სიცოცხლის, თავისუფლებისა და ბედნიერების“ (რომ გამოვიყენოთ ციტატა შეერთებული შტატების თავისუფლების დეკლარაციიდან) უფლების გამოყენებას. თუმცა, მყისიერი ბედნიერების ნაცვლად, ანტი-კომუნისტურმა და ნაციონალურმა რევოლუციებმა, ხშირ შემთხვევაში, „ვარსკვლავური ომების“ „ბნელი ძალების“ მსგავსი დესტრუქცია, ქაოსი, სამოქალაქო ომები, ეკონომიკური კრიზისი და უბედურება გამოიწვია. ეს იყო საქართველოს და ყოფილი საბჭოთა კავშირის რესპუბლიკების ბედი. 90-იანების მეორე ნახევარში, ქაოსის ტალღები შემცირდა და დასაბამი მიეცა კლეპტოკრატებს – დემოკრატიული და კაპიტალისტური იდეების გარდამავალი ხედვების და იდეოლოგიების სევდიან კარიკატურას, რისი მაგალითიც იყო ბენდუქიძე. შედეგად, მრავალმა ადრეულმა რეფორმატორმა დაკარგა ენთუზიაზმი და პოლიტიკიდან ან ქვეყნიდან წავიდა. ბენდუქიძესთვის ეს არასდროს ყოფილა გამოსავალი. ის აგრძელებდა თავისუფალი ბაზრის და ანარქიზმის ადვოკატირებას და იცოდა, რომ მეორე შანსი მალე გამოჩნდებოდა. და ასეც მოხდა, როდესაც ორი წლის განმავლობაში (2003-2005 წლები) არაკომპეტენტურ და კორუფციულ მეთოდებთან შეჭიდებამ „ფერადი რევოლუციების“ ტალღა გამოიწვია საქართველოში, უკარაინასა და ყირგიზეთში. კახა ქართულ პოლიტიკაში ისე ჩაერთო, რომ პოლიტიკოსობას სულაც არ აპირებდა. მას არ აღელვებდა პოპულარობა და საჯარო სექტორში არჩევის შანსი. მას იდიოტების და კრიტიკულ აზროვნებას და ორიგინალურობას (რაც თვითონ უხვად ჰქონდა) მოკლებული ინტელექტუალური მონების მოთმენა არ შეეძლო. ის არ შეუშინდა კითხვების დოგმას და შეუბრალებლად მოსპო ის ინსტიტუტები და რეგულაციები, რომლებიც მისი აზრით, მოძველებული, უფუნქციო და საზიანო იყო – ინსტიტუტები, რომლებიც მხოლოდ იმიტომ არსებობდა, რომ მანამდე მათი ფუნქციონირებით არავინ იყო დაინტერესებული. ის მთელი ძალით ცდილობდა გაეკეთებინა ის, რასაც ქვეყნისათვის სასარგებლოდ მიიჩნევდა და არა ის, რაც მას პოლიტიკურ ქულებს დაუწერდა. მთავრობაში ყოფნის დროს, ბედუქიძე პოლიტიკურ დებატებში ხშირად დომინირებდა, რადგან მისი ოპონენტებიდან ცოტას თუ ჰქონდა მისთვის წინააღმდეგობის გასაწევად საჭირო სიმამაცე და ცოდნა. 2012 წელს, მას შემდეგ რაც ნაციონალურმა მოძრაობამ ხელისუფლება დაკარგა, ბენდუქიძე ინტელექტუალურ ოპოზიციაში წავიდა. ეს ადგილი, ალბათ ყველაზე მეტად შეეფერებოდა მის ტემპერამენტს. მან იცოდა ფაქტები, თეორიები და რიცხვები და თავისი ხედვების და პრინციპების საჯაროდ განხილვას განაგრძობდა. ის საშიში, თუმცა საჭირო ოპონენტი იყო; ასეთი მეტოქის არსებობის პირობებში, უფრო ფრთხილად ხარ, რომ შეცდომები არ დაუშვა. კახას გარდაცვალებით, ქვეყანამ დაკარგა უფრო მეტი, ვიდრე უსიამოვნო კომენტარები, რომლებსაც ის გაბრაზების დროს გააკეთებდა. პოლიტიკიდან წასვლის შემდეგ, კახას მისია მომავალი ქართველი ლიდერების თაობის განათლება გახდა. თავისუფალი უნივერსიტეტი მისი თავისუფალი სურვილის – თავისუფლების სიყვარულის, სწავლის და კრიტიკული აზროვნების – ხორცშესხმული მაგალითი გახდა. მან ერთი უნივერსიტეტით დაიწყო და შემდეგ მეორეს ხელმძღვანელობაც ითავა. ამას გარდა, დააარსა ოთხი პროფესიული კოლეჯი და სკოლა. მან განაახლა განადგურებული ინფრასტრუქტურა, უკან დააბრუნა პროფესორები, რომლებმაც ქვეყანა ბნელ 90-იანებში დატოვეს და ეს ინსტიტუტები აქცია ბრენდად. ბრენდად, რომელიც ძალიან მიმზიდველი იყო ახალგაზრდა და ჭკვიანი ქართველებისთვის. კახა საკმაოდ კრიტიკული იყო ეკონომისტთა დიდი ნაწილის მიმართ, ბევრ მათგანს „სოციალისტადაც“ მონათლავდა ხოლმე. ამის მიუხედავად, ის აფასებდა ISET-ის კვლევის და განათლების ხარისხს და ჩვენი სკოლის მეგობარიც გახდა. მას სურდა, ISET თავისუფალი უნივერსიტეტის ნაწილი გამხდარიყო, მაგრამ იცოდა, რომ ამ სურვილის განხორციელებას წლები დასჭირდებოდა. *          *          * მინერვას ბუს ფრთების გაშლის დრო ჯერ არ მოსულა. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ძალიან ადრეა კახას ცხოვრებისეული გეგმის – საბჭოთა იმპერიის დაშლის – შესრულების ხარისხის შეფასება. თავისუფლების მოყვარე საქართველოს და უკრაინას – კახას უკანასკნელ საზრუნავს – კიდევ ბევრი აქვთ გასაკეთებელი ინდივიდუალური თავისუფლების უზრუნველსაყოფად (რასაც ასე გამალებით იცავდა კახა), რასაც თან უნდა ერთვოდეს სოცალური სამართალი (მაგ., განათლების მიღების თანაბარი უფლება, სიმდიდრის და შემოსავლის დონეებს შორის განსხვავება). ასევე, ამ ქვეყნებმა უნდა გადაჭრან კონფლიქტი კულტურითა და რელიგიით გამყარებულ ტრადიციულ ღირებულებებს და დასავლეთში წარმოშობილ ლიბერალურ იდეებს შორის. უფრო მეტიც, გადასვლა, ტრანზიცია – მოძრაობა თავისუფლებისა და დემოკრატიისთვის – ევრაზიის მრავალი ქვეყნისათვის ჯერ ახლა იწყება. კახას უდროოდ გარდაცვალება საქართველოში მისი მემკვიდრეობის შესახებ დებატებს განაახლებს; რადიკალური დერეგულაცია და ანტი-კორუფციული რეფორმები, რომლებიც მან წარმატებით განახორციელა, შექმნა ცივილური გარემო რომელშიც ბიზნესს შეუძლია მიაღწიოს წარმატებას და ადამიანებმა იცხოვრონ ღირსეულად და მშვიდად. ამის მიუხედავად, ამ რეფორმებმა ვერ შეძლეს ქართველი გლეხების და ქალაქში მცოხვრები ღარიბი მასისთვის გაჭირვების შემსუბუქება. თავისუფალმა ვაჭრობამ ზოგს სარგებელი მოუტანა და ზოგს, მაგალითად მცირე ფერმერებს, ზიანი, რამაც განსხვავებული შეხედულებები და პოლიტიკური პრეფერენციები გამოიწვია. მიუხედავად იმისა, რომ მოკლევადიან პერიოდში საწინააღმდეგო შეფასებები იარსებებს, ერთი რამ ცხადია: კახას დიდი პიროვნება სამუდამოდ ემახსოვრებათ მისი თავისუფალი სულის, ცხოვრების მიღწევების და მომავლისთვის მორალური და ინტელექტუალური დანატოვარის გამო. მშვიდად განისვენე, ძვირფასო კახა!

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=4120	http://www.iset.ge/blog/?p=4154
The sacking of Irakli Alasania, Georgia’s Defense Minister since October 2012, sent shock waves through the country’s political system. But it should not have. After all, Alasania is one of 9 incumbents in this key ministry since 2004. Moreover, with 2 years and one month in office he is tied for second place with David Kezerashvili as the longest serving Minister of Defense after Bacho Akhalaia (2 years and 11 months). Fourth on the list is Irakli Okruashvili (one year and 11 months). All other ministers served between 3 and 8 months. Neither should Alasania take offence with PM Garibashvili’s calling him “”. All his long-serving predecessors in office fared much worse. Akhalaia is currently serving a 3-year term in prison. Kezerashvili was detained in France in early 2013 on multiple criminal charges and escaped extradition by the skin of his teeth. Okruashvili was sentenced in 2008 to an 11-year prison term in absentia. The last minister of defense under Shevardnadze, a civil war hero and martial arts specialist Davit Tevzadze, had to battle corruption allegations back in 2004, and completely retired from public life. Dimitri Shashkin, the last minister of defense under Saakashvili, chose to weather the 2012 political storm in voluntary exile. As a matter of fact, the degree of reshuffling plaguing the Ministry of Defense is not all that special in Georgian politics. As shown in Figure 1, all other ministries have seen frequent changes in leadership. In fact, the ministry with the least continuity at the top – and no sustainable leadership until October 2012 – has been the Ministry of Economy and Sustainable Development. Since 2004, this ministry has had 11 individuals serving that role, ranging from heavyweights, such as Kakha Bendukidze, all the way to featherweight Vera Kobalia. Figure 1 . Number of ministers, by ministry, since the Rose Revolution <span style="color: #222222;">Full data on the Ministerial Turnover available </span> THE REGIONAL CONTEXT Georgia clearly stands out in the degree of political change and ministerial reshuffling compared to its immediate environment. To begin with, Georgia is the only country in the region to go through an orderly democratic transition in 2012. But Georgia is worlds apart also when it comes to mobility in top ministerial jobs. Both Armenia and Azerbaijan see much less rotation within its political power structures. Azerbaijan is perhaps an extreme case since most Azeri strongmen have been holding to their positions since mid-90s on the basis of personal allegiance and family ties to the ruling Aliyev/Pashaev clan. For example, Safar Abiyev served as Azerbaijan’s minister of defense for more than 17 years (1995-2013). Kamaladdin Heydarov (allegedly one of the richest Azeris) has been holding to financially lucrative positions as head of State Customs Committee from 1995 till 2006, and Minister of Emergency Situations since 2006. Winds of change started blowing very recently with a few long-serving ministers (defense, economy and industry, agriculture, education, communication and high technology) stepping down and letting new blood into the system. The situation has been quite a bit more dynamic in Armenia, which has had three presidents since independence – Levon Ter-Petrosyan (1991-1998), Robert Kocharian (1998-2008), and Serzh Sargsyan (since 2008). Sargsyan, Armenia’s current president, was the country’s defense minister for a total of 9 years (1993-95, 2000-2007) and has held other top security-related posts in between. His successor, Seyran Ohanyan, is heading up the Ministry of Defense since 2008. In fact, the vast majority of Armenia’s current ministers have been in office since the 2008 presidential elections, which can be considered the norm in most democratic countries around the world. HOW MUCH CHANGE IN TOP POLITICAL JOBS IS GOOD FOR A COUNTRY? In economics, it is common to represent the relationship between possible rates of taxation and the resulting levels of government revenue by means of the so-called . The idea is very simple: if the tax rate is set at 0%, the government will not be able to collect any revenue; the same is true, however, if the government sets the tax at 100% (since nobody will have any incentive to work). A conclusion from this simple analysis is that there is some medium level of tax (not necessarily 50%!) that maximizes government revenue. One can apply the same logic to rotation in top political jobs and quality of governance. Zero or close to zero turnover (Azerbaijan-style) is clearly suboptimal. It prevents new people and ideas from bearing on decision-making, fosters corrupt networks and clientele politics. Georgian-style carousel, however, also leads to suboptimal outcomes. Ministers cannot be expected to make the right choices if they are replaced before they get a chance to learn the name of their secretary, let alone acquire a good sense of the sector they are in charge of (be it defense, foreign relations, agriculture, the economy as a whole, or education). Compared to Armenia and, particularly, Azerbaijan, Georgian politics are extremely young and volatile. Over the last decade Georgia has had eight heads of government, from Zurab Zhvania to Irakli Garibashvili (six of these served under Mikheil Saakashvili in 2004-2012). Headed by 32 y.o. Irakli Garibashvili, the current Georgian administration clearly lacks experience in both policymaking and politics. This is reflected in the quality of decision-making (think how many new legal acts and regulations had to be put on hold or reversed in recent years and months), impatience (to get things done, and with each other) and rhetoric (Exhibit A: Garibashvili’s public remarks on Alasania’s character). Figure 2 . Per cent of ministers changed, Georgia, 2004-2014  Figure 2 shows the % of ministers changed every year since the Rose Revolution of 2003. Given that the number of ministries varied over time from 22 to 17 (quite a few ministries have been liquidated following the Rose Revolution) this is the correct measure of instability in the top government jobs. With two more months to go, the degree of ministerial turnover in 2014 has reached an alarmingly high level of 60% – the highest in Georgia’s recent history, excluding the three election years (2004, 2008 and 2012). In particular, it is higher than in 2007, a year which saw the beginning of mass protests against UNM rule. While certainly indicative of a crisis, Alasania’s departure does not signify any change in Georgia’s Euro-Atlantic orientation (despite UNM and Alasania’s attempts to claim so). Rather, it adds to Georgia’s growing pains as a fledgling state and democracy. Every cloud has its silver lining and, like many observers, we find some comfort in the fact that the new Minister of Foreign Affairs, Tamar Beruchashvili, is no newcomer to policymaking and politics. The appointment of this seasoned career diplomat, who has for years handled Georgia’s relations with Europe, suggests that Georgia’s political system is slowly but surely gaining in strength and maturity.	ცოტა ხნის წინ, თანამდებობიდან გაათავისუფლეს ირაკლი ალასანია, რომელიც თავდაცვის სამინისტროს 2012 წლის ოქტომბრიდან ხელმძღვანელობდა. მინისტრის მოხსნა შოკისმომგვრელი აღმოჩნდა ქვეყნის პოლიტიკური სისტემის (და არამარტო) ბევრი წარმომადგენლისათვის, თუმცა თავდაცვის მინისტრების ცვლილება არცთუ უჩვეულოა საქართველოსთვის. ალასანია ერთ-ერთი იმ მინისტრთაგანია, ვინც  ბოლო ათწლეულის განმავლობაში ყველაზე დიდი ხნის მანძილზე მოახერხა ამ საკვანძო მნიშვნელობის პოსტის შენარჩუნება. მინისტრობის ორწლიანი და ერთთვიანი ხანგრძლივობით, იგი მეორე ადგილს ინაწილებს დავით კეზერაშვილთან, ყველაზე ხანგრძლივვადიანი (2 წელი და 11 თვე) მინისტრის, ბაჩო ახალაიას შემდეგ. ამ რეიტინგით, მეოთხე ირაკლი ოქრუაშვილია, მინისტრობის 1 წლისა და 11 თვის ვადით. სხვა მინისტრები მხოლოდ 3-დან 8 თვემდე რჩებოდნენ პოსტზე. ალასანიამ არც ღარიბაშვილის ეპითეტები უნდა მიიღოს შეურაცხყოფად. ყველა მის გრძელვადიან წინამორბედს წილად გაცილებით უარესი ხვდა. ახალაია ახლაც 3-წლიან სასჯელს იხდის. კეზერაშვილი კი 2013 წლის დასაწყისში დააკავეს საფრანგეთში და ბეწვზე გადაურჩა ექსტრადიციას. ოქრუაშვილს, ჯერ კიდევ 2008 წელს, დაუსწრებლად მიუსაჯეს 11-წლიანი პატიმრობა. შევარდნაძის უკანასკნელ თავდაცვის მინისტრ დავით თევზაძეს კი, ჯერ კორუფციის უსაფუძვლო ბრალდებების მოგერიება მოუწია, შემდეგ კი, საერთოდ წავიდა პოლიტიკიდან. დიმიტრი შაშკინმა, სააკაშვილის უკანასკნელმა თავდაცვის მინისტრმა, 2012 წლის პოლიტიკურ შტორმს თავი ქვეყნიდან წასვლით დააღწია. ფაქტია, რომ თავდაცვის სამინისტროში მომხდარი გადანაცვლებები ქართული პოლიტიკისთვის უცხო სულაც არ არის. როგორც პირველი გრაფიკი გვიჩვენებს, ყველა დანარჩენი უწყებაც საკმაოდ ხშირად იცვლიდა ხელმძღვანელობას. სხვათა შორის, ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტრო არის უწყება, რომელსაც ყველაზე ნაკლები სტაბილურობა ახასიათებდა ამ თვალსაზრისით, 2012 წლის ოქტომბრამდე. 2004 წლიდან მოყოლებული, უწყებას 11 ხელმძღვანელი ჰყავდა. მინისტრის პოსტზე ერთმანეთს ისეთი მძიმე პოლიტიკურ ფიგურებს, როგორიცაა კახა ბენდუქიძე, ენაცვლებოდნენ ისეთ მსუბუქები, როგორიცაა ვერა ქობალია. გრაფიკი  1 . მინისტრების რაოდენობა ვარდების რევოლუციის შემდეგ, სამინისტროების მიხედვით მინისტრების ცვლილების შესახებ სრული ინფორმაცია იხილეთ რეგიონული კონტექსტი საქართველო აშკარად გამოირჩევა პოლიტიკური ცვლილებებისა და მინისტრთა გადაადგილებების სისწრაფით ახლო მეზობლებისაგან. უპირველეს ყოვლისა, საქართველო ერთადერთი ქვეყანაა რეგიონში, რომელშიც ხელისუფლების დემოკრატიული ცვლილება მოხდა 2012 წელს. თუმცა, ეს ყველაფერი არ არის. საქართველო მინისტრთა პოზიციებზე მობილობითაც ძალიან გამოირჩევა მეზობლებისგან. სომხეთშიც და აზერბაიჯანშიც გაცილებით ნაკლები როტაციაა სამთავრობო სტრუქტურებში. აზერბაიჯანი საერთოდ უკიდურესი შემთხვევაა, სადაც ძლიერნი ამა ქვეყნისანი, არც მეტი, არც ნაკლები, 90-იანი წლების შუა ხანებიდან ჯიუტად ინარჩუნებენ თანამდებობებს ალიევ-ფაშაევის მმართველი კლანისადმი ერთგულების ან ოჯახური კავშირების წყალობით. მაგალითად, საფარ აბიევი 17 წლის (1995-2013) განმავლობაში იყო აზერბაიჯანის თავდაცვის მინისტრი; კამალადინ ჰეიდაროვი (ალბათ ერთ-ერთი ყველაზე მდიდარი აზერბაიჯანელი) კი, ისეთ სარფიან პოზიციებს იკავებდა, როგორიცაა სახელმწიფო საბაჟო კომიტეტის თავმჯდომარე (1995-2006) და საგანგებო სიტუაციების მინისტრი (2006-დღემდე). ცვლილების ნიავმა მხოლოდ ამ ბოლო დროს დაუბერა, როცა რამდენიმე გრძელვადიანი მინისტრი (თავდაცვის, ეკონომიკისა და მრეწველობის, სოფლის მეურნეობის, განათლების, კომუნიკაციებისა და მაღალი ტექნოლოგიების) გადადგა და სისტემას ახალი კადრების მიღების საშუალება მისცა. სიტუაცია შედარებით უფრო დინამიური იყო სომხეთში, რომელსაც დამოუკიდებლობის მოპოვებიდან სამი პრეზიდენტი ჰყავდა: ლევონ ტერ-პეტროსიანი (1991-1998), რობერტ ქოჩარიანი (1998-2008) და სერჟ სარგსიანი (2008-დღემდე). სარგსიანი, სომხეთის ახლანდელი პრეზიდენტი, ქვეყნის თავდაცვის მინისტრის პოსტს 9 წლის მანძილზე იკავებდა (1993-95, 2000-2007), შუა პერიოდში კი, მსახურობდა უმაღლეს პოზიციებზე უშიშროების სამსახურებში. მისი მემკვიდრე, სეირან ოჰანიანი, თავდაცვის სამინისტროს 2008 წლიდან ხელმძღვანელობს. ფაქტიურად, სომხეთის მინისტრების უმრავლესობა ინარჩუნებს პოზიციებს 2008 წლის საპრეზიდენტო არჩევნებიდან, რაც ნორმადაც კი შეიძლება ჩაითვალოს მსოფლიოს დემოკრატიული ქვეყნებისათვის. პოლიტიკურ პოზიციებზე რა დოზის ცვლილება შეიძლება ჩაითვალოს დადებით მოვლენად ქვეყნისთვის? ეკონომიკაში, როგორც წესი, საგადასახადო განაკვეთსა და შედეგად მოკრებილ საგადასახადო შემოსავლებს შორის დამოკიდებულებას ე.წ. ასახავენ. იდეა მარტივია: თუ საგადასახადო განაკვეთი, მაგალითად საშემოსავლო გადასახადი 0%-ია, მაშინ მთავრობა საგადასახადო შემოსავლების შეკრებას ვერ მოახერხებს. იგივე მოხდება, თუკი განაკვეთი 100%-ს მიაღწევს, რადგან აღარავის ენდომება მუშაობა, თუ მის მთლიან ხელფასს მაინც სახელმწიფო წაიღებს. მარტივი ანალიზის საფუძველზე შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ არსებობს რაღაც ოპტიმალური საშემოსავლო გადასახადის განაკვეთი (არა მაინცდამაინც 50%!), რომელიც მთავრობას საგადასახადო შემოსავლების მაქსიმუმს მიაღწევინებს. თუ მსგავს ლოგიკას მთავრობის უმაღლეს პოლიტიკურ თანამდებობებზე როტაციას მივუსადაგებთ, (აზერბაიჯანის ტიპის) ნულოვანი, ან თითქმის ნულოვანი დენადობა აშკარად სუბოპტიმალური შედეგია. ამ შემთხვევაში ახალ ადამიანებსა და ახალ იდეებს არ ეძლევათ გადაწყვეტილების მიღების პროცესში საკუთარი წვლილის შეტანის საშუალება, სისტემა კი კორუმპირებული ხდება და საზოგადოების ხარჯზე უმცირესობა მდიდრდება. თუმცა არც ქართული კარუსელი უნდა ჩაითვალოს იდეალურ მოდელად. შეუძლებელია, სწორი გადაწყვეტილების მიღებას მოელოდე მინისტრისგან, რომელსაც ხსნიან მანამ, სანამ საკუთარი მდივნის სახელს დაიმახსოვრებს, რომ არაფერი ვთქვათ იმ სექტორის უკეთ გაცნობაზე, რომელზეც პასუხისმგებლობა დააკისრეს. ეს სიმართლეა ნებისმიერი სექტორისთვის, იქნება ეს თავდაცვა, საგარეო ურთიერთობები, სოფლის მეურნეობა, მთლიანად ეკონომიკა თუ განათლება. სომხეთისა და განსაკუთრებით, აზერბაიჯანისაგან განსხვავებით, ქართული პოლიტიკური სპექტრი გაცილებით ახალგაზრდა და ცვალებადია. უკანასკნელი ათწლეულის მანძილზე საქართველოს რვა პრემიერ-მინისტრი ჰყავდა, ზურაბ ჟვანიადან ირაკლი ღარიბაშვილის ჩათვლით. აქედან ექვსი სააკაშვილის პრეზიდენტობის პერიოდში, 2004-2012 წლებში იკავებდა პოსტს. 32 წლის ირაკლი ღარიბაშვილს, ამჟამინდელი ქართული ადმინისტრაციის ხელმძღვანელს, აშკარად აკლია პოლიტიკური გამოცდილება. ეს ყველაფერი აისახება მის მიერ მიღებული გადაწყვეტილებების ხარისხში (გაიხსენეთ, რამდენი საკანონმდებლო აქტი შეჩერდა ან გაუქმდა ბოლო წლებსა და თვეებში), მოუთმენლობაში (როგორც საქმის კეთების პროცესში, ასევე გუნდის მიმართ) და რიტორიკაში (ღარიბაშვილის შენიშვნები ალასანიას პიროვნულ თვისებებთან დაკავშირებით ამის ნათელი მაგალითია). გრაფიკი 2. შეცვლილი მინისტრების წილი (%), საქართველო, 2004-2014 გრაფიკი  2 აჩვენებს მინისტრების ცვლილების პროცენტულ მაჩვენებელს სამინისტროების რაოდენობასთან მიმართებაში ყოველი წლისთვის ვარდების რევოლუციის შემდეგ. რაკი სამინისტროების რიცხვი მერყეობდა 22-დან 17-მდე (რამდენიმე სამინისტრო გაუქმდა ვარდების რევოლუციის შემდეგ) წლების განმავლობაში, ეს უმაღლეს პოლიტიკურ თანამდებობებზე არასტაბილურობის უფრო მართებული მაჩენებელია. 2014 წლის ბოლომდე ჯერ კიდევ ორი თვე დარჩა, მაგრამ მინისტრთა დენადობამ ამ წლისთვის უკვე მიაღწია საგანგაშო 60%-იან მაჩვენებელს — მეოთხე ყველაზე მაღალ ნიშნულს უკანასკნელი ათწლეულისათვის. პირველი სამი პიკი 2004, 2008 და 2012 საარჩევნო წლებში დაფიქსირდა. ამჟამინდელი დენადობა 2007 წლის შესაბამის მაჩვენებელსაც კი აღემატება. ეს კი იყო წელი, როცა ერთიანი ნაციონალური მოძრაობის წინააღმდეგ მასობრივი საპროტესტო აქციები დაიწყო. მიუხედავად იმისა, რომ რიცხვები კრიზისზე მიუთითებს, კონკრეტულად ალასანიას წასვლა არ უნდა გავიგოთ, როგორც მნიშვნელოვანი ცვლილება საქართველოს ევრო-ატლანტიკურ ორიენტაციაში (მიუხედავად საპარლამენტო ოპოზიციისა და ალასანიას მცდელობისა, ამაზე გაამახვილონ ყურადღება). უკანასკნელი მოვლენები ერთმნიშვნელოვნად მხოლოდ იმაზე მიუთითებს, რომ საქართველო ახალბედა დემოკრატიაა, რომელსაც პრობლემები არ ელევა. თუმცა, ყველა სამწუხარო ამბავში შეიძლება პოზიტიური დეტალის აღმოჩენა და როგორც ბევრი დამკვირვებელი, ამ ფონზე შეიძლება დადებითად შევაფასოთ ის ფაქტი, რომ საგარეო საქმეთა ახალი მინისტრი, თამარ ბერუჩაშვილი არაა ახალი კადრი. იმ გამობრძმედილი კარიერული დიპლომატის დანიშვნა, რომელიც წლების მანძილზე იყო ჩაბმული საქართველოსა და ევროპის ურთიერთობის პროცესში, მიუთითებს იმაზე, რომ ნელა, მაგრამ განუხრელად საქართველოს სახელმწიფო ძლიერებასა და სიცოცხლისუნარიანობას იკრებს.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=4111	http://www.iset.ge/blog/?p=4111
წყარო: Wikimedia Commons 2013 წელს, სომხეთის ევრაზიის საბაჟო კავშირში (სადაც მთავარ ფიგურას რუსეთი წარმოადგენს) შესვლამ შეშფოთება გამოიწვია ქართულ საზოგადოებასა და პოლიტიკოსებში. სავარაუდო იყო, რომ ეს საქართველოს ეკონომიკურ შევიწროვებას გამოიწვევდა რუსეთისა და სომხეთის მხრიდან, ვინაიდან ეს უკანასკნელი, რუსეთზე გეოგრაფიული დამოკიდებულების გამო, მის  ერთ-ერთ მთავარ მოკავშირედ (ხანდახან, პირდაპირ აგენტადაც) ითვლება რეგიონში. სავარაუდო იყო, რომ ამ მოსალოდნელ საფრთხეს, რომელიც რეგიონში რუსეთის გავლენის გაძლიერებას გულისხმობდა, საქართველო დასავლელ პარტნიორებთან კავშირების გამყარებით უპასუხებდა.  შესაბამისად, დამთხვევა არ უნდა იყოს, რომ საქართველოს გადაწყვეტილება ევროპასთან ასოცირების ხელშეკრულების გაფორმების თაობაზე დროში თითქმის დაემთხვა სომხეთის ოფიციალურ განცხადებას ევრაზკავშირში გაწევრიანებასთან დაკავშირებით. გამართლებული იყო თუ არა საქართველოს სიფრთხილე? თუ ამ საკითხს უკეთ განვიხილავთ, სომხეთის გადაწყვეტილება საქართველოსათვის ერთდროულად შეიცავდა რისკსაც და ახალ შესაძლებლობებსაც. უნდა გავითვალისწინოთ, რომ სომხეთი პირდაპირ არის დამოკიდებული საქართველოზე, როგორც ტრანზიტულ ქვეყანაზე და სომხეთის ვაჭრობის ზრდისაგან ნებისმიერ შემთხვევაში – იქნება ეს ევრაზკავშირთან თუ მის გარეთ – საქართველო აუცილებლად მიიღებს სარგებელს. ამასთან, საბაჟო კავშირი შეეცდება, ხელი შეუწყოს ექსპორტის ზრდას საქართველოს გავლით, რადგან მასზე გადის უმოკლესი გზა მის პარტნიორ ქვეყნებამდე. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ სომხეთი დაალაგებს ურთიერთობებს თურქეთთან (რაც არც ისე სავარაუდოა ახლო მომავალში), საქართველო მაინც დარჩება მისი ექსპორტისათვის ყველაზე მიმზიდველ სატრანზიტო ქვეყანად. რა არის სომხეთის ეკონომიკის ყველაზე მნიშვნელოვანი ფაქტორები საქართველოს პერსპექტივიდან? ენერგეტიკა სომხეთს სურს, მომავალში გახდეს ერთ-ერთი მსხვილი ენერგო ექსპორტიორი. თუმცა, სომხეთის ძირითად პრობლემას წარმოადგენს ის, რომ ქვეყანა ყველა მხრიდან შემოსაზღვრულია ხმელეთით და ამასთან, მას მტრული ურთიერთობა აქვს ორ მეზობელ ქვეყანასთან: აზერბაიჯანთან და თურქეთთან. დაკისრებული საერთაშორისო სანქციების გათვალისწინებით, ექსპორტის ტრანზიტულ ქვეყნად არც ირანი გამოდგება, ასე რომ, საქართველო რჩება ერთადერთ გზად სომხეთის ენერგო რესურსების საერთაშორისო ბაზარისათვის მისაწოდებლად. მაგრამ აქვს თუ არა სომხეთს შესაძლებლობა გახდეს მსხვილი ენერგო ექსპორტიორი? სომხეთის მთავრობა ცდილობს, ხელი შეუწყოს და მნიშვნელოვნად გაზარდოს ფიქალის გაზის წარმოება ქვეყანაში – მცდელობა, რომელიც მოტივირებულია არა მხოლოდ დიდი რაოდენობის პოტენციური შემოსავლით, არამედ ასევე ენერგო-დამოუკიდებლობის გეოპოლიტიკური მიზნებითაც. ამ ბიზნესს ქვეყნისათვის დიდი პერსპექტივა აქვს რადგან, მეცნიერულად დასაბუთებულია სომხეთში ე.წ. ფიქალის ფისის (сланцевая смола) დიდი მარაგების არსებობა.  2011 წლის ივნისის დასაწყისში, სომხეთის ენერგეტიკის მინისტრსა და ქვეყანაში აშშ-ს ელჩს შორის გაფორმდა მემორანდუმი, რომლითაც აშშ-ს გეოლოგიური სამსახური სომხეთს დაეხმარება ამ სახის საწვავის ძიება-მოპოვებაში. შტატების მხარდაჭერას ახორციელებს აშშ-ს გეოლოგიური სამსახური (USGS), მეცნიერული ორგანიზაცია, რომელის კომერციულ სამეცნიერო მომსახურებასაც ეწევა. შეთანხმების შემდეგ, აშშ-ს გეოლოგიური სამსახურის სპეციალისტებმა სოფელ არამუსთან აღმოაჩინეს 44 მლნ ტონა ფიქალის საწვავის მარაგი. ასევე, მნიშვნელოვანი მარაგებია იჯევანის, შამუტის, ჯერმანისის და დილიჟანის რაიონებში (არც ისე შორს საქართველო-სომხეთის საზღვრიდან). ოქტომბერიანის რაიონში, 3.5 კმ სიღრმეზე, აღმოჩენილია ჩვეულებრივი ბუნებრივი გაზის საბადო. თუმცა, ეს არ არის ერთადერთი მცდელობა მთავრობის მხრიდან სომხეთის ენერგო პოტენციალის განვითარების. სომხეთის ენერგეტიკის სამინისტრომ ბრიტანეთის მენის კუნძულზე დარეგისტრირებულ ოფშორულ კომპანია International Minerals and Mines (IMM)-თან გააფორმა მემორანდუმი, რომლითაც მან სომხეთში ფიქალის გაზის დაზვერვა და შეფასება უნდა მოახდინოს.  ამ მიზნით, ერევანში დაფუძნდა ერთობლივი კომპანია IMM Energy Armenia. უკვე 2012 წლის დეკემბერში, სომხეთის მთავრობამ შვეიცარულ კომპანიას “ინტეგრალ პეტროლიუმს” (Integral Petroleum) მისცა  ქვეყანაში ნავთობისა და გაზის დაზვერვის ნებართვა. გაფორმდა პროდუქციის გაყოფის ხელშეკრულებაც იმ შემთხვევისათვის, თუ მოხდა ნახშირწყალბადების სამრეწველო მარაგების აღმოჩენა. ადრე სომხეთს ამ კომპანიასთან ჰქონდა ბიზნეს ურთიერთობა, მაგრამ ის ეხებოდა ბულგარეთიდან და რუმინეთიდან საწვავის იმპორტს. ეს ფირმა ასევე წარმატებით მუშაობს  თურქეთში ალბანეთში, საბერძნეთში, დსთ-ს ქვეყნებში. ის აქტიურად ითვისებს თხევადი გაზის ბაზრებს. თუმცა გეოლოგიურ-საძიებო საქმიანობაში დიდი გამოცდილება არ აქვს. ასევე, არმავირის რაიონში მდებარე სოფელ ვარანდთან, კანადური კომპანია “ტიმ ენერჯის” (Tim Energy) სპეციალისტებმა აღმოაჩინეს 3 მლრდ კუბმეტრის რეზერვის მქონე ბუნებრივი გაზის საბადო. კანადური კომპანიის “ვანგოლდის” (Vangold Resources Limited) და ირლანდიური ფირმის “ბლექსტაირს ენერჯის” (Blackstairs Energy) სპეციალისტებს მიაჩნიათ, რომ სიუნიკის, ვაიოც ძორეს და გეგარკუნიკის მიდამოებში იმდენი ნავთობია, რომ შესაძლებელია მისი სამრეწველო მოპოვების დაწყება. ამ წამოწყებების ხელშესაწყობად, სომხეთის მთავრობამ დაამტკიცა ენერგორესურსები დაზვერვა-მოპოვებაზე ლიცენზიების გაცემის ახალი, გამარტივებული წესი. თუმცა, საბოლოოდ, ამ შესაძლებლობების მატერიალიზაცია დაკავშირებულია ნავთობისა და ბუნებრივი აირის ფასზე. ამდენად, მიუხედავად იმისა რომ ჯერ ნაადრევია ზუსტ შედეგებზე საუბარი, მაინც შეიძლება დავასკვნათ რომ ენერგო რესურსების წარმატებული აღმოჩენა საქართველოს, როგორც ტრანზიტულ ქვეყანას დიდ სარგებელს მოუტანს. უკვე დღეს, საქართველო საკმაოდ მნიშვნელოვან შემოსავალს იღებს ენერგო რესურსების ტრანსპორტირებით, ძირითადად ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის პროექტის სატრანზიტო გადასახადებიდან. სომხეთის ბუნებრივი აირი, შესაძლოა, მისი შემოსავლის მეორე მნიშვნელოვანი წყარო გახდეს. მინერალები და მეტალები საბჭოთა მოლიბდენის კონცენტრატის 25% სომხეთში იწარმოებოდა. სომხური მოლიბდენის და სპილენძის ყველაზე დიდ მწარმოებლებს შორის იყო ზანგეზურის, კაპანის და აგარაკის საწარმოები, სადაც კარაჯანში, აგარაკში და სხვა მიმდებარე ტერიტორიაზე მოპოვებული ნედლეულის გადამუშავება ხდებოდა. სომხეთის საწარმოებში წარმოებული მოლიბდენის კონცენტრატი შეიცავს 50% მოლიბდენს, მოლიბდენის სპილენძის კონცენტრატი შეიცავს დაახლოებით 15% სპილენძს, და ეს ორივე მაჩვენებელი ეკონომიკურად მომგებიანია. <span style="color: #222222;">თუმცა, სომხური საწარმოები თავიანთი სიმძლავრის მხოლოდ 60-70% იყენებენ</span>. ამჟამად მსოფლიოში არსებული დაბალი საბაზრო ფასის გარდა, კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი პრობლემა, სომხეთის მიერ მსოფლიო მასშტაბით მომხმარებლისთვის პროდუქტის მიწოდებაა. და აქაც, თამაშში საქართველო ერთვება. სომხურ საწარმოებსა და ქართულ ბიზნესებს (სს „არ ემ ჯი კოპერი“ და შპს „არ ემ ჯი გოლდი“), შორის თანამშრომლობამ, შესაძლოა, ეს პრობლემები გადაჭრას: სომხური მინერალები ევროპას საქართველოს გავლით შეიძლება მიეწოდოს. თანამშრომლობის მსგავსი გეგმებია სომხურ „მგარტის“ ოქროს საბადოსა და ქართულ „არ ემ ჯი გოლდს“ შორის. რა უნდა გაკეთდეს? მართალია, საქართველოსთვის მხოლოდ სასიკეთო იქნება სომხური ეკონომიკის გაძლიერება, მაგრამ სომხეთის შესვლა ევრაზიის საბაჟო კავშირში საქართველოსა და სომხეთს შორის არსებული თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმებას იძულებით წყვეტს. ეს საქართველოს საშუალებას აძლევს სომხეთის წინააღმდეგ სარჩელი შეიტანოს მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის დავების მოგვარების ცენტრში, რომელიც, სავარაუდოდ, სომხეთს დაავალდებულებს, საქართველოს აუნაზღაუროს საბაჟო გადასახადების გაზრდით გამოწვეული დანახარჯები. არც ისე კარგია მეზობლისთვის ამის გაკეთება, თუმცა ეკონომიკაში ალტრუიზმის ადგილი არ არის. მეტიც, სომხეთი რუსეთს ლობირებს, რომ ამ უკანასკნელმა, საბაჟო კავშირიდან 900 ტიპის საქონელი ამოიღოს. წარმატების შემთხვევაში, სომხეთს ექნება შანსი, შეინარჩუნოს საქართველოსთან თავისუფალი ვაჭრობის რეჟიმი ყველა შესაბამისი საქონელისთვის (როგორიცაა ენერგია, მინერალები და მეტალები). საქართველომ უნდა შეახსენოს სომხეთს, რომ ეს საქონელი აუცილებლად შევიდეს მათ რუსეთთან მოლაპარაკებაში – ეს სომხეთისთვის მაინც მთავარი ინტერესის საგანია, ამიტომ, ბევრი დარწმუნება არ იქნება საჭირო.	წყარო: Wikimedia Commons 2013 წელს, სომხეთის ევრაზიის საბაჟო კავშირში (სადაც მთავარ ფიგურას რუსეთი წარმოადგენს) შესვლამ შეშფოთება გამოიწვია ქართულ საზოგადოებასა და პოლიტიკოსებში. სავარაუდო იყო, რომ ეს საქართველოს ეკონომიკურ შევიწროვებას გამოიწვევდა რუსეთისა და სომხეთის მხრიდან, ვინაიდან ეს უკანასკნელი, რუსეთზე გეოგრაფიული დამოკიდებულების გამო, მის  ერთ-ერთ მთავარ მოკავშირედ (ხანდახან, პირდაპირ აგენტადაც) ითვლება რეგიონში. სავარაუდო იყო, რომ ამ მოსალოდნელ საფრთხეს, რომელიც რეგიონში რუსეთის გავლენის გაძლიერებას გულისხმობდა, საქართველო დასავლელ პარტნიორებთან კავშირების გამყარებით უპასუხებდა.  შესაბამისად, დამთხვევა არ უნდა იყოს, რომ საქართველოს გადაწყვეტილება ევროპასთან ასოცირების ხელშეკრულების გაფორმების თაობაზე დროში თითქმის დაემთხვა სომხეთის ოფიციალურ განცხადებას ევრაზკავშირში გაწევრიანებასთან დაკავშირებით. გამართლებული იყო თუ არა საქართველოს სიფრთხილე? თუ ამ საკითხს უკეთ განვიხილავთ, სომხეთის გადაწყვეტილება საქართველოსათვის ერთდროულად შეიცავდა რისკსაც და ახალ შესაძლებლობებსაც. უნდა გავითვალისწინოთ, რომ სომხეთი პირდაპირ არის დამოკიდებული საქართველოზე, როგორც ტრანზიტულ ქვეყანაზე და სომხეთის ვაჭრობის ზრდისაგან ნებისმიერ შემთხვევაში – იქნება ეს ევრაზკავშირთან თუ მის გარეთ – საქართველო აუცილებლად მიიღებს სარგებელს. ამასთან, საბაჟო კავშირი შეეცდება, ხელი შეუწყოს ექსპორტის ზრდას საქართველოს გავლით, რადგან მასზე გადის უმოკლესი გზა მის პარტნიორ ქვეყნებამდე. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ სომხეთი დაალაგებს ურთიერთობებს თურქეთთან (რაც არც ისე სავარაუდოა ახლო მომავალში), საქართველო მაინც დარჩება მისი ექსპორტისათვის ყველაზე მიმზიდველ სატრანზიტო ქვეყანად. რა არის სომხეთის ეკონომიკის ყველაზე მნიშვნელოვანი ფაქტორები საქართველოს პერსპექტივიდან? ენერგეტიკა სომხეთს სურს, მომავალში გახდეს ერთ-ერთი მსხვილი ენერგო ექსპორტიორი. თუმცა, სომხეთის ძირითად პრობლემას წარმოადგენს ის, რომ ქვეყანა ყველა მხრიდან შემოსაზღვრულია ხმელეთით და ამასთან, მას მტრული ურთიერთობა აქვს ორ მეზობელ ქვეყანასთან: აზერბაიჯანთან და თურქეთთან. დაკისრებული საერთაშორისო სანქციების გათვალისწინებით, ექსპორტის ტრანზიტულ ქვეყნად არც ირანი გამოდგება, ასე რომ, საქართველო რჩება ერთადერთ გზად სომხეთის ენერგო რესურსების საერთაშორისო ბაზარისათვის მისაწოდებლად. მაგრამ აქვს თუ არა სომხეთს შესაძლებლობა გახდეს მსხვილი ენერგო ექსპორტიორი? სომხეთის მთავრობა ცდილობს, ხელი შეუწყოს და მნიშვნელოვნად გაზარდოს ფიქალის გაზის წარმოება ქვეყანაში – მცდელობა, რომელიც მოტივირებულია არა მხოლოდ დიდი რაოდენობის პოტენციური შემოსავლით, არამედ ასევე ენერგო-დამოუკიდებლობის გეოპოლიტიკური მიზნებითაც. ამ ბიზნესს ქვეყნისათვის დიდი პერსპექტივა აქვს რადგან, მეცნიერულად დასაბუთებულია სომხეთში ე.წ. ფიქალის ფისის (сланцевая смола) დიდი მარაგების არსებობა.  2011 წლის ივნისის დასაწყისში, სომხეთის ენერგეტიკის მინისტრსა და ქვეყანაში აშშ-ს ელჩს შორის გაფორმდა მემორანდუმი, რომლითაც აშშ-ს გეოლოგიური სამსახური სომხეთს დაეხმარება ამ სახის საწვავის ძიება-მოპოვებაში. შტატების მხარდაჭერას ახორციელებს აშშ-ს გეოლოგიური სამსახური (USGS), მეცნიერული ორგანიზაცია, რომელის კომერციულ სამეცნიერო მომსახურებასაც ეწევა. შეთანხმების შემდეგ, აშშ-ს გეოლოგიური სამსახურის სპეციალისტებმა სოფელ არამუსთან აღმოაჩინეს 44 მლნ ტონა ფიქალის საწვავის მარაგი. ასევე, მნიშვნელოვანი მარაგებია იჯევანის, შამუტის, ჯერმანისის და დილიჟანის რაიონებში (არც ისე შორს საქართველო-სომხეთის საზღვრიდან). ოქტომბერიანის რაიონში, 3.5 კმ სიღრმეზე, აღმოჩენილია ჩვეულებრივი ბუნებრივი გაზის საბადო. თუმცა, ეს არ არის ერთადერთი მცდელობა მთავრობის მხრიდან სომხეთის ენერგო პოტენციალის განვითარების. სომხეთის ენერგეტიკის სამინისტრომ ბრიტანეთის მენის კუნძულზე დარეგისტრირებულ ოფშორულ კომპანია International Minerals and Mines (IMM)-თან გააფორმა მემორანდუმი, რომლითაც მან სომხეთში ფიქალის გაზის დაზვერვა და შეფასება უნდა მოახდინოს.  ამ მიზნით, ერევანში დაფუძნდა ერთობლივი კომპანია IMM Energy Armenia. უკვე 2012 წლის დეკემბერში, სომხეთის მთავრობამ შვეიცარულ კომპანიას “ინტეგრალ პეტროლიუმს” (Integral Petroleum) მისცა  ქვეყანაში ნავთობისა და გაზის დაზვერვის ნებართვა. გაფორმდა პროდუქციის გაყოფის ხელშეკრულებაც იმ შემთხვევისათვის, თუ მოხდა ნახშირწყალბადების სამრეწველო მარაგების აღმოჩენა. ადრე სომხეთს ამ კომპანიასთან ჰქონდა ბიზნეს ურთიერთობა, მაგრამ ის ეხებოდა ბულგარეთიდან და რუმინეთიდან საწვავის იმპორტს. ეს ფირმა ასევე წარმატებით მუშაობს  თურქეთში ალბანეთში, საბერძნეთში, დსთ-ს ქვეყნებში. ის აქტიურად ითვისებს თხევადი გაზის ბაზრებს. თუმცა გეოლოგიურ-საძიებო საქმიანობაში დიდი გამოცდილება არ აქვს. ასევე, არმავირის რაიონში მდებარე სოფელ ვარანდთან, კანადური კომპანია “ტიმ ენერჯის” (Tim Energy) სპეციალისტებმა აღმოაჩინეს 3 მლრდ კუბმეტრის რეზერვის მქონე ბუნებრივი გაზის საბადო. კანადური კომპანიის “ვანგოლდის” (Vangold Resources Limited) და ირლანდიური ფირმის “ბლექსტაირს ენერჯის” (Blackstairs Energy) სპეციალისტებს მიაჩნიათ, რომ სიუნიკის, ვაიოც ძორეს და გეგარკუნიკის მიდამოებში იმდენი ნავთობია, რომ შესაძლებელია მისი სამრეწველო მოპოვების დაწყება. ამ წამოწყებების ხელშესაწყობად, სომხეთის მთავრობამ დაამტკიცა ენერგორესურსები დაზვერვა-მოპოვებაზე ლიცენზიების გაცემის ახალი, გამარტივებული წესი. თუმცა, საბოლოოდ, ამ შესაძლებლობების მატერიალიზაცია დაკავშირებულია ნავთობისა და ბუნებრივი აირის ფასზე. ამდენად, მიუხედავად იმისა რომ ჯერ ნაადრევია ზუსტ შედეგებზე საუბარი, მაინც შეიძლება დავასკვნათ რომ ენერგო რესურსების წარმატებული აღმოჩენა საქართველოს, როგორც ტრანზიტულ ქვეყანას დიდ სარგებელს მოუტანს. უკვე დღეს, საქართველო საკმაოდ მნიშვნელოვან შემოსავალს იღებს ენერგო რესურსების ტრანსპორტირებით, ძირითადად ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის პროექტის სატრანზიტო გადასახადებიდან. სომხეთის ბუნებრივი აირი, შესაძლოა, მისი შემოსავლის მეორე მნიშვნელოვანი წყარო გახდეს. მინერალები და მეტალები საბჭოთა მოლიბდენის კონცენტრატის 25% სომხეთში იწარმოებოდა. სომხური მოლიბდენის და სპილენძის ყველაზე დიდ მწარმოებლებს შორის იყო ზანგეზურის, კაპანის და აგარაკის საწარმოები, სადაც კარაჯანში, აგარაკში და სხვა მიმდებარე ტერიტორიაზე მოპოვებული ნედლეულის გადამუშავება ხდებოდა. სომხეთის საწარმოებში წარმოებული მოლიბდენის კონცენტრატი შეიცავს 50% მოლიბდენს, მოლიბდენის სპილენძის კონცენტრატი შეიცავს დაახლოებით 15% სპილენძს, და ეს ორივე მაჩვენებელი ეკონომიკურად მომგებიანია. <span style="color: #222222;">თუმცა, სომხური საწარმოები თავიანთი სიმძლავრის მხოლოდ 60-70% იყენებენ</span>. ამჟამად მსოფლიოში არსებული დაბალი საბაზრო ფასის გარდა, კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი პრობლემა, სომხეთის მიერ მსოფლიო მასშტაბით მომხმარებლისთვის პროდუქტის მიწოდებაა. და აქაც, თამაშში საქართველო ერთვება. სომხურ საწარმოებსა და ქართულ ბიზნესებს (სს „არ ემ ჯი კოპერი“ და შპს „არ ემ ჯი გოლდი“), შორის თანამშრომლობამ, შესაძლოა, ეს პრობლემები გადაჭრას: სომხური მინერალები ევროპას საქართველოს გავლით შეიძლება მიეწოდოს. თანამშრომლობის მსგავსი გეგმებია სომხურ „მგარტის“ ოქროს საბადოსა და ქართულ „არ ემ ჯი გოლდს“ შორის. რა უნდა გაკეთდეს? მართალია, საქართველოსთვის მხოლოდ სასიკეთო იქნება სომხური ეკონომიკის გაძლიერება, მაგრამ სომხეთის შესვლა ევრაზიის საბაჟო კავშირში საქართველოსა და სომხეთს შორის არსებული თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმებას იძულებით წყვეტს. ეს საქართველოს საშუალებას აძლევს სომხეთის წინააღმდეგ სარჩელი შეიტანოს მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის დავების მოგვარების ცენტრში, რომელიც, სავარაუდოდ, სომხეთს დაავალდებულებს, საქართველოს აუნაზღაუროს საბაჟო გადასახადების გაზრდით გამოწვეული დანახარჯები. არც ისე კარგია მეზობლისთვის ამის გაკეთება, თუმცა ეკონომიკაში ალტრუიზმის ადგილი არ არის. მეტიც, სომხეთი რუსეთს ლობირებს, რომ ამ უკანასკნელმა, საბაჟო კავშირიდან 900 ტიპის საქონელი ამოიღოს. წარმატების შემთხვევაში, სომხეთს ექნება შანსი, შეინარჩუნოს საქართველოსთან თავისუფალი ვაჭრობის რეჟიმი ყველა შესაბამისი საქონელისთვის (როგორიცაა ენერგია, მინერალები და მეტალები). საქართველომ უნდა შეახსენოს სომხეთს, რომ ეს საქონელი აუცილებლად შევიდეს მათ რუსეთთან მოლაპარაკებაში – ეს სომხეთისთვის მაინც მთავარი ინტერესის საგანია, ამიტომ, ბევრი დარწმუნება არ იქნება საჭირო.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=4099	http://www.iset.ge/blog/?p=4111
Source: Wikimedia Commons When Armenia entered the Russia-dominated customs union in 2013, fear spread among the Georgian public and policy makers. It looked as if Georgia would be economically squeezed in between Russia and Armenia, the latter being one of Russia’s staunchest allies in the region and, given its geopolitical dependency on Russia, sometimes seen as a little more than a Russian agent. Being wary about Russia’s economic influence in the region, it was straightforward for Georgia to respond to this development by upgrading economic ties with our Western allies. Therefore, it may not have been a coincidence that Georgia’s decision to sign the EU Association Agreement came almost simultaneously with Armenia’s official statement to join Russia’s customs union. Were Georgian fears justified? Looking at the situation from a levelheaded perspective, Armenia’s decision yields both risks and chances for Georgia. It is important to keep in mind that Armenia depends on Georgia as a transit country, and any increase of Armenian trade – within or without the Russian customs union – is inevitably beneficial for its Northern neighbor. Moreover, the customs union makes it particularly attractive to facilitate exports through Georgia, as this is the shortest route to the partner countries. Even if Armenia would normalize its relations with Turkey (which is not to be expected in the near future), Georgia would still remain the most important transit country for Armenian exports. What are the most important developments in the Armenian economy from a Georgian perspective? THE ENERGY FLOW In future, Armenia wants to become an important energy exporter. Yet Armenia is a landlocked country neighboring hostile Azerbaijan and Turkey. Iran, struggling with international sanctions, also provides no export passage. Georgia is practically the only way to bring Armenian energy to international consumers. But will Armenian energy exports pick up? Through a number of steps, the Armenian government is pushing for setting up shale gas production on a huge scale – an endeavor that is not only to be be explained by the desire to earn money, but also by the geopolitical goal of energy independence. These activities may become big business, as Armenia arguably possesses vast reserves of shale gas. In June 2011, the energy minister of Armenia and the US Ambassador to Armenia signed a memorandum of understanding about providing US expertise for the exploration of Armenia’s shale gas reserves. The US support is provided by the US Geological Survey (USGS), a scientific organization that also delivers scientific services commercially. Ever since the agreement was made, USGS representatives have discovered 44 million tons of shale reserves near the village of Aramus in Armenia. Moreover, significant amounts of shale deposits were discovered in the districts of Ijevan, Shamut, Jermanis, and Dilizhan (not far from the Georgia-Armenia border). In addition, some conventional natural gas reserves were found in the district of Oktomberiani in a depth of 3.5 km. But this is not the only initiative to exploit the Armenian energy potential. The Armenian ministry of energy commissioned International Minerals & Mines Ltd. (registered on the Isle of Man) to asses Armenia’s energy resources. For this purpose, a joint company – IMM Energy Armenia – was founded in Yerevan. Likewise, in 2012 the Swiss company Integral Petroleum obtained a governmental license for exploration of oil and gas reserves. The involved parties are so optimistic about the exploration prospects that they already signed a production sharing agreement , which will be applied in case of commercially exploitable energy resources being discovered. Armenia had business relations with Integral Petroleum before when importing fuel from Bulgaria and Romania. The Swiss company also operates successfully in Turkey, Albania, Greece and the CIS countries and is active in the market for liquid gas. However, Integral Petroleum has limited experience in geological activities. Also the Canadian Tim Energy has discovered a natural gas field with the reserves of 3 billion cubic meters located in the village of Vartan in the region of Armavir. Representatives of the Canadian Vangold Resources and the Irish Blackstairs Energy believe that also the oil reserves in the regions of Syunik, Vayotsdzore and Gegarkuniky are sufficiently large to allow for commercial extraction. In support of these developments, the government of Armenia approved a new law that simplifies the issuing of exploration and extraction licenses.  Yet whether these opportunities will materialize depend on the future oil and gas prices, the big unknowns in the Armenian energy plans. Thus, while it is too early to talk about tangible results, it can be still concluded that the successful exploration of energy resources might lead to considerable income for Georgia as the only available transit country. Already now, Georgia benefits considerably from the transport of energy, mainly through the transit fees paid for the Baku-Tbilisi-Ceyhan pipeline. Armenian gas transports might soon become a second source of income. MINERALS AND METALS 25% of the Soviet molybdenum concentrate was produced in Armenia. The biggest producers of Armenian molybdenum and copper include the Zangezur, Kapan and Agarack plants, processing the raw material extracted in Kajaran, Agarack and other nearby areas. The molybdenum concentrate produced in the Armenian plants contains 50% molybdenum, the molybdenum copper concentrate contains about 15% copper, both of which are economically profitable levels. However, the Armenian plants operate only at 60-70% of their capacity. Besides the currently rather low world market price, an even more important problem are Armenian difficulties to deliver their product to worldwide customers. And again, Georgia comes into play. A close cooperation between Armenian plants and Georgian enterprises (JSC RMG Copper and RMG Gold LLC), which is envisioned, could solve these problems: Armenian minerals could reach Europe via Georgia.  There are similar plans for a cooperation between the Armenian Mgart gold deposit and the Georgian RMG Gold. WHAT TO DO? While it can only be advantageous for Georgia if Armenia’s economy picks up, Armenia’s entry into the Customs Union forces the termination of the existing free trade agreement between Georgia and Armenia. This gives Georgia an opportunity to file dispute against Armenia at the WTO Dispute Settlement Center, which will probably oblige Armenia to compensate Georgia for the losses caused by the increase in customs duties. Not nice to do this kind of thing to a neighbor, but in economics there is no place for altruism. Moreover, Armenia is lobbying Russia to remove 900 goods from the customs union. If successful, Armenia will have the chance to keep the free trade agreement regime with Georgia for all relevant goods (like energy, minerals, and metals). Georgia should remind Armenia to include those central goods in their talks with Russia – this is a core interest of Armenia anyway, so not much persuasion should be necessary.	წყარო: Wikimedia Commons 2013 წელს, სომხეთის ევრაზიის საბაჟო კავშირში (სადაც მთავარ ფიგურას რუსეთი წარმოადგენს) შესვლამ შეშფოთება გამოიწვია ქართულ საზოგადოებასა და პოლიტიკოსებში. სავარაუდო იყო, რომ ეს საქართველოს ეკონომიკურ შევიწროვებას გამოიწვევდა რუსეთისა და სომხეთის მხრიდან, ვინაიდან ეს უკანასკნელი, რუსეთზე გეოგრაფიული დამოკიდებულების გამო, მის  ერთ-ერთ მთავარ მოკავშირედ (ხანდახან, პირდაპირ აგენტადაც) ითვლება რეგიონში. სავარაუდო იყო, რომ ამ მოსალოდნელ საფრთხეს, რომელიც რეგიონში რუსეთის გავლენის გაძლიერებას გულისხმობდა, საქართველო დასავლელ პარტნიორებთან კავშირების გამყარებით უპასუხებდა.  შესაბამისად, დამთხვევა არ უნდა იყოს, რომ საქართველოს გადაწყვეტილება ევროპასთან ასოცირების ხელშეკრულების გაფორმების თაობაზე დროში თითქმის დაემთხვა სომხეთის ოფიციალურ განცხადებას ევრაზკავშირში გაწევრიანებასთან დაკავშირებით. გამართლებული იყო თუ არა საქართველოს სიფრთხილე? თუ ამ საკითხს უკეთ განვიხილავთ, სომხეთის გადაწყვეტილება საქართველოსათვის ერთდროულად შეიცავდა რისკსაც და ახალ შესაძლებლობებსაც. უნდა გავითვალისწინოთ, რომ სომხეთი პირდაპირ არის დამოკიდებული საქართველოზე, როგორც ტრანზიტულ ქვეყანაზე და სომხეთის ვაჭრობის ზრდისაგან ნებისმიერ შემთხვევაში – იქნება ეს ევრაზკავშირთან თუ მის გარეთ – საქართველო აუცილებლად მიიღებს სარგებელს. ამასთან, საბაჟო კავშირი შეეცდება, ხელი შეუწყოს ექსპორტის ზრდას საქართველოს გავლით, რადგან მასზე გადის უმოკლესი გზა მის პარტნიორ ქვეყნებამდე. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ სომხეთი დაალაგებს ურთიერთობებს თურქეთთან (რაც არც ისე სავარაუდოა ახლო მომავალში), საქართველო მაინც დარჩება მისი ექსპორტისათვის ყველაზე მიმზიდველ სატრანზიტო ქვეყანად. რა არის სომხეთის ეკონომიკის ყველაზე მნიშვნელოვანი ფაქტორები საქართველოს პერსპექტივიდან? ენერგეტიკა სომხეთს სურს, მომავალში გახდეს ერთ-ერთი მსხვილი ენერგო ექსპორტიორი. თუმცა, სომხეთის ძირითად პრობლემას წარმოადგენს ის, რომ ქვეყანა ყველა მხრიდან შემოსაზღვრულია ხმელეთით და ამასთან, მას მტრული ურთიერთობა აქვს ორ მეზობელ ქვეყანასთან: აზერბაიჯანთან და თურქეთთან. დაკისრებული საერთაშორისო სანქციების გათვალისწინებით, ექსპორტის ტრანზიტულ ქვეყნად არც ირანი გამოდგება, ასე რომ, საქართველო რჩება ერთადერთ გზად სომხეთის ენერგო რესურსების საერთაშორისო ბაზარისათვის მისაწოდებლად. მაგრამ აქვს თუ არა სომხეთს შესაძლებლობა გახდეს მსხვილი ენერგო ექსპორტიორი? სომხეთის მთავრობა ცდილობს, ხელი შეუწყოს და მნიშვნელოვნად გაზარდოს ფიქალის გაზის წარმოება ქვეყანაში – მცდელობა, რომელიც მოტივირებულია არა მხოლოდ დიდი რაოდენობის პოტენციური შემოსავლით, არამედ ასევე ენერგო-დამოუკიდებლობის გეოპოლიტიკური მიზნებითაც. ამ ბიზნესს ქვეყნისათვის დიდი პერსპექტივა აქვს რადგან, მეცნიერულად დასაბუთებულია სომხეთში ე.წ. ფიქალის ფისის (сланцевая смола) დიდი მარაგების არსებობა.  2011 წლის ივნისის დასაწყისში, სომხეთის ენერგეტიკის მინისტრსა და ქვეყანაში აშშ-ს ელჩს შორის გაფორმდა მემორანდუმი, რომლითაც აშშ-ს გეოლოგიური სამსახური სომხეთს დაეხმარება ამ სახის საწვავის ძიება-მოპოვებაში. შტატების მხარდაჭერას ახორციელებს აშშ-ს გეოლოგიური სამსახური (USGS), მეცნიერული ორგანიზაცია, რომელის კომერციულ სამეცნიერო მომსახურებასაც ეწევა. შეთანხმების შემდეგ, აშშ-ს გეოლოგიური სამსახურის სპეციალისტებმა სოფელ არამუსთან აღმოაჩინეს 44 მლნ ტონა ფიქალის საწვავის მარაგი. ასევე, მნიშვნელოვანი მარაგებია იჯევანის, შამუტის, ჯერმანისის და დილიჟანის რაიონებში (არც ისე შორს საქართველო-სომხეთის საზღვრიდან). ოქტომბერიანის რაიონში, 3.5 კმ სიღრმეზე, აღმოჩენილია ჩვეულებრივი ბუნებრივი გაზის საბადო. თუმცა, ეს არ არის ერთადერთი მცდელობა მთავრობის მხრიდან სომხეთის ენერგო პოტენციალის განვითარების. სომხეთის ენერგეტიკის სამინისტრომ ბრიტანეთის მენის კუნძულზე დარეგისტრირებულ ოფშორულ კომპანია International Minerals and Mines (IMM)-თან გააფორმა მემორანდუმი, რომლითაც მან სომხეთში ფიქალის გაზის დაზვერვა და შეფასება უნდა მოახდინოს.  ამ მიზნით, ერევანში დაფუძნდა ერთობლივი კომპანია IMM Energy Armenia. უკვე 2012 წლის დეკემბერში, სომხეთის მთავრობამ შვეიცარულ კომპანიას “ინტეგრალ პეტროლიუმს” (Integral Petroleum) მისცა  ქვეყანაში ნავთობისა და გაზის დაზვერვის ნებართვა. გაფორმდა პროდუქციის გაყოფის ხელშეკრულებაც იმ შემთხვევისათვის, თუ მოხდა ნახშირწყალბადების სამრეწველო მარაგების აღმოჩენა. ადრე სომხეთს ამ კომპანიასთან ჰქონდა ბიზნეს ურთიერთობა, მაგრამ ის ეხებოდა ბულგარეთიდან და რუმინეთიდან საწვავის იმპორტს. ეს ფირმა ასევე წარმატებით მუშაობს  თურქეთში ალბანეთში, საბერძნეთში, დსთ-ს ქვეყნებში. ის აქტიურად ითვისებს თხევადი გაზის ბაზრებს. თუმცა გეოლოგიურ-საძიებო საქმიანობაში დიდი გამოცდილება არ აქვს. ასევე, არმავირის რაიონში მდებარე სოფელ ვარანდთან, კანადური კომპანია “ტიმ ენერჯის” (Tim Energy) სპეციალისტებმა აღმოაჩინეს 3 მლრდ კუბმეტრის რეზერვის მქონე ბუნებრივი გაზის საბადო. კანადური კომპანიის “ვანგოლდის” (Vangold Resources Limited) და ირლანდიური ფირმის “ბლექსტაირს ენერჯის” (Blackstairs Energy) სპეციალისტებს მიაჩნიათ, რომ სიუნიკის, ვაიოც ძორეს და გეგარკუნიკის მიდამოებში იმდენი ნავთობია, რომ შესაძლებელია მისი სამრეწველო მოპოვების დაწყება. ამ წამოწყებების ხელშესაწყობად, სომხეთის მთავრობამ დაამტკიცა ენერგორესურსები დაზვერვა-მოპოვებაზე ლიცენზიების გაცემის ახალი, გამარტივებული წესი. თუმცა, საბოლოოდ, ამ შესაძლებლობების მატერიალიზაცია დაკავშირებულია ნავთობისა და ბუნებრივი აირის ფასზე. ამდენად, მიუხედავად იმისა რომ ჯერ ნაადრევია ზუსტ შედეგებზე საუბარი, მაინც შეიძლება დავასკვნათ რომ ენერგო რესურსების წარმატებული აღმოჩენა საქართველოს, როგორც ტრანზიტულ ქვეყანას დიდ სარგებელს მოუტანს. უკვე დღეს, საქართველო საკმაოდ მნიშვნელოვან შემოსავალს იღებს ენერგო რესურსების ტრანსპორტირებით, ძირითადად ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის პროექტის სატრანზიტო გადასახადებიდან. სომხეთის ბუნებრივი აირი, შესაძლოა, მისი შემოსავლის მეორე მნიშვნელოვანი წყარო გახდეს. მინერალები და მეტალები საბჭოთა მოლიბდენის კონცენტრატის 25% სომხეთში იწარმოებოდა. სომხური მოლიბდენის და სპილენძის ყველაზე დიდ მწარმოებლებს შორის იყო ზანგეზურის, კაპანის და აგარაკის საწარმოები, სადაც კარაჯანში, აგარაკში და სხვა მიმდებარე ტერიტორიაზე მოპოვებული ნედლეულის გადამუშავება ხდებოდა. სომხეთის საწარმოებში წარმოებული მოლიბდენის კონცენტრატი შეიცავს 50% მოლიბდენს, მოლიბდენის სპილენძის კონცენტრატი შეიცავს დაახლოებით 15% სპილენძს, და ეს ორივე მაჩვენებელი ეკონომიკურად მომგებიანია. <span style="color: #222222;">თუმცა, სომხური საწარმოები თავიანთი სიმძლავრის მხოლოდ 60-70% იყენებენ</span>. ამჟამად მსოფლიოში არსებული დაბალი საბაზრო ფასის გარდა, კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი პრობლემა, სომხეთის მიერ მსოფლიო მასშტაბით მომხმარებლისთვის პროდუქტის მიწოდებაა. და აქაც, თამაშში საქართველო ერთვება. სომხურ საწარმოებსა და ქართულ ბიზნესებს (სს „არ ემ ჯი კოპერი“ და შპს „არ ემ ჯი გოლდი“), შორის თანამშრომლობამ, შესაძლოა, ეს პრობლემები გადაჭრას: სომხური მინერალები ევროპას საქართველოს გავლით შეიძლება მიეწოდოს. თანამშრომლობის მსგავსი გეგმებია სომხურ „მგარტის“ ოქროს საბადოსა და ქართულ „არ ემ ჯი გოლდს“ შორის. რა უნდა გაკეთდეს? მართალია, საქართველოსთვის მხოლოდ სასიკეთო იქნება სომხური ეკონომიკის გაძლიერება, მაგრამ სომხეთის შესვლა ევრაზიის საბაჟო კავშირში საქართველოსა და სომხეთს შორის არსებული თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმებას იძულებით წყვეტს. ეს საქართველოს საშუალებას აძლევს სომხეთის წინააღმდეგ სარჩელი შეიტანოს მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის დავების მოგვარების ცენტრში, რომელიც, სავარაუდოდ, სომხეთს დაავალდებულებს, საქართველოს აუნაზღაუროს საბაჟო გადასახადების გაზრდით გამოწვეული დანახარჯები. არც ისე კარგია მეზობლისთვის ამის გაკეთება, თუმცა ეკონომიკაში ალტრუიზმის ადგილი არ არის. მეტიც, სომხეთი რუსეთს ლობირებს, რომ ამ უკანასკნელმა, საბაჟო კავშირიდან 900 ტიპის საქონელი ამოიღოს. წარმატების შემთხვევაში, სომხეთს ექნება შანსი, შეინარჩუნოს საქართველოსთან თავისუფალი ვაჭრობის რეჟიმი ყველა შესაბამისი საქონელისთვის (როგორიცაა ენერგია, მინერალები და მეტალები). საქართველომ უნდა შეახსენოს სომხეთს, რომ ეს საქონელი აუცილებლად შევიდეს მათ რუსეთთან მოლაპარაკებაში – ეს სომხეთისთვის მაინც მთავარი ინტერესის საგანია, ამიტომ, ბევრი დარწმუნება არ იქნება საჭირო.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=4063	http://www.iset.ge/blog/?p=4073
This photo from the journal “Советский Союз” (1950, March edition) illustrates my grandfather, Paladi Chitanava, chairman of Chkaduashi rural council (Сельсовет) of Zugdidi “rayon”, buying a “Pobeda” car. The photo is still hanging on the wall of my Chkaduashi house. In a sense, life was relatively simple back in the Soviet Union days. Consumers had few choices, and material aspirations were limited to the unholy trinity of “apartment, car and dacha”. That said, homo Sovieticus spent enormous amounts of time and energy in chasing material goods ranging from potatoes to nylon stockings and cars. A part of Soviet consumer behavior was about satisfying basic needs (as in the potatoes example above). But there was a discernible element of conspicuous consumption as well. Possession of a luxurious Pobeda car was deemed an enormous achievement for my grandfather Paladi Chitanava, chairman of the local village council in Chkaduashi back in 1950. The picture of him buying a Pobeda, published in the “Soviet Union” magazine, is still hanging on the wall of my native Chkaduashi house. Likewise, our village house had all the requisite decoration elements: crystal chandeliers and vases, porcelain tableware, and a “stenka” (an enormous cupboard occupying an entire wall in our living room). There was a special twist to Soviet consumerism. Coming into possession of material goods and services was not so much a question of money as of connectedness. The so-called “deficit goods” (дефицитные товары) were to be acquired under the counter (“по блату”), through informal networks, intermediaries and re-sellers (“speculators”). , the 1977 Soviet classic by Giorgi Danelia, provides a great caricature of this grotesque reality in which Bolshoi opera tickets are traded for hotel Rossiya accommodation, and car tires are used as currency. Ludicrous as it was, Soviet consumerism was a major departure from the ascetic revolutionary ethos. The pursuit of material goods was granted a degree of legitimacy in a 1935 speech by Stalin in which he rebutted the notion that socialism is about achieving equality among equally poor citizens. “This is the petty-bourgeois view of socialism”, he claimed, “in reality, socialism can only win on the basis of high labor productivity – exceeding that achieved under capitalism, and contingent upon abundant supply of consumer goods, on the one hand, and a rich cultural life for each member of our society, on the other”. Thus, after 1935, images similar to that of my grandfather acquiring a luxurious Pobeda car came to embody the new ideal of the Soviet Man, soon to be used as a means of Soviet propaganda. The thaw that followed Stalin’s death in 1953 brought with it great thirst for everything Western, starting with Rock & Roll music, dancing and hair styles, all the way to consumer products. From 1960s onwards, Soviet men and women were no longer satisfied with Soviet goods despite marketing slogans such as “Soviet means quality!” (Советское – значит отличное!). , a legendary Russian bard, was famously driving a blue Mercedes. Soviet women were yearning for French perfume, Italian boots, American nylon stockings and jeans. Soviet kids would die for chewing gum and Pepsi. Consumerism thus defeated socialism, first in people’s minds, and later in its economic and political form. POST-SOVIET TRENDS IN CONSUMER BEHAVIOR In 1990s, the Soviet men and women found themselves in a consumer paradise. Not the major constraint in the past, money has now become the main “deficit good”. The thirst for anything Western could be easily satisfied, provided one had a job (preferably with a Western company). Cheaper Chinese equivalents came handy for those with lesser earnings. The post-Communist world was certainly a paradise for companies selling Western goods as well. In his 2001 interview, Anders Juhlenius, director of IKEA at Khimki (a Moscow suburb) proudly : “our sales are four times in excess of predicted, and we are the best-performing IKEA store in the world, followed by Spain”. The result was an unremitting consumer boom, supported by bank lending at ridiculously high interest rates. Twenty years later, consumer loan bubbles are potentially one of the greatest threats to the stability of financial systems across the post-Communist world. Twenty years later, material consumption is still the predominant concern of the vast majority of my friends and colleagues. Many young men of my generation would spend all of their meager earnings on a 12-year old Mercedes (which they may not be able to service). And they would have a hard time understanding my personal interest in meeting people and traveling the world rather than improving housing conditions or buying the newest Apple gadget on the market. With my interest in diverse cultural experiences, social interaction and emotional fulfillment, I feel like an exotic species, out of place and out of time. What makes things even worse is that people around me have very little time to actually acquire experiences and do things (as opposed to ‘having things”). They are too busy earning money, and so the only thing they can do with it is buy stuff. Yet, possession of material items is no substitute for acquiring experiences and spending time with friends.  Just like buying a toy for one’s kids is a poor emotional equivalent for engaging them in meaningful communication. BACK TO THE FUTURE? Ironically, despite spending a lot of time in queues, Homo Sovieticus had enough of it left for cultural and social endeavors. As a well-known joke goes, the Soviet state pretended to be paying people’s salaries, and people pretended to be working. As a result, they could read, develop hobbies, spend time with their families, engage in poetry and , tourism and sports. Consumption of culture and literature had a very interesting “conspicuous” aspect among the Soviet intelligentsia. A question such as “haven’t your read this poem by ” would be frequently used in a social situation to demonstrate own prowess and humiliate an opponent. Such a question would not be asked today. Instead, I hear people bragging about the size of their houses and car engines, the watches they wear on their wrists and the smartphones they carry in their pockets. For me, this suggests that the freedom to consume, which we acquired with the collapse of the Soviet system, is yet to be translated into something more meaningful, helping people realize their true potential and fulfill their (non-material) dreams.	ეს ფოტო არის ამონარიდი ჟურნალ “Советский Союз”-ის 1950 წლის მარტის ნომრიდან და მასზე გამოსახულია, როგორ ყიდულობს ბაბუაჩემი, ზუგდიდის რაიონის სოფელ ჭკადუაშის სასოფლო საბჭოს თავმჯდომარე პალადი ჭითანავა, „პაბედას“. ამ ფოტოს დღესაც საპატიო ადგილი უჭირავს ჩემს ჭკადუაშის სახლში. გარკვეულწილად, საბჭოთა კავშირში ცხოვრება მარტივი იყო. მომხმარებლებს მცირე არჩევანი ჰქონდათ, და მატერიალური მისწრაფება შემოიფარგლებოდა სამი რამით: „კერძო სახლით, მანქანითა და აგარაკით“. შეიძლება ითქვას, რომ ჰომო სოვიეტიკუსი უზარმაზარ ენერგიასა და რესურსებს ხარჯავდა მატერიალური საქონლის მოსაპოვებლად, რაც გულისხმობდა პროდუქტებს კარტოფილიდან ნეილონის წინდებამდე და მანქანებამდე. საბჭოთა მომხმარებლის ქცევის ნაწილი ძირითადი საჭიროებების დაკმაყოფილებას ეთმობოდა (როგორც კარტოფილის ზემოთ მოყვანილი მაგალითი). თუმცა, ამავდროულად, მოხმარების დიდი წილი მოდიოდა ე.წ. დემონსტრაციულ მოხმარებაზე (Conspicuous Consumption). 1950 წელს მდიდრული მანქანა “პაბედა”-ს ყიდვა და ამ ფაქტის საკავშირო მნიშვნელობის ჟურნალში აღბეჭდვა, სასოფლო საბჭოს თავმჯდომარე პალადი ჭითანავასათვის ძალიან დიდი და მნიშველოვანი მიღწევა იყო, ამიტომაც იკავებს ეს ფოტო დღესაც მნიშვნელოვან ადგილს ჩვენს სახლში. მინდა აღვნიშნო ისიც, რომ ჩვენი სოფლის სახლი გაფორმებულია იმ დროისათვის „აუცილებელი“ დეკორატიული ელემენტებით: ბროლის ჭაღებითა და ლარნაკებით, ფაიფურის ჭურჭლითა და „სტენკებით“ (ჭურჭლის დიდი კარადებით, რომლებიც განსაკუთრებულ ადგილს იკავებენ მისაღებ ოთახში). საბჭოთა კონსუმერიზმის მთავარი ირონია ის იყო, რომ მატერიალური საქონლის საკუთრება დამოკიდებული იყო არა იმდენად ფულზე, რამდენადაც კავშირებზე. ე.წ. „დეფიციტური საქონლის“ (дефицитные товары) შეძენა „ბლატებით“ იყო შესაძლებელი არაფორმალური კავშირების, შუამავლებისა და გადამყიდველების („სპეკულიანტების“) მეშვეობით. 1977 წლის, რეჟისორ გიორგი დანელიას მიერ გადაღებულ მხატვრულ ფილმში „“, სადაც მოსკოვის დიდი თეატრის ბილეთების სანაცვლოდ, სასტუმრო „რასიაში“ ნომრის მოპოვებაა შესაძლებელი და სადაც საბურავები ვალუტის როლს ასრულებს, კარგად არის ნაჩვენები მაშინდელი გროტესკული რეალობა. კურიოზია ისიც, რომ საბჭოთა კონსუმერიზმი დიდ გადახვევას წარმოადგენდა ასკეტური რევოლუციური პათოსიდან. მატერიალური საქონლის მოპოვებისაკენ ზემოაღნიშნული სწრაფვის ლეგიტიმიზაცია სტალინმა ჯერ კიდევ 1935 წელს მოახდინა, როცა განაცხადა, რომ სოციალიზმი არ არის თანასწორობის მიღწევა ღარიბ მოქალაქეებს შორის.  “ ეს  სოციალიზმის საკმაოდ წვრილ-ბურჟუაზიული ხედვაა“, განაცხადა სტალინმა, „რეალურად, სოციალიზმი მოიგებს მხოლოდ კაპიტალიზმის პირობებში მიღწეულ შრომის ნაყოფიერებაზე მაღალი შრომის ნაყოფიერებით და სამომხმარებლო საქონლის მიწოდების სიუხვით და ჩვენი საზოგადეობის თითოეული წევრის მდიდარი კულტურული ცხოვრებით.“ ასე რომ, 1935 წლის შემდეგ, ბაბუაჩემის მიერ მდიდრული „პაბედას“ ყიდვის ამსახველი კადრების მსგავსი სცენები ქმნიდა „საბჭოთა კაცის“ ახალ იდეალს და ეს იდეალი იმდროინდელი საბჭოთა პროპაგანდის ნაწილი გახდა. დათბობის პერიოდმა, რაც 1953 წელს სტალინის სიკვდილს მოჰყვა, ყველაფერი დასავლურის წყურვილი მოიტანა: დაწყებული როკ-ენ-როლით მუსიკით, ცეკვით და თმის ვარცხილობებით, დამთავრებული სამომხმარებლო პროდუქტით. 1960-იანი წლების შემდეგ, საბჭთა მამაკაცები და ქალბატონები უკვე აღარ იყვნენ კმაყოფილნი საბჭთა საქონლით მიუხედავად ლოზუნგისა „საბჭოთა – ნიშნავს ხარისხიანს!“ (Советское – значит отличное!). ლეგენდარული რუსი მუსიკოსი, , ცისფერი მერსედესით დადიოდა. საბჭოთა მანდილოსნები იყენებდნენ ფრანგულ პარფიუმერიას, იცვამდნენ იტალიურ ჩექმებს, ამერიკულ ნეილონის წინდებს და ჯინსებს. საბჭოთა ბავშვები ყველაფერს დათმობდნენ საღეჭი რეზინისა და პეპსისათვის. ასე დაამარცხა კონსუმერიზმმა სოციალიზმი, ჯერ ადამიანების გონებაში, შემდეგ კი ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ასპარეზზე. მომხმარებელთა ქცევის პოსტ-საბჭოთა ტენდენციები  1990-იან წლებში, საბჭოთა ქალბატონები და ბატონები სამომხმარებლო სამოთხეში აღმოჩნდენ. აქ ყველაფერი დასავლური ხელმისაწვდომი იყო, მაგრამ ბედის ირონიით, ახლა ფული გახდა „დეფიციტური საქონელი“. დასავლური საქონლის შეძენა შეეძლოთ მხოლოდ იმათ, ვისაც კარგი სამსახური და ანაზღაურება ჰქონდა (მეტწილად ასეთი პირები დასაქმებულინი იყვნენ დასავლურ კომპანიებში). ხოლო მათთვის, ვინც უფრო ნაკლებ ანაზღაურებას იღებდა, დასავლური საქონლის შედარებით იაფფასიანი შემცვლელი, ჩინური პროდუქცია გახდა ხელმისაწვდომი. პოსტ-კომუნისტური სამყარო დასავლური საქონლის შემომტანი კომპანიებისათვისთვისაც სამოთხედ იქცა. 2001 წლის ინტერვიუში, ანდრეს ჟელენიუსი, ხიმკის (მოსკოვის ოლქში შემავალი ქალაქი) იკეას დირექტორი ამაყად აცხადებდა: „ჩვენი გაყიდვები ოთხჯერ აღემატება დაგეგმილს, და ჩვენ ვართ საუკეთესო იკეას მაღაზიებს შორის მსოფლიოში, ესპანეთის შემდეგ.“ შედეგად მივიღეთ გაუთავებელი სამომხმარებლო ბუმები, რომლებიც ძირითადად ბანკების მიერ ფინანსდებოდა, სესხებზე ძალიან მაღალი სარგებლის განაკვეთებით. დღესაც, პოსტ-კომუნისტურ სამყაროში, საბჭოთა კავშირის დაშლიდან 20 წლის შემდეგ, სამომხმარებლო სესხების საპნის ბუშტები პოტენციურად ერთ-ერთი უდიდესი საფრთხეა. 20 წლის შემდეგაც, მატერიალური მოხმარება კვლავ უპირატესია ჩემი მეგობრებისა და კოლეგების უმრავლესობისათვის. ჩემი თაობის ბევრი ახალგაზრდა მამაკაცი მთელს თავის მწირ შემოსავალს ძველი მერსედესის შეძენას ახარჯავს (მაშინ, როცა შეიძლება ბენზინის ფულიც კი არ ჰქონდეს). მსგავსი ადამიანებისათვის გაუგებარია ჩემი უცხო ხალხთან ურთიერთობის და ახალი ადგილების მონახულების ინტერესი, ჩემი სახლის პირობების გაუმჯობესების ან ეფლის ბაზარზე გამოსული უახლესი მოწყობილობების ყიდვის ნაცვლად. მრავალფეროვანი კულტურული გამოცდილების მიმართ ჩემი ინტერესით, სოციალური ურთიერთქმედების და განსხვავებული ემოციების მიღების სიყვარულით, ზოგჯერ მგონია, რომ ადამიანთა ეგზოტიკურ სახეობას მივეკუთვნები და თავს უცხოდ ვგრძნობ ამ საზოგადოებაში. ყველაზე ცუდი ისაა, რომ ჩემს გარშემო ხალხი, იმდენად არის დაკავებული ფულის შოვნით, რომ ახალი გამოცდილებების შესაძენად დრო არ რჩებათ და შედეგად, უბრალოდ სხვადასხვა ნივთების ყიდვით ირთობენ თავს. თუმცა, მატერიალური ნივთების ფლობა სულაც არ არის გამოცდილების და მეგობრებთან გატარებული დროის შესაბამისი ჩამანაცვლებელი. ისევე, როგორც ბავშვებისთვის სათამაშოს ყიდვა ვერ ჩაანაცვლებს მათთან შინაარსიანი კომუნიკაციის ემოციას. უკან მომავალში? ბედის ირონიით, რიგებში გატარებული დიდი დროის მიუხედავად, ჰომო სოვიეტიკუსს მაინც საკმარისი დრო ჰქონდა კულტურული და სოციალური საქმიანობისათვის. როგორც ერთ ძველ ხუმრობაშია, საბჭოთა სახელმწიფო თითქოს უხდიდა ხალხს ხელფასებს, და ხალხიც თითქოს მუშაობდა. შედეგად, მათ ჰქონდათ დრო ეკითხათ წიგნები, ჰქონოდათ ჰობი, გაეტარებინათ დრო ოჯახთან ერთად, დაკავებულიყვნენ ტურიზმითა და სპორტით. საბჭოთა ინტელიგენციაში კულტურისა და ლიტერატურის მოხმარებას ფრიად საინტერესო დემონსტრაციული ხასიათი ჰქონდა. „არ წაგიკითავთ ოსიპ მანდელშტამის ეს ნაწარმოები?“ ამ კითხვის მსგავსი კითხვა ხშირად ისმებოდა სოციალურ გარემოში საკუთარი თავის წარმოსაჩენად და ოპონენტის დასაჩრდილად. მსგავს კითვებს დღეს აღარ სვამენ. სამაგიეროდ, მესმის როგორ ტრაბახობს ხალხი საკუთარი სახლების ზომასა და მანქანების ძრავებზე, მაჯის საათებსა და სმარტ ტელეფონების ფუნქციებზე. იქმნება შთაბეჭდილება, რომ მოხმარების იმ თავისუფლებას, რაც საბჭთა კავშირის დაშლის შემდეგ მივიღეთ, ჯერ კიდევ არ მიუღია რამე უფრო ღირებული ფორმა, რაც ადამიანებს საკუთარი პროტენციალის სრულად გამოყენების საშუალებას მისცემს და (არამატერიალური) ოცნებების ასრულებაში დაეხმარება.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=4057	http://www.iset.ge/blog/?p=4061
A few days ago, a rusty nail like this destroyed my nice winter coat. Even more annoying than having to get a new winter coat is the fact that in Georgia I have little chances to successfully sue the perpetrator. (Source: Wikimedia Commons) A few days ago, I was walking in Kostava Street towards the Philharmony when I passed a construction site that was separated from the sidewalk by a wooden fence. Suddenly, I heard the ugly sound of fabric torn apart. Yes, it had happened! My nice winter coat was ripped up by a rusty nail that stuck out of the fence, causing a huge hole in the coat that went down to the lining. Was it my own fault? Well, it was already dark and the nail could hardly be seen, and I was speaking with somebody walking next to me. Therefore, I think I am innocent. One rather has to curse the anonymous moron who erected a fence with a rusty nail sticking out next to a sidewalk where thousands of people are passing every day. Negligence in every-day life haunts me since my very arrival to Tbilisi. When three years ago I was looking for an apartment, my agent took me to a house that was still under construction while the apartments were already being rented out. The apartment she wanted to show me was in the tenth floor, but the elevator was arguably not made for the transportation of people but for building material and machines. It was embedded into a provisional metal scaffold in the staircase, loosely attached to the walls, with a rusty motor and electric wires sticking out. While the apartment agent stepped into the elevator with somnambulistic certainty, I insisted to walk to the tenth floor. She was pretty surprised about my fear, even seemed to find it funny, but when I pointed out the various issues of the elevator she agreed that “it might not be according to the regulations”. Moreover, after I described some of the scenarios that could happen with such an elevator, she admitted: “I have never thought about that”. Then she walked up with me to the tenth floor. A few weeks later, I was shocked again. Every 5 minutes a crowd of people leaves Marjanishvili Metro station and pours onto the square where Marjanishvili crosses Agmashenebeli. At that time, major renovations and building activities were taking place on that square, and the people who left the metro station had no choice but to pass through the huge construction site. There was no pedestrian passage and not even a protective fence with rusty nails – everybody had to go directly through the construction site. This was really scary, as giant construction vehicles were passing, excavators were digging holes, and there were trenches that had to be passed on wooden planks. Letting crowds of people, among them old persons and families with children, pass through that dangerous area was highly negligent. Obviously, the operator of the construction site seemed to be not concerned about the safety of anybody. NO LITIGATION TRADITION By coincidence, a day after my coat was ripped up I met with a Georgian friend who happens to be an attorney. Based on my experiences with lawyers in other countries, I expected that he would urge me to initiate a lawsuit because of my damaged coat. Yet to the contrary, he told me that it would be difficult to find a lawyer who would work for me if I would bring my coat to court. A damaged coat would not be considered a serious case in Georgia (this is very much different than in the United States, where I could not only expect money for buying a new coat, but also receive punitive damages , which I will discuss a bit further down). But when is an issue serious enough to be taken to court in Georgia, and what happens then? In the conversation with my friend, it became clear that there is a problem that prevents litigation from being effective in Georgia. To describe the point, let me provide yet another example (there are so many). In Vera there are several houses which have stairs that lead from the sidewalk to entrances of cellars. Sometimes, e.g. in Belinski Street, there is no railing around those stairs, so that one can easily fall down about 2 meters, in particular when it is dark. If I would fall down, a Georgian court would clarify whether any party, the owner of the house or the municipality owning the sidewalk, was negligent in not installing a railing. The court process could be lengthy and it would not be clear what would be the outcome. The same with the hazardous construction site and the elevator – at court one would have to determine whether anybody is guilty of negligence, and the outcome would not be clear. Unlike in other countries, there is not much of a tradition in such litigation cases in Georgia, so that many of such issues would be brought to court essentially for the first time. Elsewhere, in particular in countries with a legal tradition that was not interrupted by foreign occupation and integration into the Soviet Union, almost all litigation scenarios were already discussed at some point in the past. There were so many coats ripped open in Western European countries in the last decades that there is a well-established standard how such cases are to be assessed by a court. Therefore, in most cases one would not have to go to court at all. In a standard case, the party who was negligent would anticipate that there was no chance to win the legal battle and pay compensation right away without involving a court and lawyers, or the victim would refrain from going to court. Consequently, it will be more difficult to find rusty nails sticking out of wooden fences in those countries, because negligence will almost surely lead to compensation payments if there is a damage. Only unusual cases, like my coat being ripped up by a nail while walking on a way where I was not allowed to walk, would have to be legally fought out. In winter, owners of houses in Germany are obliged to remove the snow from the sidewalks in front of their houses. This works pretty well in as there are few houses where the snow is not removed. The reason is that if I would slip on the sidewalk in front of such a house and break my arm, I would not even have to go to court – the “perpetrator”, the person who did not remove the snow, would be told by their lawyer that this is a hopeless case. They would pay my hospital stay and other compensation without a legal battle. THE SMARTEST SOLUTION If the government wants to ensure that safety standards are fulfilled, it could send inspectors to the construction sites, manufacturing plants etc. and do direct controls of the safety standards. This is, however, not only costly but has limited effectiveness, because the inspectors can only spot-check and it is easy to fool them. An effective litigation practice, on the other hand, does not cost anything and the fear of lawsuits effectively incentivizes everybody to abide by safety standards. Thus, even if controls are carried out additionally (which may be necessary with activities where a damage could not easily be attributed to a particular company or person), effective litigation is the method of choice to enforce safety standards. The United States exploit the advantages of litigation to the maximum. Stella Liebeck had arguably one of the best days of her life when in 1994 she poured McDonald’s coffee over her lap. At court, she was awarded a payment of 2.86 million dollars from McDonald’s, 2.7 million of which were not paid for her medical expenses but as punitive damages . Punitive damages are no compensation for the damage that was inflicted, but serve to deter the offender from being negligent. To incentivize people to go to court also with minor issues and in this way to quickly create legal practice which makes litigation efficient, Georgia would be well-advised to introduce sufficiently high punitive damages into their legal system. If there were substantial punitive damages in Georgia, then the construction company in Kostava Street would have made sure that there are no rusty nails sticking out. Because then I would have gone to court, and in addition to the $100 for my coat I would have received, say, $10,000 in punitive damages!	რამდენიმე დღის წინ, მსგავსმა ჟანგიანმა ლურსმანმა ჩემი ზამთრის ქურთუკი დააზიანა. ახალი ქურთუკის შეძენის აუცილებლობაზე უფრო გამაღიზიანებელი ისაა, რომ საქართველოში მცირე შანსი მაქვს, წარმატებით ვუჩივლო დამნაშავეს. (წყარო: Wikimedia Commons) რამდენიმე დღის წინ, ფილარმონიასთან, კოსტავაზე მივდიოდი და ჩავუარე მშენებლობას, რომელიც ტროტუარიდან ხის ღობით იყო გამოყოფილი. უეცრად გავიგე ქსოვილის გახევის ხმა. დიახ, ასე მოხდა! ჩემი მშვენიერი ზამთრის ქურთუკი გახია ჟანგიანმა ლურსმანმა, რომელიც ღობიდან იყო გამოშვერილი. იყო თუ არა ეს ჩემი ბრალი? უკვე საკმაოდ ბნელოდა და ლურსმნის დანახვა თითქმის შეუძლებელი იყო, ამას გარდა, ჩემს თანამგზავრს ვესაუბრებოდი. ასე რომ, ვფიქრობ, უდანაშაულო ვარ და ეს იმის ბრალი იყო, ვინც კარგად ვერ დააჭედა ლურსმანი იმ ადგილზე, სადაც ყოველ დღე ათასობით ადამიანი დადის. თბილისში ჩამოსვლის შემდეგ, ყოველდღიურ ცხოვრებაში ხშირად ვაწყდები გულგრილობას. სამი წლის წინ, როდესაც ბინას ვეძებდი, ჩემმა აგენტმა წამიყვანა მშენებარე სახლში, სადაც ბინები უკვე ქირავდებოდა. ბინა, რომელიც უნდა გვენახა მეათე სართულზე იყო, მაგრამ შენობაში მხოლოდ სამშენებლო მასალებისა და მოწყობილობებისათვის იყო ლიფტი დამონტაჟებული, ხალხისთვის – არა.  ლიფტი დროებითი იყო, ცუდად დამონტაჟებული, ჟანგიანი ძრავით და გამოშვერილი ელექტრო სადენებით. ჩემი აგენტი ლიფტში შევიდა, მე კი, მეათე სართულზე ფეხით ასვლა ვამჯობინე. აგენტი გააოცა ჩემმა შიშმა და ეს სასაცილოდაც ჩათვალა, მაგრამ მას შემდე,გ რაც მივუთითე ლიფტის მდგომარეობაზე, დამეთანხმა, რომ „შეიძლება ის გაუმართავი ყოფილიყო“. უფრო მეტიც, მას შემდეგ რას რამდენიმე შესაძლებელი სცენარი აღვუწერე, მან დაამატა, რომ „ამაზე არასდროს უფიქრია“. ამის შემდეგ, მეათე სართულზე ორივე ფეხით ავედით . რამდენიმე კვირის შემდეგ, კვლავ გავოცდი. ყოველ ხუთ წუთში, ხალხის მასა გამოდის მარჯანიშვილის მეტროდან და მიემართება აღმაშენებლისა და მარჯანიშვილის ქუჩების გადაკვეთაზე. იმ დროს, იმ ადგილას მშენებლობა  და ძველი შენობების განახლება მიმდინარეობდა. მეტროდან გამოსულ ხალხს სხვა არჩევანი არ ჰქონდა, გარდა იმისა, რომ უზარმაზარი მშენებლობის გვერდით ჩაევლო. არ იყო ტროტუარი და ჟანგიანი ლურსმნებით დაჭედებული დამცავი ღობეც კი. ეს საკმაოდ სახიფათო იყო, რადგან მოძრაობდა უზარმაზარი სამშენებლო მანქანები, მუშაობდა ექსკავატორები  და თხრილებზე გადასვლა მხოლოდ ზედ დადებული ხის ფიცრებზე გავლით შეიძლებოდა.  უგულებელყოფილი იყო ის, რომ ხალხს, მათ შორის მოხუცებს და ბავშვებს, სახიფათო ტერიტორიაზე უხდებოდა გავლა. ცხადია, სამშენებლო ოპერატორს არ ადარდებდა ხალხის უსაფრთხოება. დავების არ არსებული ტრადიცია მას შემდეგ, რაც ქურთუკი დამეხა შემთხვევით შევხვდი ჩემს ქართველ მეგობარს, რომელიც ადვოკატია. სხვა ქვეყნებში ადვოკატებთან ურთიერთობის გამოცდილების შემდეგ, ველოდებოდი, რომ ისიც მირჩევდა მეჩივლა მომხდარის გამო. ამის ნაცვლად, მითხრა რომ თუ ვიჩივლებდი, გამიჭირდებიდა ისეთი ადვოკატის მოძებნა, რომელიც ამ საქმეზე იმუშავებდა. საქართველოში ქურთუკის დაზიანება მნიშვნელოვან შემთხვევად არ აღიქმებოდა (განსხვავებით შეერთებული შტატებისგან, სადაც არა მხოლოდ ქურთუკის ფასის კომპენსაციის მიღება შემეძლო, არამედ ასევედამატებითი თანხის  punitive damages-ის ანაზღაურების სახით,რასაც ქვემოთ განვიხილავ). მაგრამ რა ხდება მაშინ, თუ შემთხვევა იმდენად მნიშვნელოვანია, რომ მას სასამართლოში განიხილავენ? ჩემს მეგობართან საუბრის შემდეგ შევიტყვე, რომ  საქართველოში პრობლემატურია დავების ეფექტურად გადაწყვეტა. პრობლემის უკეთსად წარმოჩენისთვის განვიხილავ კიდევ ერთ მაგალითს (მაგალითი საკმაოდ ბევრია).ვერაზე არის რამდენიმე სახლი, რომელსაც ტროტუარიდან სარდაფში ჩასასვლელი კიბე აქვს. ზოგ შემთხვევაში, მაგალითად ბელინსკზე, ამ კიბეებს არ აქვს მოაჯირი, ასე რომ, დიდია იმის ალბათობა, რომ ადამიანი  2 მეტრის სიღრმეზე ჩავარდეს, განსაკუთრებით მაშინ, როცა ბნელა. მე რომ ჩავვარდნილიყავი, საქართველოს სასამართლო გაარკვევდა, ვისი – სახლის მეპატრონის, თუ მუნიციპალიტეტის – გულგრილობის შედეგი იყო ის, რომ კიბესთან მოაჯირი არაა დამაგრებული.  სასამართლო პროცესი ხანგრძლივი იქნებოდა, მისი მოსალოდნელი შედეგი კი – გაურკვეველი. ეს ეხება სიცოცხლისათვის საშიშ სამშენებლო პროცესებს და ლიფტებსაც – სასამართლოში უნდა გაირკვეს, ვინაა დამნაშავე გულგრილობაში, შედეგი კი გაურკვეველი იქნება. სხვა ქვეყნებისაგან განსხვავებით, საქართველოში არაა მსგავსი დავების ტრადიცია. ასე რომ, თავდაპირველ ეტაპზე მსგავსი საკითხები პირველად იქნება სასამართლოში განხილული. სხვა ქვეყნებში, განსაკუთრებით იქ, სადაც იურიდიული ტრადიციები არ შეწყვეტილა სხვა ქვეყნის მიერ ოკუპაციით ან საბჭოთა კავშირში გერთიანებით, დავის თითქმის ყველა  სცენარი უკვე განხილულია სასამართლოში. დასავლეთ ევროპაში იმდენი ქურთუკი დახეულა ცუდად დაჭედებული ლურსმნის გამო, რომ უკვე არსებობს სასამართლოს მიერ ამ საკითხის გადაწყვეტის სტანდარტი. ასე რომ, ასეთ შემთხვევებში ზოგჯერ სასამართლოშიც კი არ მიდიან. სტანდარტულ შემთხვევაში, ის მხარე რომლის გულგრილობის გამოც მოხდა რაიმე შემთვევა, აცნობიერებს, რომ საქმის მოგების შანსი არ აქვს და სასამართლოსა და ადვოკატების ჩარევის გარეშე იხდის კომპენსაციას, და თუ დამნაშავე დაზარალებულია, იგი თავს იკავებს სასამართლოში ჩივილისაგან. შესაბამისად, ასეთ ქვეყნებში რთულად თუ იპოვით ხის ღობეზე ცუდად დაჭედებულ ლურსმნებს, რადგან დაშავების შემთხვევაში, ღობის მეპატრონეს მოუხდება კომპენსაციის გადახდა. სასამართლოზე განიხილება მხოლოდ გამონაკლისი შემთხვევები, მაგალითად, როდესაც შემთხვევა მოხდა იქ, სადაც აკრძალული იყო გავლა.გერმანიაში სახლის მეპატრონეები ვალდებულნი არიან, ზამთარში, თავიანთი სახლის წინ, ტროტუარიდან  თოვლი გადახვეტონ. იშვიათია სახლი, რომლის წინაც თოვლი არაა გადახვეტილი. ამის მიზიზი ისაა, რომ თუ მე ფეხი გამიცურდებოდა, დავეცემოდი და ხელს მოვიტეხდი, სასამართლოში წასვლაც კი არ დამჭირდებოდა –  „დამნაშავეს“, ადამიანს ვინც არ გადახვეტა თოვლი, თავისი ადვოკატი ეტყოდა, რომ ეს უიმედო შემთხვევაა და ის გადაიხდიდა როგორც საავადმყოფოს ხარჯებს, ასევე დამატებით კომპენსაციას სასამართლო განხილვის გარეშე. საუკეთესო გამოსავალი თუ სახელმწიფის უნდა, რომ უსაფრთხოების სტანდატები დაცული იქნას, მას შეუძლია, მშენებლობის ადგილსა თუ ფაბრიკა-ქარხნებში გაგზავნოს ინსპექტორი, რომელიც პირდაპირ კონტოლს გაუწევს უსაფროთხოების სტანდარტების შესრულებას. თუმცა, ეს არა მხოლოდ ხარჯებთნაა დაკავშირებული, არამედ არც ისე ეფექტურია, რადგან ინსპექტორები მხოლოდ ერთჯერად შემოწმებას ატარებენ და მათი მოტყუებაც მარტივია. მეორეს მხრივ, კი ეფექტური დავის პრაქტიკა არაა დაკავშირებული ხარჯებთან და ჩივილის შესაძლებლობა ეფექტურ სტიმულებს აძლევს ყველას, დაიცვან უსაფრთხოების სტანდარტები. ასე რომ, დავის პრაქტიკა, ინსტრუქტორის კონტროლთან ერთად (რაც შეიძლება აუცილებელი იყოს იმ შემთხვევებში, სადაც შეუძლებელია გაირკვეს მოსალოდნელი ზიანი კომპანიის ბრალი იყო, თუ ადამიანის), არის მეთოდი,  რომლითაც შეიძლება უსაფრთოების სტანდარტების დაცვის უზრუნველყოფა. შეერთებულ შტატებში დავების ყველაზე ხშირად მიმართვენ. 1994 წელს, სტელა ლიბეკს  სავარაოდოდ ერთ-ერთი საუკეთოსო დღე ჰქონდა მაშინ, როდესაც მაკდონალდსის ყავა დაეღვარა. სასამართლოს გადაწყვეტილების შედეგად, მან მაკდონალდსისგან მიიღო 2,86 მილიონი დოლარი, მათ შორის 2,7 მილიონი იყო არა სამედიცინო ხარჯების კომპენსაცია არამედ  . Punitive damages გულისხმობს არა ზარალის ანაზღაურებას, არამედ იცავს კანონის დამრღვევს გულგრილობისაგან.იმისათვის, რომ საქართველოში შეიქმნას სასამართლოში ჩივილის სტიმულები უმნიშვნელო შემთხვევებშიც კი, და ამით ჩამოყალიბდეს ეფექტური დავის პრაქტიკა, საჭიროა, ქართულ საკანონმდებლო სისტემაში დაწესდეს საკმარისად მაღალი . საქართველოში რომ ყოფილიყო არსებითი დაწესების წესი, კოსტავაზე მოქმედი სამშენებლო კომპანია ყურადღებას მიაქცევდა, რომ ლურსმნები კარგად ყოფილიყო დაჭედებული. რადგან სასამართლოში ჩივილის შესაძლებლობა რომ მქონოდა, შემეძლო სამშენებლო კომპანიისგან მიმეღო არა მხოლოდ $100 – ჩემი ქურთუკის ღირებულება, არამედ შეიძლება $10,000-ც როგორც !

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=4001	http://www.iset.ge/blog/?p=4038
Source: Wikimedia Commons According to and other opinion polls, police has been until quite recently one the most respected institutions in the Georgian society. With 88% of the population holding a favorable view of its performance, police came second after church (93%) in the 2011 survey conducted by the International Republican Institute. In 2013, as little as 9% of Georgian citizens said they do not trust the police (an improvement of 2 percentage points over 2012). There are, indeed, good reasons for Georgian citizens to be happy with the quality of law enforcement in the country after the criminal mayhem of the 1990s. Since about 2004, personal security and security of one’s property have become a major strength of Tbilisi and Georgia as a whole. Ignoring insane, -style driving and the lack of sidewalks (see Florian Biermann’s diatribe “” on the ISET Economist Blog), Tbilisi is safer than most European capitals. It is a city where one can walk around, day and night, without the slightest danger of being harassed or mugged. LIES, DAMNED LIES, AND CRIME STATISTICS An (alleged) uptick in crime and (allegedly) inadequate response by the law enforcement agencies have become hotly debated political issues in late summer 2014. Incidentally or not, the surge in negative press followed the decision by the State Prosecution Office to go ahead with on July 28, and subsequent convictions of (UNM) members who were in charge of the successful police reforms: ex-Minister of the Interior and PM Vano Merabishvili, and former head of the Penitentiary Department at the Ministry of Justice Bacho Akhalaia. Strongly worded statements by the UNM officials that followed these high profile convictions denounced (Machavariani), claimed that (Bezhashvili), and that the ” (Bokeria). Strongly worded rebuttals by and senior Ministry of Interior officials and essentially suggest that the criminal situation only got better. Official statistics, not trusted by the opposition leaders, seem to support the government’s view. According to the Ministry of Internal Affairs (MIA) data, Georgian police is improving in both preventing and solving crimes: <ul> <li>The number of recorded crimes during the first eight months of 2014 is down (year-on-year) by about 17%.</li> <li>The average clearance rate (calculated by dividing the number of crimes that end in charges being laid by the total number of crimes recorded) is up from 56% to 60%.</li> </ul> Now, if statistics are no longer trusted, people have no choice but to trust their own experience and senses. Two of our ISET colleagues have recently become the target of (twice) repeated mugging and burglary. The purely financial damage in all cases was not very significant (10-20 GEL), but the experience was extremely traumatic, leading to far reaching conclusions about the ‘true’ state of crime in Georgia and the quality of official statistics on this issue. One factor behind low quality crime statistics is that people systematically underreport incidences of petty crime (none of the four criminal incidences experienced by ISET staff got reported). Another factor is a lack of motivation on the part of police officials to record petty crimes that have a near zero probability of being solved and thus make their ‘clearance’ rate to look bad. The under-reporting and under-recording phenomena are deeply ingrained in human nature, and are not easy to fix. Another aspect of the crime statistics problem – and one that is potentially easier to fix than any fundamental flaws in human nature – is to make sure that crime statistics are collected according to a transparent methodology and presented to the public in comprehensible way. Our own attempt, this week, to make sense of Georgian crime statistics has faltered since the current format of reporting crime data by Georgian police is far from satisfactory: data are presented in a rigid , limiting the possibility for independent analysis and scrutiny across different types of crimes and over time; the current methodology and any changes compared to its previous versions are not explained, providing plenty of water for the political opponents’ mills. AND THE FIGHT AGAINST CRIME Police reputation and public perceptions of Georgia’s law and order performance are no petty matter. Neither politically (as demonstrated by UNM’s fall from grace as a result of the prison abuse scandal a few weeks before the October 2012 elections), nor economically. Major investment decisions, particularly by foreigners, are affected by considerations of personal security and protection of property rights. In 2003-2012, Georgia has engaged in a merciless fight against crime resulting in incarceration rates (over)shooting to world leading levels. With 547 prisoners per 100,000 population, in 2009-2010 Georgia had the in the world. The workings of Georgia’s prosecution and judiciary during this period became a subject of harsh criticism by Georgian and international observers for systematic violations of human rights and failure to observe the sacrosanct presumption of innocence principle. The massive amnesty implemented in 2013 by the new Georgian Dream coalition has had as its goal to at least halve prison population and improve imprisonment conditions was those remaining behind bars. Accordingly, the amnesty reduced the number of prisoners from 19,349 in 2012 to 9,093 in 2013. As a result, Georgia dropped from 4<sup>th</sup> to 159<sup>th</sup> spot in terms of incarceration rate per 100,000 population. The amnesty created easily understandable fears, acknowledged by the new PM, Bidzina Ivanishvili, that the release of prisoners would worsen the criminal situation in the country. Indeed, until 2012, criminal activity has been strongly and negatively correlated with prison population size (see chart). On the one hand, the government tried to preempt these fears through a series of legislative acts banning or restricting certain types of behavior, such as carrying cold weapons (knives), and intensifying police raids and patrolling. In addition to acquiring a bigger stick, the government also decided to offer ex-convicts a modest carrot in the form of re-socialization and rehabilitations services provided by the . Initiated and personally supervised by the new Minister of Justice Tea Tsulukiani, the Center’s services purportedly include legal advice, psycho-social and health consultations, professional training and help with employment. Unfortunately, little is publicly known about the Center’s success in preventing ex-convicts from re-offending and going back to prison. Publicizing its programs – and reporting on its successes and failures – could go a long way in raising the Center’s effectiveness, on the one hand, and addressing public concerns about personal security, on the other. While designed to show the government’s resolve in fighting crime, intensified police raids and indiscriminate bodily searches do relatively little in preventing a resurgence in crime, unless guided by precise intelligence. In the absence of such intelligence (?), these measures are a nuisance for innocent citizens, reminding them of Shevardnadze era police harassment. *** The Georgian expat community is being rattled by the case of a Georgian citizen (leading a privately financed philanthropic enterprise) fined for carrying a 5.8cm Swiss army knife, which was attached to his car keyring. Encouraged by his Western colleagues, the citizen in question has decided to take his case to the court. Whatever the outcome of this legal process, there is no doubt on our mind that Georgia’s police and judiciary could make better use of its scarce time and human resources.	წყარო: Wikimedia Commons და სხვა გამოკითხვების მიხედვითაც, პოლიცია ქართულ საზოგადოებაში ერთ-ერთ ყველაზე სანდო ინსტიტუტად მიიჩნევა. 2011 წელს საერთაშორისო რესპუბლიკური ინსტიტუტის (IRI) მიერ ჩატარებული გამოკითხვის თანახმად, მოსახლეობის 88% დადებითად აფასებდა მის საქმიანობას. ამ მაჩვენებლით, პოლიცია, ეკლესიის შემდეგ (93%), მეორე ადგილს იკავებდა. 2013 წელს, საქართველოს მოსახლეობის მხოლოდ 9% (7% — 2012 წელს) უცხადებდა უნდობლობას ქართულ პოლიციას. 2004 წლიდან ხომ პიროვნებისა და საკუთრების უსაფრთხოება თბილისისა და მთლიანად საქართველოს მთავარ ძლიერ მხარედ იქცა. თუ არ გავითვალისწინებთ ავტომობილების ჯიგიტურ  მართვის სტილსა და ტროტუარების ნაკლებობას (იხილეთ ფლორიან ბიერმანის კრიტიკული სტატია ISET-ის ეკონომისტის ბლოგზე), თბილისი ევროპული დედაქალაქების უმრავლესობაზე უსაფრთხო ქალაქია. ეს არის ქალაქი, სადაც შეგიძლია ისეირნო, დღისით თუ ღამით, ძალადობის ან ძარცვის ყოველგვარი საშიშროების გარეშე. <h4 style="text-align: justify;">ტყუილი, უფრო დიდი ტყუილი და დანაშაულის სტატისტიკა დანაშაულის (სავარაუდო) ზრდა და (სავარაუდოდ) არაადექვატური საპასუხო ზომები, 2014 წლის გვიანი ზაფხულიდან, ქვეყანაში ცხარე დებატების საფუძველი გახდა. შემთხვევით, თუ არცთუ შემთხვევით, უარყოფითი მოვლენები ამა წლის 28 ივლისს და იმ წევრების (შინაგან საქმეთა ყოფილი მინისტრისა და ყოფილი პრემიერ-მინისტრის ვანო მერაბიშვილისა და საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს სასჯელაღსრულების დეპარტამენტის ყოფილი უფროსის ბაჩო ახალაიას) დამნაშავედ ცნობას მოჰყვა, რომელთა უშუალო ხელმძღვანელობით განხორციელდა პოლიციის წარმატებული რეფორმა. ყოფილი მაღალჩინოსნების სასამართლო პროცესებს მოჰყვა ერთიანი ნაციონალური მოძრაობის წევრების მკაცრი განცხადებები;  ისინი გმობდნენ (მაჭავარიანი), ამტკიცებდნენ, რომ  (ბეჟაშვილი) და რომ (ბოკერია). მეორე მხრივ კი, და შინაგან საქმეთა სამინისტროს მაღალჩინოსნები და ირწმუნებიან, რომ კრიმინალი საქართველოში მხოლოდ შემცირდა. ოფიციალური სტატისტიკა, რომელსაც ოპოზიციის ლიდერები უნდობლობას უცხადებენ, მთავრობის პოზიციას უფრო უჭერს მხარს. შინაგან საქმეთა სამინისტროს მონაცემების თანახმად, ქართული პოლიცია არამხოლოდ დანაშაულის პრევენციას ახერხებს უკეთ, არამედ უფრო წარმატებულია საქმეების გახსნაშიც: <ul style="text-align: justify;"> <li>რეგისტრირებულ დანაშაულთა რაოდენობა 2014 წლის პირველი 8 თვის მონაცემებით 17%-ით ჩამორჩება წინა წლის შესაბამის მაჩვენებელს.</li> <li>დანაშაულის გახსნის საშუალო მაჩვენებელი (რომელიც გამოითვლება გახსნილი საქმეების რეგისტრირებული დანაშაულების მთლიან რაოდენობასთან შეფარდებით) კი, 56%-დან 60%-მდე გაიზარდა.</li> </ul> თუმცა, თუკი სტატისტიკა სანდო აღარაა, ხალხს არ აქვს სხვა გზა, გარდა იმისა, რომ ენდოს საკუთარ გამოცდილებასა და შეგრძნებებს მდგომარეობის შეფასებისას. მაგალითად, ჩვენი ორი ISET-ელი კოლეგა, ბოლო დროს, ძარცვისა და ქურდობის (თითოეული ორგზის) მსხვერპლი აღმოჩნდა. მიუხედავად იმისა, რომ მხოლოდ ფინანსური ზიანი მაინცდამაინც დიდი არცერთ შემთხვევაში ყოფილა (ძირითადად, 10-20 ლარის ფარგლებში), გამოცდილება მტკივნეული აღმოჩნდა. თუ საკითხს ჩავუღრმავდებით, ეს ფაქტები უფრო არსებითი დასკვნების გამოტანის საშუალებასაც გვაძლევს საქართველოში „ჭეშმარიტ“ კრიმინოგენული მდგომარებისა და ოფიციალური სტატისტიკის ხარისხის შესახებ. ზოგადად, ნებისმიერი დანაშაულის სტატისტიკის დაბალი ხარისხის ერთ-ერთი მიზეზი ისაა, რომ ხალხი, როგორც წესი, პოლიციას არ ატყობინებს წვრილმანი დანაშაულის შესახებ (ISET-ის თანამშრომლების ოთხი ინციდენტიდან არცერთი  შესულა რეგისტრირებულ დანაშაულთა რიცხვში). მეორე მიზეზი კი ის არის, რომ პოლიციელებს არ აქვთ ამგვარი დანაშაულის აღრიცხვის მოტივაცია, ვინაიდან ამ საქმეების გახსნის ალბათობა ნულთან ახლოსაა და შესაბამისად, დანაშაულის გახსნის მაჩვენებელსაც აუარესებს. არ-შეტყობინება და არ-აღრიცხვა ადამიანის ბუნებაში ღრმად ფესვგადგმული ფენომენებია, რომლებიც მარტივად ვერ აღმოიფხვრება. დანაშაულის სტატისტიკის პრობლემატურობის კიდევ ერთი ასპექტი, რომელიც ზემოთ აღნიშნულთაგან განსხვავებით, უფრო მარტივი გამოსასწორებელია, არის მონაცემთა შეგროვების გამჭვირვალე მეთოდოლოგია და მონაცემთა გამოქვეყნება საზოგადოებისთვის გასაგებ ფორმატში. ჩვენი მცდელობა, გაგვეანალიზებინა ქართული დანაშაულის სტატისტიკა, შეფერხდა იმის გამო, რომ გამოქვეყნების არსებული ფორმატი  ზღუდავს დამოუკიდებელ ზედმიწევნით ანალიზს დინამიკაში დანაშაულის ტიპებისმიხედვით.. არც მეთოდოლოგიური ცვლილებებია განმარტებული, რაც ოპონენტების წისქვილს ასხამს წყალს. <h4 style="text-align: justify;">…და ბრძოლა დანაშაულის წინააღმდეგ პოლიციის რეპუტაცია და საზოგადოების მიერ ქვეყანაში კანონის უზენაესობისა და წესრიგის აღქმა წვრილმანი საქმე არაა, არც პოლიტიკურად (როგორც ციხის სკანდალის შემდეგ ნაციონალური მოძრაობის მიერ ძალაუფლების დაკარგვამ აჩვენა 2012 წლის ოქტომბერში) და არც ეკონომიკურად. ძირითადად, უცხოელების მიერ მიღებულ მთავარ საინვესტიციო გადაწყვეტილებებში, პიროვნებისა და საკუთრების უსაფრთხოების შესახებ წარმოდგენები მნიშვნელოვან როლს თამაშობს. 2003-2012 წლებში საქართველომ დანაშაულს დაუნდობელი ბრძოლა გამოუცხადა და შედეგად, პატიმართა წილით მსოფლიო ლიდერების გვერდით აღმოჩნდა. 547 პატიმრით 100 000 მოსახლეზე 2009-2010 წლებში ქვეყანას ჰქონდა მთელს მსოფლიოში. საქართველოს პროკურატურისა და სასამართლოს იმდროინდელი მოღვაწეობა მკაცრი კრიტიკის ობიექტს წარმოადგენდა როგორც ქართველი, ასევე საერთაშორისო დამკვირვებლების მხრიდან, ადამიანის უფლებებისა და უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპის სისტემატური შებღალვის გამო. ქართული ოცნების მიერ გამოცხადებული 2013 წლის მასიური ამნისტია კი მიზნად ისახავდა პატიმართა რაოდენობის განახევრებასა და გამოთავისუფლებული რესურსებით საპატიმროებში მდგომარეობის გაუმჯობესებას. ამნისტიის შემდეგ პატიმართა რაოდენობა 2012 წელს 19 349-დან  2013 წელს 9 093-მდე შემცირდა. შედეგად, საქართველომ 100 000 მოსახლეზე პატიმართა მაჩვენებლით მსოფლიოში მე-4-დან 159-ე ადგილზე ჩამოინაცვლა. გასაგებია, რომ ამნისტიამ საზოგადოებაში კრიმინალური მდგომარეობის გაუარესების მოლოდინი გააჩინა. ამ საშიშროებას აღიარებდა პრემიერ-მინისტრი ბიძინა ივანიშვილიც. მართლაც, 2012 წლამდე, კრიმინალურ აქტივობასა და პატიმართა რაოდენობას შორის ძლიერი უარყოფითი კორელაცია არსებობდა (იხილეთ გრაფიკი). ერთი მხრივ, მთავრობა ეცადა ამგვარი შიშების პრეემფციას რიგი საკანონმდებლო აქტების მეშვეობით, რომლებიც კრძალავდა ან ზღუდავდა გარკვეული ტიპის ქცევას, როგორიცაა ცივი იარაღის (მაგ. დანის) ტარება. ასევე, შესამჩნევად გაიზარდა პოლიციის რეიდები და პატრულირება. სადამსჯელო ზომების პარალელურად, მთავრობამ, უფრო კონკრეტულად კი, დანაშაულის პრევენციის ცენტრმა ყოფილ პატიმრებს შესათავაზა. პროგრამა, რომელიც იუსტიციის მინისტრის, თეა წულუკიანის ინიციატივით შეიქმნა და მისივე პირადი ზედამხედველობით ფუნქციონირებს, ფსიქო-სოციალურ კონსულტაციას, პროფესიულ გადამზადებას, დასაქმებაში, ჯანმრთელობისა და იურიდიული პრობლემების მოგვარებაში დახმარებასაც მოიცავს. სამწუხაროდ, თითქმის არაფერია ცნობილი საზოგადოებისთვის იმის შესახებ, თუ რამდენად წარმატებულია ცენტრი ყოფილი პატიმრების მიერ დანაშაულის განმეორებით ჩადენის პრევენციის საქმეში. ამ პროგრამების წარმატებებისა და წარუმატებლობების საჯარო განხილვა, გრძელვადიან პერიოდში, ცენტრის ეფექტურობასაც აამაღლებდა და საზოგადოებაში პირად უსაფრთხოებასთან დაკავშირებულ წუხილსაც გაანელებდა. მიუხედავად იმისა, რომ ინტენსიური რეიდები და განურჩეველი ჩხრეკა იმის მანიშნებელია, რომ მთავრობა დანაშაულთან ბრძოლას აგრძელებს, ამ მეთოდების გამოყენება, საზოგადოებისათვის შესაბამისი ახსნა-განმარტების გარეშე, არცთუ ეფექტურია დანაშაულის პრევენციის საქმეში. ასე, დანაშაულის პრევენციისთვის მიღებული ზომები, რიგითი უდანაშაულო მოქალაქეების მიერ მხოლოდ იმგვარ უსიამოვნო მოვლენად აღიქმება, რომელიც შევარდნაძის დროინდელ კორუმპირებულ პოლიციასთანაა ასოცირებული. *** საქართველოში მცხოვრებ უცხოელთა საზოგადოება შეძრა იმ ფაქტმა, რომ საქართველოს მოქალაქე (რომელიც კერძო ფილანტროპიული ორგანიზაციის მმართველია) მანქანის გასაღების აცმაზე მიმაგრებული 5.8-სანტიმეტრიანი შვეიცარიული არმიის დანისათვის დააჯარიმეს. დასავლელი კოლეგების მხარდაჭერით წახალისებულმა მოქალაქემ, ჯარიმა სასამართლოში გაასაჩივრა. რა გადაწყვეტილებაც არ უნდა მიიღოს სასამართლომ, უეჭველია, რომ საქართველოს პოლიციასა და სასამართლოს მათ ხელთ არსებული შეზღუდული დროის და ადამიანური რესურსების უკეთესი გამოყენება შეუძლიათ.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3992	http://www.iset.ge/blog/?p=4028
Descending from the Abano pass toward Tusheti. Photo: Adam Pellillo In Georgia, it’s often said that tavisupleba mxolod mtebshia – freedom is only in the mountains. Indeed, the mountains have long shielded the small Georgian nation from much larger invaders, helping it maintain its freedom, as well as its unique culture, language and faith. Even today, getting into Georgia’s mountains is no easy task. Separated from the ‘mainland’ by the 3,000m high Abano pass, , is an excellent case in point. The sheer ‘outworldliness’ of Tusheti, as well as its well-preserved indigenous traditions and architecture, are a powerful motivator for many Georgians and international visitors alike to undertake the bumpy excursion to Omalo (and beyond).  The number of visitors to Tusheti has been growing quite rapidly in recent years, raising an important policy dilemma: what is the “optimal” level of development for this wild region of Georgia? On the one hand, tourism is strengthening the local economy by providing locals with an additional source of income. On the other hand, the arrival of 21 century invaders (in the shape of tourist ‘armies’) will undoubtedly strain the local infrastructure, requiring significant investment in roads, water supply and other utilities. Too much investment may strip Tusheti of its uniqueness. Too little of it may carry risks for health and the environment. THE EMERGENCE OF A TOURISM SECTOR A few decades ago, if anyone had heard anything about Tusheti, it was mostly about sheep and sheep farming, and the fact that the Tushetian people were the best shepherds in Georgia. The economy of Tusheti is quickly changing, however, and while many Tushetians are still involved in agricultural pursuits, others have learned to cater to adventure-seeking tourists. The tourism season in Tusheti lasts for only five or six months per year (usually from May to October), due to the closure of the road because of heavy snowfall. The Tushetian people (and staff of the guesthouse owners or service providers) therefore live a somewhat nomadic lifestyle, working partly in the mountains and partly in the Aloni/Alvani valley in the lowland Akhmeta municipality. In Tusheti, there are currently three types of protected areas, including the Tusheti National Park (which is one of the largest in Europe with nearly 70,000 hectares of land).Tusheti became well-known among international tourists and Georgians alike after these areas received official protected area status in 2003. Since then, visitors have flocked to Tusheti, as illustrated in the graph below. Source: Administration of Tusheti Protected Areas Remarkably, only a decade ago, one could not find any lodging facilities for tourists in Tusheti, but now there are 40 guesthouses, hotels or bed and breakfasts. Even more are under construction, including a large modern hotel in Omalo (similar in style and spirit to ). Alongside these investments, the number of people involved in the tourism industry is expanding as well, and so too are the incomes from tourism service provision. MANAGING REGIONAL DEVELOPMENT In order to facilitate further tourism and to boost people’s incomes in the region, additional steps could be taken to improve local infrastructure and services. First and foremost, this concerns the road to Tusheti. At the moment, visiting Tusheti is rather difficult for tourists, as traveling to the mountains and back takes nearly two days alone. Tourists also require 4×4 SUVs to reach Tusheti. Indeed, in 2013, the road to Tusheti was stated as one of the world’s most dangerous roads by . On the one hand, this kind of dangerous road attracts a certain type of tourist there, especially for off-roaders and adventure tourists, but on the other hand, it is sometimes the hindering factor for tourists to visit Tusheti. Regular flights (-style, via helicopter) to Tusheti could be an important transportation substitute. This would economize on the travel time to Tusheti (improving upon the current 6-7 hour drive from Tbilisi) and avoid the dangerous and uncomfortable road for many tourists. Currently, there aren’t any regular and organized shops or marketplaces where one can buy locally-made food (meat, milk products, potatoes, etc.). Other possible activities for further development could be the establishment of a locally-made souvenir market (especially selling wool stuff, and not relying upon synthetic wool), diversification and better “packaging” of tourist products/activities (especially agritourism), organizing festivals in the region, and further developing hiking routes and signs. The municipal water supply system in Omalo is already under a lot of strain, limiting access to this crucial resource. Further attention by the local authorities to this issue may be required, especially if a large-scale hotel like the one in Kazbegi is to be constructed. As we learned in Eric Livny’s recent , in the absence of necessary upgrades to infrastructure, the benefits of tourism may not be fully realized, leading instead to conflicts between locals and actors in the tourism sector. At the same time, there are many reasons to be concerned with Tusheti’s ‘overdevelopment’. While talking with tourists in Tusheti, they could not hide their happiness to see Tusheti still wild and not modernized and developed, which poses somewhat of a trade-off to consider. Some Tushetians also argue that the difficult road conditions (and the Abano pass, which has an altitude of 3,000 meters), the seasonality of tourism, and the nomadic sheep and cow herders are the safeguards of Tusheti’s sustainable development. Further growth in tourism can certainly accelerate rural development across the region, increasing incomes for those living and working in Tusheti. Yet, when thinking about the development of this region, all of the above-mentioned factors should be taken into consideration, both to ensure that the full benefits of tourism are achieved and that freedom can still be found in Georgia’s mountains . Special thanks to the Administration of Tusheti Protected Areas for providing the data used in this article.	დაშვება აბანოს უღელტეხილიდან თუშეთისაკენ. ფოტო: ადამ პელილო საქართველოში ხშირად ამბობენ – თავისუფლება მხოლოდ მთებშია! არცაა გასაკვირი, რადგან საუკუნეების განმავლობაში, პატარა ქართველ ერს მთები იცავდა მრავალი დამპყრობლის შემოსევისაგან, და ეხმარებოდა თავისუფლების, უნიკალური კულტურის, ენისა და სარწმუნოების შენარჩუნებაში. დღესაც კი, საქართველოს მთებში მოგზაურობა ადვილი არ არის. ქვეყნის „ძირითადი ტერიტორიიდან“  აბანოს 3000 მეტრიანი უღელტეხილით განცალკევებული , ამის შესანიშნავი მაგალითია. აშკარაა, რომ სწორედ თუშეთის „არაამქვეყნიურობა“, ისევე, როგორც მისი კარგად შენახული ადგილობრივი ტრადიციები და არქიტექტურაა ის, რაც ასე ხიბლავს, როგორც ქართველ, ისე უცხოელ სტუმრებს, და სურვილს აღუძრავს,  მოინახულონ თუშეთი,  სამგზავროდ არაკომფორტული გზის მიუხედავად. ბოლო წლების განმავლობაში, ტურისტების რაოდენობა თუშეთში საკმაოდ დიდი ტემპებით იზრდება, რაც თავისთავად აჩენს კითხვას (პოლიტიკის დილემას): რა არის განვითარების „ოპტიმალური“ დონე საქართველოს ამ ხელუხლებელი რეგიონისათვის? ერთი მხრივ, ტურიზმი ხელს უწყობს ადგილობრივი ეკონომიკის განვითარებას – რამდენადაც დამატებითი შემოსავლის წყაროა ადგილობრივი მოსახლეობისათვის. მეორე მხრივ კი, უდავოა, რომ  21-ე საუკუნის „დამპყრობლების შემოსევა“ (ტურისტული არმიების სახით) ზემოქმედებას იქონიებს ადგილობრივ ინფრასტრუქტურაზე, რამდენადაც მოითხოვს შესაბამის ინვესტიციებს საგზაო და წყლის გაყვანილობის ინფრასტრუქტურასა და სხვა კომუნალურ საჭიროებებში. ძალიან დიდმა ინვესტიციებმა, შესაძლოა, თუშეთს წაართვას მისი უნიკალურობა. ასევე არსებობს გარემოს დაზიანების საშიშროებაც. ტურიზმის სექტორის ჩამოყალიბება თუშეთში სულ რამდენიმე ათწლეულის წინ, თუშეთი მხოლოდ ცხვრითა და მეცხვარეობით იყო ცნობილი; თუში ხალხი  საუკეთესო მეცხვარეებად მიიჩნევა საქართველოში. თუშეთის ეკონომიკა სწრაფად იცვლება, მიუხედავად იმისა, რომ თუშების გარკვეული ნაწილი კვლავ მისდევს მეცხვარეობა-მესაქონლეობას, ადგილობრივების ერთმა ნაწილმა ტურისტების მიღება/მასპინძლობას კარგად აუღო ალღო.  თუშეთში ტურისტული სეზონი წელიწადში მხოლოდ ხუთი ან ექვსი თვე გრძელდება (როგორც წესი, მაისიდან ოქტომრის ჩათვლით), რამდენადაც დანარჩენ დროს გზა დაკეტილია დიდთოვლობის გამო. თუშები (ადგილობრივები, მათ შორის ტურიზმში დასაქმებულები) გარკვეულწილად მომთაბარე ცხოვრებას ეწევიან, ნაწილობრივ მუშაობენ მთაში – თუშეთში, ნაწილობრივ კი ცხოვრობენ და საქმიანობენ ბარში – ალონის/ალვანის ველზე, ახმეტის მუნიციპალიტეტში.  ამჟამად, თუშეთში სამი ტიპის დაცული ტერიტორია არსებობს, თუშეთის ეროვნული პარკის ჩათვლით (რომელიც ერთ-ერთი უდიდესია ევროპაში, მოიცავს რა 70,000 ჰექტარ მიწას). თუშეთი უცხოელი და ქართველი ტურისტებისათვის კარგად ცნობილი მას შემდეგ გახდა, რაც, 2003 წელს, ოფიციალურად მიენიჭა დაცული ტერიტორიების სტატუსი. მას შემდეგ ვიზიტორები მიაწყდნენ თუშეთს, რაც ქვემოთ მოცემული გრაფიკიდანაც კარგად ჩანს. აღსანიშნავია, სულ რაღაც ათიოდე წლის წინათ, თუშეთში არ არსებობდა ღამის გასათევი ტურისიტებისათვის, თუმცა ამჟამად, აქ უკვე 40 საოჯახო სასტუმრო ფუნქციონირებს. კიდევ რამდენიმე კი მშენებლობის პროცესშია, მათ შორის ერთი დიდი თანამედროვე სასტუმრო ომალოში (ყაზბეგში არსებული -ის სასტუმროს მსგავსი). ამ ინვესტიციებთან ერთად, ტურიზმში დასაქმებული ხალხის რაოდენობა  და, რაღა თქმა უნდა,  ტურიზმიდან მიღებული შემოსავლებიც იზრდება. რეგიონული განვითარების მართვა იმისათვის, რომ ხელი შევუწყოთ ტურიზმის კიდევ უფრო მეტად განვითარებას და გავზარდოთ შემოსავლები რეგიონში, უნდა გატარდეს დამატებითი ღონისძიებები ადგილობრივი ინფრასტრუქტურისა და მომსახურებების გასაუმჯობესებლად. ამ პროცესში პირველი და უმთავრესი, თუშეთისაკენ მიმავალი გზის საკითხია. ამჟამად, თუშეთში მგზავრობა საკმაოდ რთულია ტურისტებისათვის, რამდენადაც მგზავრობა ორივე გზაზე თითქმის ორ დღეს მოითხოვს. აღსანიშნავია, რომ თუშეთში ასვლა შესაძლებელია მხოლოდ ორხიდიანი (4×4) ავტომანქანით. 2013 წელს, თუშეთის გზა -მ მსოფლიოში ერთ-ერთ ყველაზე სახიფათო გზად დაასახელა. ერთი მხრივ, ასეთი ტიპის სახიფათო გზა იზიდავს ექსტრემის მოყვარულ ტურისტებს, თუმცა მეორეს მხრივ, ეს ზოგჯერ ხელისშემშლელი ფაქტორია ტურისტებისათვის, რომლებსაც თუშეთის ნახვა სურთ. რეგულარული ავიარეისები („“ ტიპის ვერტმფრენით) თუშეთში  ტრანსპორტირების მნიშვნელოვანი ალტერნატიული საშუალება იქნებოდა. ეს შეამცირებდა თუშეთში მგზავრობის დროს (დაახლოებით 6-7 საათი თბილისიდან) და თავიდან აიცილებდა ბევრი ტურისტისათვის არაკომფორტულ და სახიფათო გზას. ამჟამად, ადგილზე არ არსებობს რეგულარული და ორგანიზებული სავაჭრო ადგილი, სადაც შესაძლებელია ადგილობრივი საკვები პროდუქციის შეძენა (ხორცი, რძის პროდუქტები, კარტოფილი და სხვ.). ასევე, მნიშვნელოვანი ღონისძიება იქნებოდა ადგილზე დამზადებული სუვენირების მაღაზიის გახსნა (განსაკუთრებით ადგილობრივი მატყლისგან თუ არის დამზადებული, სინთეტიკური მატყლის ნაცვლად), ტურისტული პროდუქტების დივერსიფიკაცია და უკეთესად „შეფუთვა“ (განსაკუთრებით კი აგროტურიზმის განვითარება), რეგიონში ფესტივალების ორგანიზება და საფეხმავლო ბილიკების უკეთესად მოწყობა. წყლის მიწოდება ომალოში საკმაოდ რთულ მდგომარეობაშია, რამდენადაც არსებობს წყლის დეფიციტი. ეს ადგილობრივი ხელისუფლების ყურადღებას მოითხოვს, განსაკუთრებით იმ ფონზე, როდესაც ომალოში დიდი თანამედროვე სასტუმროს  მშენებლობა მიმდინარეობს, ისეთის, როგორიცყაზბეგშია. როგორც ერიკ ლივნის ვნახეთ, აუცილებელი ინფრასტრუქტურული საშუალებების არარსებობამ შესაძლოა ტურისტული პოტენციალის სრულად რეალიზებას ხელი შეუშალოს, და მეტიც, ამან შესაძლოა ადგილობრივ მოსახლეობასა და სასტუმროებს შორის კონფლიქტიც კი გამოიწვიოს. ამასთანავე, მნიშვნელოვანია არ მოხდეს თუშეთის „ზედმეტად“ განვითარება. თუშეთში ტურისტებთან საუბრისას აშკარაა, რომ ისინი ვერ მალავენ ემოციებს და აღტაცებით გეუბნებიან, თუ რაოდენ ბედნიერები არიან რომ თუშეთი  ნახეს ველური, ხელუხლებელი და არა მოდერნიზებული და განვითარებული, რაც უდავოა რომ ყურადსაღებია. ზოგიერთი თუში კი ფიქრობს, რომ გზის სირთულე (და აბანოს უღელტეხილი, რომელიც 3000 მეტრზეა ზღვის დონიდან), ტურიზმის სეზონურობა და მომთაბარე მეცხვარეობა-მესაქონლეობა, არის ის ფაქტორები რაც ხელს უწყობს თუშეთის ავთენტურობის შენარჩუნებას. ტურიზმის შემდგომი ზრდა ხელს შეუწყობს რეგიონულ განვითარებასაც, და გაზრდის შემოსავლებს მათთვის, ვინც ცხოვრობს და მუშაობს თუშეთში. თუმცა, როდესაც საუბარია რეგიონის განვითარებაზე, აუცილებელია ყველა ზემოთ დასახელებული ფაქტორის გათვალისწინება, რათა სრულად მოხდეს ტურიზმის პოტენციალის გამოყენება და ამავდროულად,  კვლავ შესაძლებელი იყოს „თავისუფლების პოვნა მთებში“.   განსაკუთრებული მადლობა თუშეთის დაცული ტერიტორიების ადმინისტრაციას მოწოდებული მასალებისათვის.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3961	http://www.iset.ge/blog/?p=3986
Last week, I began to discuss the question whether Francis Fukuyama’s hypothesis about convergence to liberal democracy and capitalism is at least partially right. While the countries of the world have not been moving towards democracy in the last 25 years, he could still be right that the future belongs to the markets. This week, however, I will argue that this is not the case. CAPITALISM OF THE PAST: WARM AND COZY In the works of libertarians like Ayn Rand and David Friedman, one can find a deep-rooted conviction that the outcomes of markets are not only efficient but also morally desirable. This contention is not as preposterous as one might think. In a market, those are doing well who have to offer something other people desire. Typically, the object of desire may be ordinary capital or (qualified) labor. Let us focus on the latter, because most people make their living by selling their labor. The abilities to write computer programs, conduct orchestras, and to teach mathematics, to name just a few, are demanded by other people, and thus generate income to those who have them. But also solid skills like cooking, carpentry etc. are demanded by others and lead to income. Markets only yield unsatisfactory results for those who have nothing to offer, for example because they are old or heavily handicapped. In pure capitalism (i.e. without government, as envisioned by David Friedman) only handicapped and old people would have a hard time, as their well-being would depend solely on the altruism of others. For those who have to offer something in a market, the competition is typically multi-dimensional and therefore not so harsh. Humans can engage in “product differentiation”: as a university instructor, I do not compete with the taxi driver who brings me to my office, as I am not offering taxi services and he is not teaching students. And if there are too many people competing with me in the market for university instructors, I may consider to offer something else, e.g. become a journalist. The taxi driver, on the other hand, may also react to competitive pressure. He can upgrade his qualification and get a driving license also for trucks, he can learn English and become a tourist guide, or he can just offer his manpower in one of the many construction projects going on in the country. So, even though capitalism is based on the principle of competition, everyone is just competing with a relatively small group of people, and the actual competitive pressure is rather cozy. Even nicer is the fact that one can do a lot to decrease competitive pressure. One possibility is to accumulate human capital – the higher one’s qualification, the less competition one has to face. While I could become a taxi driver (if I would have a driving license), most taxi drivers would have to upgrade their human capital for being capable of teaching students. So, my qualification reduces the competition. To sum up, the competitiveness of most people is determined by skills, resourcefulness, and diligence, and the market rewards talent and efforts. A just and justifiable system, and the libertarians seem to have got it right! THE END OF LABOR In contrast, consider a situation in which 90% of the population were severely handicapped or very old. All of these people would have nothing to offer to others, and the market outcome would be unattractive from a moral point of view. The 10% of the population who were competitive would arguably live reasonably well, but the remainder would starve. In their 2011 book “Race against the Machine”, economists Erik Brynjolfsson and Andrew McAfee argue that we are now at a point where “technological unemployment” becomes a reality. The idea that technical progress could cause net unemployment is very old (at least 250 years) but always turned out to be wrong. Whenever machines made a profession obsolete, new demand was created elsewhere to absorb the supply of human labor. Humans could always deal relatively well with the competition of other humans. In future, however, their main competitors will be machines. Brynjolfsson and McAfee predict that many humans will lose all of their competitiveness. According to Moore’s Law, computing power available in a given amount of space doubles approximately every 2 years. This exponential growth could be observed since 1965. Brynjolfsson and McAfee argue that with exponential growth of computing power, in future there will be little left that machines cannot do. There are plenty of examples. A few years ago, it was considered impossible that computers would be able to independently drive cars. Now, companies like Google let a car drive without human intervention for thousands of kilometers under normal traffic conditions. Experts assume that in the 2020s driverless vehicles will gradually replace cars driven by humans. Arguably, in 20 years from now taxi driving will be no option anymore to make a living. What impressed me most about my new smartphone is the speech recognition. I can speak quickly and fluently and the phone transforms my words into written language, almost without mistake. A bit more of that, and we do not need secretaries anymore. Some months ago, a computer program passed the Touring Test, i.e. it was communicating in a way that was indistinguishable from human communication. A bit more of that, and we do not need shop sellers, consultants, and medical doctors anymore. With enough computing power, there is almost no kind of labor that is safe from being replaced by machines. Brynjolfsson and McAfee revive the old argument (going back to Ricardo) that there is nothing in a market which prevents wages to fall below subsistence level, i.e. the level needed for a worker to sustain his and his family’s living. An even stronger point, however, is that machines are not only replacing human labor, but usually offer something which is better. The self-driving cars may soon drive better than human drivers, the electronic secretaries may make less mistakes, and the computer doctor may make the right diagnosis more often than its human counterpart. Today, horses are not only obsolete because their labor value is below what is needed for their subsistence (as argued by Brynjolfsson and McAfee, using this example), but also because steam engines and combustion motors are much more versatilely employable. Horses were used to pull ships, walking on paths next to channels. Today, the strongest ship engines have more than 100,000 horsepower, but it is impossible to let 100,000 living horses pull a ship. Even if the cost of living horses were close to 0, the demand for horses would be much lower than it was 150 years ago. If now, in an exponential process, more and more humans have nothing to offer anymore – regardless of their talents, resourcefulness, and diligence –, then markets will not produce outcomes anymore that are morally acceptable. The basis of the libertarian view on markets is shaken! WHAT IS THE WAY OUT? In the 20th century, there was a huge debate between socialist economists and the so-called Austrian School about the question which system (capitalism or socialism) would finally prevail. In the debate evolving around the so-called Calculation Problem, Oskar Lange, a Polish socialist economist, claimed that socialism could never perform worse than capitalism, because a planned economy could simply emulate a market and yield the same results. Hence, a socialist economy would be at least as good as a capitalist one, but maybe better. His Austrian opponents (Mises, von Hayek and others) proved in response to Lange that there was simply not enough computing power to emulate a market economy. What the price system does in a decentralized and heuristic way could not be implemented as a plan. One of the major problems why socialism failed was the lack of computing power. But the problem of future markets is the abundance of computing power. Isn’t this a striking coincidence? The economic planning of the Soviet Union was extremely crude. The Gosplan authority set up 5-year plans which were usually outdated from the very beginning. A modern version would be different. It would be adjusted in real time. Whenever somebody would buy a coffee, that would be reported online to the central computer. The production plan would be adjusted instantaneously. Stocks would be very slim (as it is common already in today’s production), and many things would be produced on-demand. If there was an unforeseen event, e.g. an accident in a production plant, the plan would be adjusted immediately. Even if there would be many problems with such a system, when markets become dysfunctional it might be considered the lesser evil. As democracy does not depend on free markets (see the first part of the article), such a system could possibly be implemented in a democratic way. My guess is that Marx’s vision of the future will turn out to be more accurate than Fukuyama’s.	წყარო: Wikimedia Commons წინა კვირაში, განვიხილეთ ფრანსის ფუკუიამას ჰიპოთეზა, რომლის თანახმადაც, ქვეყნები უნდა მიისწრაფოდნენ დემოკრატიისა და კაპიტალიზმისაკენ. მიუხედავად იმისა, რომ მსოფლიოს მრავალი ქვეყანა არ აჩვენებს დემოკრატიისაკენ სვლის მსგავს ტენდენციას ბოლო 25 წლის მანძილზე, ფუკუიამა შესაძლოა მართალი ყოფილიყო მოსაზრების მეორე ნაწილში, რომელიც საბაზრო ეკონომიკის  მომავალზე საუბრობს. თუმცა, სტატიის ამ ნაწილში, შევეცდები ვაჩვენო, რომ არც საბაზრო ეკონომიკა წარმოადგენს განვითარების საბოლოო ეტაპს. წარსულის კაპიტალიზმი: თბილი და მყუდრო აინ რენდის, დევიდ ფრიდმანისა და სხვა ლიბერტარიანელების ნაშრომებში, ხშირად წავაწყდებით რწმენას იმის შესახებ, რომ საბაზრო ეკონომიკის შედეგები არამხოლოდ ეფექტიანი, არამედ მორალურად სასურველიცაა.ეს საკითხი არც ისეთი აბსურდულია, როგორც ეს ერთი შეხედვით შეიძლება ჩანდეს. წარმატებას აღწევს ის, ვისაც შეუძლია ბაზარს შესთავაზოს ისეთი რამ, რაზეც მოთხოვნა არსებობს. როგორც წესი, ეს არის ჩვეულებრივი კაპიტალი და (კვალიფიციური) მუშახელი. მოდით განვიხილოთ მეორე მათგანი, რადგან, როგორც წესი, ადამიანების უმეტესობა საკუთარი თავის ფინანსურ უზრუნველყოფას ახდენს შრომის ბაზარზე საკუთარი უნარების გაყიდვით. კომპიუტერული პროგრამის დაწერის, მათემატიკის სწავლების ან ორკესტრს ხელმძღვანელობის უნარი, მხოლოდ რამდენიმე მაგალითია იმისა, რაზეც საზოგადოების მხრიდან მოთხოვნა არსებობს და რაც, შესაბამისად, ამ უნარების მფლობელთა ძირითადი შემოსავლის წყარო ხდება. ბაზარს არასასურველი შედეგები აქვს მხოლოდ იმ ადამიანებისთვის, რომელთაც არ შეუძლიათ არაფრის შეთავაზება, მაგალითად ასაკის, ან შეზღუდული შესაძლებლობების გამო. წმინდა კაპიტალიზმის შემთხვევაში (სახელმწიფოს არარსებობის დროს), მხოლოდ ამ ორი ტიპის ადამიანები უნდა ხვდებოდნენ არახელსაყრელ მდგომარეობაში, რადგან მათი კეთილდღეობა მხოლოდ სხვების ალტრუიზმზე იქნებოდა დამოკიდებული. მათთვის კი, ვისაც ბაზრისათვის რაიმეს შეთავაზება შეუძლია, კონკურენცია, როგორც წესი, მრავალგანზომილებიანი და შესაბამისად, არც ისე მკაცრია. ადამიანები ახდენენ პროდუქტების დიფერენციაციას: მე, როგორც ლექტორი არ ვუწევ კონკურენციას ტაქსის მძღოლს, რომელსაც ოფისამდე მივყავარ, რადგან მე არ ვთავაზობ სხვებს ტაქსის მომსახურებას და ის არ კითხულობს ლექციებს. იმ შემთხვევაში კი, თუ ბაზარზე ძალიან ბევრი ადამიანი მიწევს კონკურენციას ჩემს საქმიანობაში -ლექტორობაში, შესაძლოა, მე გადავწყვიტო საკუთარი პროფილის შეცვლა და ბაზარს შევთავაზო სხვა მომსახურება მაგალითად: ჟურნალისტიკა. ანალოგიურად შეუძლია უპასუხოს გამძაფრებულ კონკურენციას ტაქსის მძღოლმაც. მან შესაძლოა აიღოს მართვის მოწმობა სატვირთო ავტომობილებისათვისაც, ან ისწავლოს ინგლისური და გახდეს გიდი, ან უბრალოდ დაიწყოს მუშაობა ქვეყანაში მიმდინარე უამრავი მშენებლობიდან ერთერთზე. მიუხედავად იმისა, რომ კაპიტალიზმი სწორედ კონკურენციის პრინციპზეა დაფუძნებული, ყველას უწევს კონკურენციის გაწევა ადამიანების შედარებით მცირე ჯგუფისთვის და არსებული წნეხი არც ისე დიდია. კიდევ უფრო კარგი ისაა, რომ ნებისმიერ ადამიანს შეუძლია სხვადასხვა ხერხის გამოყენება კონკურენტული წნეხის შესამცირებლად. ერთ-ერთი სტრატეგია შეიძლება იყოს კვალიფიკაციის ამაღლება, რადგან მის ზრდასთან ერთად, მცირდება კონკურენციაც. მაშინ, როდესაც მე შემიძლია გავხდე ტაქსის მძღოლი, ტაქსის მძღოლების უმეტესობას დასჭირდება მნიშვნელოვანი დრო და ძალისხმევა, რათა სწავლებისათვის საჭირო ცოდნა და კვალიფიკაცია შეიძინოს და გამიწიოს კონკურენცია ჩემს დარგში. შესაბამისად, ჩემი კვალიფიკაცია ამცირებს კონკურენციას. რომ შევაჯამოთ, ადამიანების უმრავლესობის კონკურენტუნარიანობას განსაზღვრავს უნარები, რესურსები და შრომისმოყვარეობა, ხოლო ბაზარი  აჯილდოვებს  ნიჭსა და ძალისხმევას. სამართლიანი და გამართლებული სისტემაა – და როგორც ჩანს, ლიბერტარიანელებმა ყველაფერი სწორად გათვალეს! შრომის ბაზრის დასასრული შედარებისთვის, განვიხილოთ სიტუაცია, სადაც მოსახლეობის 90 % არის მოხუცი ან შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე. ასეთ ადამიანებს არ შეუძლიათ რაიმე შესთავაზონ ბაზარს და საბაზრო ეკონომიკის შედეგები არამიმზიდველი იქნებოდა მორალური ასპექტით. მოსახლეობის 10%-ს, რომელიც კონკურენტუნარიანია, ექნებოდა ცხოვრების შედარებით კარგი პირობები, ხოლო დანარჩენი კი უბრალოდ იშიმშილებდა. ეკონომისტები ერიკ ბრინიოლფსონი (Erik Brynjolfsson) და ენდრიუ მაკაფი (Andrew McAfee) 2011 წელს, თავიანთ წიგნში „რბოლა მანქანების წინააღმდეგ“ ამბობენ, რომ ჩვენ მივედით იმ დონემდე, სადაც ტექნოლოგიური უმუშევრობა რეალობად იქცევა . იდეა იმის შესახებ, რომ ტექნოლოგიური პროგრესი გამოიწვევდა უმუშევრობის ზრდას მინიმუმ 250 წელს ითვლის, თუმცა მისი დამადასტურებელი ფაქტები არასდროს გვხვდებოდა. ყოველთვის, როდესაც ტექნოლოგიები რომელიმე პროფესიას უსარგებლოსა და არამოთხოვნადს ხდიდნენ, იქმნებოდა ახალი მოთხოვნა სამუშაო ძალაზე სხვა ადგილას, რათა დაეკმაყოფილებინა ადამიანური კაპიტალის ეს ჭარბი მიწოდება. ადამიანებს ყოველთვის შედარებით კარგად გამოსდიოდათ კონკურენციის გაწევა სხვა ადამიანებისათვის. თუმცა მომავალში, მათი ძირითადი კონკურენტები მანქანები გახდებიან. ბრინიოლფსონისადამაკაფის აზრით, ამის გამო, ბევრი ადამიანი სრულიად დაკარგავს კონკურენტუნარიანობას. მურის კანონის თანახმად, არსებული ტექნოლოგიების გამოთვლითი სიმძლავრე ორმაგდება დაახლოებით ორ წელიწადში. ეს ექსპონენციალური ზრდა ფიქსირდება 1965 წლის შემდეგ. ბრინიოლფსონისდამაკაფის  აზრით, ამ ზრდის ტემპის გათვალისწინებით, ახლო მომავალში კომპიუტერებს თითქმის ყველა სამუშაოს შესრულება შეეძლებათ. ამის მრავალი მაგალითი არსებობს. რამდენიმე წლის წინ, ვერავინ წარმოიდგენდა, რომ კომპიუტერს  ავტომობილის დამოუკიდებლად მართვა შეეძლებოდა. დღესდღეობით კი, ისეთ კომპანიები, როგორიცაა გუგლი, შესაძლებლობას აძლევს მანქანებს ათასობით კილომეტრი გაიარონ ადამიანის ჩარევის გარეშე, ნორმალური სატრანსპორტო მოძრაობის პირობებში. ექპერტები ვარაუდობენ, რომ ასეთი მანქანები 2020 წლისათვის თანდათანობით ჩაანაცვლებენ ჩვეულებრივ ავტომობილებს, რომლებსაც ჩვენ დღესდღეობით ვმართავთ. შესაბამისად, უკვე 20 წელიწადში ტაქსის მძღოლობა ვეღარ იქნება უამრავი ადამიანის მთავარი შემოსავლის წყარო. ფუნქცია რომელმაც ყველაზე მეტად გამაოცა ცემს ახალ სმარფონში არის საუბრის ამოცნობა. მე შემიძლია ვილაპარაკო სწრაფად მაგრამ გარკვევით და ჩემი ტელეფონი გადაიტანს საუბარს წერილობით ფორმაში თითქმის უშეცდომოდ. თუ ამ ფუნქციას ცოტათი კიდევ გააუმჯობესებენ შესაძლოა მომავალში მდივნის ყოლის აუცილებლობა აღარ შეიქმნას. რამდენიმე თვის წინ, კომპიუტერმა ჩააბარა  ტურინგის ტესტი,  რაც გულისხმობდა იმას, რომ მისი კომუნიკაციის მეთოდების გარჩევა ადამიანისაგან თითქმის შეუძლებელია. ამ ფუნქციების დახვეწის შედეგად, შესაძლოა აღარ დაგვჭირდეს გამყიდველები, კონსულტანტები და ბევრი სხვა პროფესიის წარმომადგენლები. საკმარისი ტექნოლოგიური პროგრესის შედეგად,  არ არსებობს ადამიანური კაპიტალი, რომელსაც არ შეექმნება საფრთხე ჩანაცვლებულ იქნას მანქანების მიერ. ბრინიოლფსონიდამაკაფი იხსენებენ ძველ (რიკარდოს) არგუმენტს, რომლის თანახმადაც, ბაზარზე არ არსებობს ძალა, რომელიც ხელს შეუშლიდა ხელფასების საარსებო მინიმუმზე, ანუ იმ დონეზე, რომელიც აუცილებელია მუშახელისათვის რათა შექმნას საარსებო პირობები საკუთარი თავისა და ოჯახისათვის, დაბლა დაცემას,. კიდევ უფრო ძლიერი არგუმენტი ისაა, რომ მანქანები არამხოლოდ ანაცვლებენ ადამიანურ კაპიტალს, არამედ სთავაზობენ მომხმარებელს კიდევ უფრო მეტს. მანქანა, რომელსაც არ სჭირდება მძღოლი შესაძლოა მოძრაობდეს უკეთ და ამცირებდეს საგზაო შემთხვევების რაოდენობას, ელექტრონულმა მდივნებმა შესაძლოა დაუშვან უფრო ნაკლები შეცდომები, კომპიუტერულმა ექიმმა შეიძლება  უფრო ზუსტი დიაგნოზი დასვას და სხვ. დღესდღეობით ცხენის, როგორც სამუშაო ძალის, გამოყენება მოძველებულია არა მხოლოდ იმიტომ, რომ მისი შენახვის დანახარჯები ბევრად მეტია იმ სარგებელზე, რისი მოტანაც შეუძლია (როგორცბრინიოლფსონიდამაკაფი  თავის მაგალითში აღნიშნავენ), არამედ იმიტომაც, რომ შიდაწვისა და ორთქლის ძრავები მასთან შედარებით ბევრად უფრო მრავალფუნქციური და მოსახერხებელია. ადრე არხის გასწვრივ შებმული ცხენებს გემების გადასაადგილებლად იყენებდნენ. დღესდღეობით კი ყველაზე ძლიერი გემის ძრავის სიმძლავრე 100,000 ცხენის ძალას აღემატება და ალბათ შეუძლებელია წარმოვიდგინოთ 100,000 ცოცხალი ცხენი, რომელებიც  გემის გადაადგილებას ცდილობენ. შესაბამისად, მაშინაც კი, თუ ცხენის შენახვის დანახარჯი 0-ს გაუტოლდებოდა, დღესდღეობით, მასზე მოხოვნა მაინც ბევრად ნაკლები იქნებოდა ვიდრე 150 წლის წინ. ახლა, როდესაც ტექნოლოგიური პროგრესის ექსპონენციალური ზრდის შედეგად სულ უფრო ნაკლებ ადამიანს შეუძლია ბაზრისათვის სასურველი პროდუქტის შეთავაზება- მათი ნიჭის, რესურსებისა და შრომისმოყვარეობის მიუხედავად, საბაზრო ეკონომიკას სულ უფრო და უფრო მორალურად არასასურველ შედეგებამდე უნდა მივყავდეთ. ეს ყველაფერი კი ლიბერტარიანელების ფუნდამენტურ მოსაზრებებს ეჭქვეშ აყენებს. რა არის გამოსავალი? მეოცე საუკუნეში დიდი დებატები მიმდინარეობდა სოციალურ ეკონომისტებსა და ე.წ ავსტრიის სკოლის წარმომადგენლებს შორის იმის შესახებ, თუ რომელი წყობა (კაპიტალიზმი თუ სოციალიზმი) გაბატონდებოდა საბოლოოდ. ამ დებატებში პოლონელი სოციალისტი ეკონომისტის, ოსკარ ლანგის ძირითადი არგუმენტი იყო ის, რომ სოციალიზმი არასდროს მოგვცემდა კაპიტალიზმზე უარესს შედეგს, რადგან გეგმიურ ეკონომიკას  შეეძლო მოეხდინა საბაზრო ეკონომიკის იმიტირება და ამით, მინიმუმ, შესაბამისი შედეგების მიღწევა. შესაბამისად, სოციალური ეკონომიკას შეეძლო მინიმუმ იმ შედეგების მიღწევა რაც საბაზროს, ან შესაძლოა უკეთესისაც. მისმა ავსტრიელმა ოპონენტებმა (მიზესმა, ფრიდრიხ ჰაიეკმა და სხვებმა), კი ლანგის ამ არგუმენტის გასაბათილებლად დაამტკიცეს, რომ არ არსებობდა საკმარისი გამოთვლითი სიმძლავრე იმისათვის, რომ მომხდარიყო საბაზრო ეკონომიკის იმიტაცია. იმის მიღწევა, რასაც ფასების სისტემა აკეთებს დეცენტრალიზირებული გზით, შეუძლებელი იყო გეგმიური ეკონომიკით. სოციალიზმის კრახის  ერთ-ერთი ძირითადი მიზეზი იყო არასაკმარისი გამოთვლითი სიმძლავრე. ხოლო მომავლის ძირითადი პრობლემა კომპიუტერული ძალებისა და შესაძლებლობების სიჭარბეა. არის თუ არა ეს ცხადი დამთხვევა? საბჭოთა კავშირის დაგეგმვის სისტემა ბევრი ნაკლით ხასიათდებოდა. „გოსპლანი“ ადგენდა წინასწარ 5 წლიან გეგმას, რაც დასაწყისშივე უკვე მოძველებული იყო. ამ სისტემის თანამედროვე ვერსია განსხვავებული იქნებოდა. გეგმის შესწორება მოხდებოდა რეალურ დროში. ყოველთვის, როდესაც ვინმე იყიდიდა ყავას, ეს ინფორმაცია მაშინვე გადაცემოდა და აღირიცხებოდა ცენტრალურ კომპიუტერში. წარმოების გეგმის შესწორება მოხდებოდა მომენტალურად. პროდუქციის წარმოება მოხდებოდა მოთხოვნის შესაბამისად. რაიმე გაუთვალისწინებელი მოვლენის, მაგალითად რომელიმე საწარმოს ავარიული დაზიანების შემთხვევაში, პარალელურად მოხდებოდა გეგმის შესწორება რეალურ დროში. მაშინაც კი, თუ ამ სისტემას ბევრი ნაკლი ექნებოდა, დისფუნქციური ბაზრის პირობებში, ის მაინც მიგვიყვანდა მორალურად უფრო მისაღებ შედეგებამდე. ვინაიდან დემოკრატია არ არის დამოკიდებული თავისუფალ ბაზარზე (როგორც წინა ნაწილში ვაჩვენეთ), ამ სისტემის დანერგვა დემოკრატიული გზითაც იქნებოდა შესაძლებელი. ჩემი ვარაუდით, მომავლის მარქსისეული ხედვა უფრო ზუსტი აღმოჩნდება ვიდრე ფუკუიამას თეორია.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3943	http://www.iset.ge/blog/?p=3968
“United forever in friendship and labour, Our mighty republics will ever endure.” The Soviet National Anthem (1944) (Source: Wikimedia Commons) It now seems more and more likely that Eastern Donbass (the area currently controlled by the self-proclaimed Donetsk and Luhansk People’s Republics) will become a frozen conflict zone, a territory in which the Ukrainian government will have little power to enforce its laws and where slowly a parallel governance system, an unrecognized ‘quasi-state’, will emerge. In the absence of a viable military alternative, one option likely to be considered by Ukraine and its Western allies is to exercise ‘ strategic patience’ . As discussed in a Foreign Policy , this approach has been until recently employed by Georgia and the US in their dealings with Abkhazia and South Ossetia. ‘Strategic patience’ consisted, according to Mitchell and Cooley, of: “helping Georgia develop into a prosperous and democratic country under the assumption that once this happened the people of Abkhazia would naturally want to rejoin Georgia. In practice, therefore, StratPat meant doing nothing – certainly not building relationships with anyone in Abkhazia.” ‘STRATEGIC PATIENCE’ OPTION ASSESSED An important assumption behind ‘strategic patience’ thinking is that quasi-states (QS) emerging in contested frozen conflict zones will not do well either politically or economically, fueling a sense of frustration with the corrupt regime and the breakaway status quo. Prima facie, there are good reasons to expect QS, such as Transnistria, Nagorno Karabakh, Abkhazia, South Ossetia, and, potentially, also Eastern Donbass, to implode in the absence of international recognition and economic isolation. In his 2006 article , Pål Kolstø lists some of the obvious reasons for their difficulties. First, QS are typically off to a bad start, with much of the infrastructure lying in ruins after a ferocious civil war fought (mostly) on their territory prior to secession. While there is considerable empirical evidence suggesting that wars do not necessarily inflict long-term damage to a country’s economic development, a crucial condition is that war really ends and is followed by stable peace (see, for example, “” by Christopher Blattman and Edward Miguel (2010)). Second, like any new states, QS at least initially lack in governance machinery and skills , and are unable to collect taxes and perform the basic functions of government, ensuring personal security, let alone property rights. These initial difficulties (often shared by the parent states – Ukraine, Georgia and Moldova) are compounded by the lack of international recognition. As argued by Kolstø, the QS status “puts a damper on normal legal trade with the outside world, and encourages illegal business”. While enriching the political elite of QS (through cuts and kickbacks), smuggling and other types of illegal business do not help QS emerge from the post-civil war institutional limbo and develop a normal, business friendly institutional framework. Third, non-recognition carries additional economic cost as foreign investors will be reluctant to invest in a jurisdiction where legal contracts are not internationally binding, international conventions have limited applicability, and investment may be wiped out through an outburst of hostilities (such as the 2008 war between Russia and Georgia over South Ossetia). Yet, despite these less than auspicious circumstances, neither Abkhazia nor any other QS on the fringes of the former USSR have succumbed to more than 20 years of isolation and non-recognition. Rather than crumbling and crawling back, these “frozen economies” appear to be doing sufficiently well to establish a reasonable degree of internal legitimacy and sustain themselves over time. In part, this has to do with the unenviable condition of the parent states’ own economy and politics . Both Georgia and Moldova were failed states for much of the 1990s – corrupt, criminal, plagued by brain drain and, as a result, not attractive enough for the ‘strategic patience’ policy to work. The other major factor for the economic and military sustainability of unrecognized QS has been the existence of a powerful external patron . What Russia is for Abkhazia, South Ossetia and Transnistria, Armenia is for the Nagorno Karabakh Republic (NKR). The same pattern is also to be found elsewhere: EU and NATO ‘patronize’ and protect Kosovo; US and Turkey do the same for Taiwan and the Turkish Republic of Northern Cyprus (TRNC), respectively. The presence of these two factors – an (initially) weak parent and a strong patron – are hardly incidental. Both are at the root of the secession phenomenon in the first place. While none of the post-Soviet QS are star performers, the scanty evidence that is available to us suggests that the policy of ‘strategic patience’ has not been very effective so far. Despite very bad initial conditions and the high toll on investment and quality of institutions exacted by the lack of international recognition, QS do well enough to generate a sense of loyalty and patriotism among the local population that chose (or ‘was chosen’) to remain under their control. At least in the case of Transnistria, the parent state (Moldova) failed to decisively outperform its former territory. While, arguably, Georgia has accomplished a great leap forward since 2003, this did not translate into a change in perceptions and political preferences on the Abkhazian or South Ossetian side of the divide. Moreover, an economically stronger and modern Georgia may be perceived as more of a threat (particularly, after the 2008 attempt at forceful re-unification with South Ossetia). Public perceptions have been a subject of a very interesting set of parallel surveys conducted in 2010 by John O’Loughlin of the University of Colorado at Boulder, together with several colleagues. Simultaneously held in Georgia and Abkhazia as well as in Moldova and Transnistria, these surveys suggest that people in QS are not necessarily unhappy about their existence. In “ , O’Loughlin et al argue that while being richer (according to ‘official’ per capita income data) people in Transnistria feel richer. Moreover, a higher share of people in Transnistra think that their country is better off than Moldova compared to the share of Moldovans thinking that Moldova is better off than Transnistria. The findings of O’Loughlin et al for Abkhazia and Georgia (“) are quite similar, lending little support for the ‘strategic patience’ doctrine. LESSONS LEARNED FOR UKRAINE With a population estimate of 3mln, the eastern part of Donbass (not controlled by the Ukrainian government) is much larger than all other post-Soviet QS. In terms of its size and economic structure, it is closest to Transnistria (about 500,000 citizens). Both Donbass and Transnistria have been the mining and industrial centers of their parent states and have rather similar human capital and factor endowments. Designated for manufacturing by the Soviet planner, both have been magnets for internal migration by (mostly Russian) engineers, technicians, miners and steelworkers. This Soviet legacy puts them at an advantage relative to three tiny ethnic enclaves in the South Caucasus which have been historically specialized in tourism (Abkhazia) and agriculture (South Ossetia and Karabakh). Like Transnistria, Eastern Donbass is likely to be on the receiving end of Russian subsidies, trade contracts and infrastructure investment, and last but not least, military protection. Eastern Donbass’ size and the fact that it directly borders on Russia further weakens the case for isolation and ‘strategic patience’ as a means of achieving re-unification. What are then the options for Ukraine and Eastern Donbass? While the pain is all too fresh for both sides in the recent conflict, the only viable strategy for reunification is mutual political engagement and economic integration. The rationale to re-integrate economically (in all frozen conflict areas) will only get stronger over time, and will undoubtedly play a role in bringing divided people together, once the memory of war and human loss recedes into the background. What may support a move towards greater economic (and, eventually, political) integration is the fact that despite years of separate existence, people in divided areas continue to share the same values. Such is another finding from the survey work conducted by O’Loughlin et al in Transnistria and Moldova, Abkhazia and Georgia. Despite the lack of recognition and years of hostility, economic integration has eventually made it to the agenda of Transnistria and Moldova. A sizeable share of Transnistria’s exports goes to the EU (through Moldova); discussions are underway concerning construction of additional bridges over Dniester to improve communication and trade linkages. After more than 20 years, Georgia is also gradually coming to realize that negative rhetoric (branding secessionists as “Russian puppets” and “terrorists”) and continued military and political confrontation are counterproductive in the sense of keeping the borders sealed and preventing mutually beneficial trade and human connections. Back in 2012, Bidzina Ivanishvili made economic linkages (e.g. reopening the railway connection to Russia via Abkhazia, and restoring the famous Ergneti market straddling the border with South Ossetia) a key subject of his election campaign. While yet to be realized, Mr. Ivanishvili’s pragmatic vision of using mutual economic interests in order to overcome the trauma of recent bloodshed, is worth of serious consideration by Ukraine and all other parties to frozen conflicts in the region. This piece also appears on	“იდიდე მარად, ჩვენო სამშობლოვ, გმირთა კერა ხარ გაუქრობელი…” ნაწყვეტი საბჭოთა კავშირის ჰიმნიდან (1944) წყარო (Wikimedia Commons) უფრო და უფრო ცხადი ხდება, რომ აღმოსავლეთ დონბასი (დონეცკის და ლუგანსკის ამჟამად კონტროლირებადი ტერიტორია) გაყინული კონფლიქტური ზონა გახდება. ასევე ცხადია, რომ ამ ტერიტორიაზე უკრაინის მთავრობის გავლენა შესუსტდება და პარალელური, არაღიარებული „კვაზი სახელმწიფო“ ჩამოყალიბდება. სამხედრო ალტერნატივის არარსებობის პირობებში, უკრაინის და მისი დასავლელი მხარდამჭერების ერთ-ერთი არჩევანია „სტრატეგიული მოთმენა“. ლინკოლნ მიშელის და ალექსანდრ ქულის მიერ Foreign Policy- ში გამოქვეყნებული მიხედვით,  საქართველო და ამერიკა უკანასკნელ პერიოდამდე იყენებდნენ აღნიშნულ მიდგომას აფხაზეთთან და სამხრეთ ოსეთთან ურთიერთობის წარმართვისას. მიშელის და ქულის მიხედვით, „სტრატეგიული მოთმენა“ გულისხმობს: “ხელი შეუწყოს საქართველოს, როგორც წარმატებული და დემოკრატიული ქვეყნის განვითარებას, რის შემდეგაც აფხაზ მოსახლეობას სურვილი გაუჩნდება თავად შეუერთდეს საქართველოს. პრაქტიკულად, ეს სტრატეგია ნიშნავს  არაფრის კეთებას – არანაირი ურთიერთობის ჩამოყალიბებას აფხაზეთთან.” <h4 style="text-align: justify;">„სტრატეგიული მოთმენის“ შეფასება „სტრატეგიული მოთმენის“ მნიშვნელოვანი დაშვება ისაა, რომ გაყინულ კონფლიქტურ ზონაში მოქმედი კვაზი სახელმწიფოები ვერ იქნებიან პოლიტიკურად და ეკონომიკურად წარმატებულნი,  კორუფციული რეჟიმის და სეპარატისტული ტერიტორიის სტატუს ქვოს გამო, რაც იმედგაცრუებას გამოიწვევს. ერთი შეხედვით, არსებობს მიზეზები, რომ ისეთი კვაზი სახელმწიფოები, როგორებიცაა ტრანსნისტრია, მთიანი ყარაბაღი, აფხაზეთი, სამხრეთ ოსეთი, და პოტენციურად, აღმოსავლეთ დონბასი კოლაფსს განიცდიდა საერთაშორის აღიარების არარსებობის და ეკონომიკური იზოლაციის პირობებში. 2006 წელს გამოქვეყნებულ პალ კოლსტო საუბრობს კვაზი სახელმწიფოების წინაშე არსებული სიძნელეების რამდენიმე აშკარა მიზეზზე. პირველი: როგორც წესი, კვაზი სახელმწიფოებს ცუდი საწყისი ეტაპი აქვთ – გამოყოფას, ხშირ შემთხვევაში, წინ უძღვის მათ ტერიტორიაზე სამოქალაქო ომები, რაც ანადგურებს ინფრასტუქტურას. მრავალი მაგალითი ადასტურებს, რომ ომი აუცილებლად არ იწვევს ქვეყნის გრძელვადიანი ეკონომიკური განვითარების შეფერხებას, თუმცა მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც ომი ნამდვილად სრულდება და მოსდვს მშვიდი პერიოდი (იხილეთ,მაგალითად, კრისტოფერ ბლატმენის და ედვარდ მიგელის (2010) “”). მეორე: სხვა ახალი სახელმწიფოების მსგავსად, კვაზი სახლემწიფოებს, საწყის ეტაპზე მაინც,  არ აქვთ სახლემწიფოს მართვის გამოცდილება და უუნარონი არიან აკრიფონ გადასახადები, განახორციელონ სახელმწიფოს ძირითადი ფუნქციები, დაიცვან ადამიანთა უსაფრთხოება და საკუთრების უფლებები. ამ თავდაპირვლ სირთულეებს (რაც ხშირად საერთოა მშობელი სახლემწიფოებისათვისაც – უკრაინის, საქართველოს და მოლდოვასთვის) თან ერთვის საერთაშორისო აღიარების არარსებობა. კოლსტოს მიხედვით, კვაზი სახელმწიფოს სტატუსი  „ზღუდავს ნორმალურ ლეგალურ ვაჭრობას დანარჩენ მსოფლიოსთან, და ხელს უწყობს არალეგალურ ბიზნესს“. კვაზი სახელმწიფოების პოლიტიკურ ელიტის გამდიდრების პარალელურად (არაკანონიერი გადასახადებით), კონტრაბანდა და სხვა ტიპის არალეგალური ბიზნესი არ ეხმარება კვაზი სახელმწიფოებს გადალახონ პოსტ სამოქალაქო ომის ინსტიტუციური გარდამავალი პერიოდი და ჩამოაყალიბონ ნორმალური, ბიზნეს მეგობრული ინსტიტუციური პირობები. მესამე: არაღიარებას თან ახლავს დამატებითი ხარჯები – უცხოელი ინვესტორები თავს იკავებენ ინვესტიციების განხორციელებისგან იმ იურისდიქციაში, სადაც კონტრაქტები არ ექვემდებარება საერთაშორისო სამართალს, საერთაშორისო შეთანხმებები შეზღუდულია და ინვესტიციების უკან დაბრუნება შეიძლება შეუძლებელი გახდეს აგრესიის გამწვავების ფონზე (მაგალითად, როგორიც იყო სამხრეთ ოსეთის ტერიტორიაზე 2008 წლის რუსეთ-საქართველოს ომი). არახელსაყრელი პირობების მიუხედავად, იზოლაციის და არაღიარების 20 წელიწადზე დიდი პერიოდის განმავლობაში, არც აფხაზეთს და არც ყოფილ საბჭოთა კავშირის ტერიტორიაზე მოქმედ სხვა კვაზი სახელმწიფოს, კრახი არ განუცდია. დაშლის და უკან შემოერთების ნაცვლად, „გაყინული ეკონომიკები“ საკმარისი წარმატებით ამკვიდრებენ თავიანთ ტერიტორიაზე საერთაშორისო კანონებს. ნაწილობრვ, ეს უკავშირდება მშობელ ქვეყანაში არასასურველ ეკონომიკურ და პოლიტიკურ მდგომარეობას. 1990-იან წლებში საქართველომ და მოლდოვამ მრავალი კრახი განიცადა – კორუფცია, კრიმინალი, ტვინების გადინება; ამ ყველაფერმა ხელი შეუშალა „სტრატეგიული მოთმენის“ პოლიტიკის მუშაობას.  მეორე მნიშვნელოვანი ფაქტორი, რამაც განაპირობა არაღიარებული კვაზი სახელმწიფოების ეკონომიკური და სამხედრო მდგრადობა, არის ძლიერი გარე დამხმარე ძალა. აფხაზეთისთვის, სამხრეთ ოსეთისა და ტრანსნისტრიისთვის ესეთი ძალაა რუსეთი, მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკისთვის კი – სომხეთი. მსგავსი შემთხვევები გვხვდება სხვაგანაც: ევროკავშირი და NATO „მფარველობენ“ და იცავენ კოსოვოს; ამერიკის შეერთებული შტატები იგივეს აკეთებს ტაივანთან, ხოლო თურქეთი  ჩრდილოეთ კვიპროსის თურქეთის რესპუბლიკასთან მიმართებაში. აღნიშნული ორი ფაქტორის – თავდაპირველად სუსტი მშობელი სახელმწიფოს და ძლიერი მფარველის – არსებობა არ არის შემთხვევით. ორივე დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ გამოყოფის ფენომენის საწყის მიზეზს უკავშირდება. მიუხედავად იმისა, რომ არც ერთ პოსტ საბჭოთა კვაზი სახელმწიფოს არ მიუღწევია განვითარების გამორჩეულად მაღალი დონისთვის, ჩვენს ხელთ არსებული რამოდენიმე მაგალითი გვიჩვენებს რომ „სტრატეგიული მოთმენა“ არაა ეფექტური. ძალიან ცუდი საწყისი პირობების,  ინვესტიციებზე მაღალი გადასახადების და საერთაშორისო აღიარებისათვის მოთხოვნილი ინსტიტუციების ხარისხის არ არსებობის მიუხედავად, კვაზი სახელმწიფოებმა მოახერხეს ადგილობრივ მოსახლეობაში, ვინც აირჩიეს (ან არჩეულ იყვნენ) მათ კონტროლ ქვეშ დარჩენილიყვნენ, პატრიოტიზმის ჩამოყალიბება. ტრანსნისტრიის შემთხვევაში მაინც მშობელმა სახელმწიფომ (მოდლოვეთმა) კრახი განიცადა უკეთესი შედეგისმიღწევაში. მიუხედავაად იმისა, რომ საქართველომ 2003 წლის შემდეგ მნიშვნელოვანი ნაბიჯი გადადგა წინ, ამან ვერ შეცვალა აფხაზეთის ან სამხრეთ ოსეთის პოლიტიკური უპირატესობები. უფრო მეტიც, ეკონომიკურად ძლიერი და თანამედროვე საქართველო შეიძლება აღქმული იყოს, როგორც საფრთხე (განსაკუთრებით 2008 წლის მცდელობის შემდეგ, ძალის გამოყენებით შემოეერთებინა სამხრეთ ოსეთი). 2010 წელს ჯონ ო’ლაფლინმა (University of Colorado at Boulder) კოლეგებთან ერთად საინტერესო კვლევა ჩაატარა საზოგადოებრივი აღქმის გამოსაკვლევად. კვლევები ერთდროულად ჩატარდა საქართველოსა და აფხაზეთში, ისევე როგორც ტრანსნისრტრიასა და მოლდოვეთში. კვლევების მიხედვით, კვაზი სახელმწიფოების მოსახლეობა არაა უკმაყოფილო თავიანთი მდგომარეობით. „“ ო’ლაფლინი წერს, რომ ტრანსნისტრიის მოსახლეობა, მიუხედავად იმისა, რომ არ არის უფრო მდიდარი (ერთ მოსახლეზე შემოსავლის ოფიციალური მონაცემების მოხედვით), უფრო მდიდრად გრძნობს თავს. უფრო მეტიც, ტრანსნისტრიაში საზოგადოების უფრო დიდი წილი თვლის, რომ მოლდოველებთან შედარებით უკეთესად ცხოვრობენ, ვიდრე მოლდოვეთში თვლიან, რომ ისინი უკეთესად ცხოვრობენ, ვიდრე ტრანსნისტრიის მოსახლეობა. კვლევის შედეგები მსგავსია აფხაზეთის და საქართველოს შემთხვევაში („“), ეს კი მცირე დასაყრდენს უქმნის „სტრატეგიული მოთმენის“ დოქტრინას. <h4 style="text-align: justify;">გაკვეთილები უკრაინიდან დონბასის აღმოსავლეთ ნაწილი (უკრაინის მთავრობის მიერ არაკონტროლირებადი), 3 მილიონიანი მოსახლეობით, უფრო დიდია ვიდრე ყველა პოსტ-საბჭოთა კვაზი სახელმწიფო ერთად აღებული. იგი ზომით და ეკონომიკური სტუქტურით ყველაზე ახლოსაა ტრანსნისტრიასთან (500,000 მოსახლით). დონბასი და ტრანსნისტრია მშობელ სახელმწიფოებში  სამთო მრეწველობის და ინდუსტრიულ ცენტრებს წარმოადგენდნენ და შესბამისად, მსგავსი ადამიანური კაპიტალი და წარმოების ფაქტორები აქვთ. რადგან საბჭოთა მგეგმავების მიერ აღნიშნული ტერიტორიები  მრეწველობისთვის იყო განკუთვნილი, ისინი იზიდავდნენ შიდა მიგრანტებს (ძირითადად რუსეთიდან), ძირითადად, ინჟინრებს, ტექნიკოსებს და მაღაროს მუშებს. საბჭოთა მემკვიდრეობამ ისინი უკეთეს პირობებში დატოვა, ვიდრე სამი პატარა ეთნიკური ანკლავი სამხრეთ კავკასიაში, რომლებიც ისტორიულად სპეციალიზებულნი იყვნენ ტუსიზმსა (აფხაზეთი) და სოფლის მეურნეობაში (სამხრეთ ოსეთი და ყარაბაღი). ტრანსნისტრიის მსგავსად, მოსალოდნელია, რომ აღმოსავლეთ დონბასიც მიიღებს რუსეთიდან სუბსიდიებს, სავაჭრო ხელშეკრულებებს, ინფრასტრუქტურულ ინვესტიციებს და  - სამხედრო დახმარებასაც. აღმოსავლეთ დონბასის ზომა და მისი პირდაპირი საზღვარი რუსეთთდან ამცირებს იზოლაციის გარემოებას და ასუსტებს გაერთიანებაში „სტარტეგიული მოთმენის“ ფაქტორს. რა არჩევანი აქვთ უკრაინას და აღმოსავლეთ დონბასს? რადგან ორივე მხარისათვის კონფლიქტიდან გამოწვეული ტკივილი ახალია, გაერთიანების ერთადერთი შესაძლო სტრატეგია არის ერთობლივი პოლიტიკური მოქმედება და ეკონომიკური ინტეგრაცია. ეკონომიკური რეინტეგრაციის ლოგიკურობა (ყველა გაყინულ კონფლიქტურ ტერიტორიაზე) მხოლოდ და მხოლოდ გაძლიერდება მომავალში და მნიშვნელოვან როლს ითამაშებს ხალხის დაახლოებაში, როგორც კი ომი დავიწყებას მიეცემა. კიდევ ერთი ფაქტორი, რაც ხელს შეუწყობს ეკონომიკურ (და საბოლოოდ პოლიტიკურ) ინტეგრაციას არის ის, რომ დაყოფის მიუხედავად, ხალხი კვლავ იზიარებს საერთო ღირებულებებს. ამას ადასტურებს ო’ლაფლინის მიერ ტრანსნისტრიაში, მოლდოვაში, აფხაზეთსა და საქართველოში ჩატარებული კვლევა. არაღიარებისა და  წლების განმავლობაში დაპირისპირების მიუხედავად, ტრანსნისტრიისა და მოლდოვეთისათვის ეკონომიკური ინტეგრაცია დღის წესრიგში დგება. ტრანსნისტრიიდან ექსპორტის მნიშვნელოვანი წილიევროკავშირში გადის (მოლდოვას გავლით); დისკუსიები მიდინარეობს კომუნიკაციისა და სავაჭრო კავშირების გაუმჯობეების მიზნით, დნესტრზე დამატებითი ხიდების აშენების თაობაზე. 20 წელზე მეტი ხნის შემდეგ, საქართველო თანდათან აცნობიერებს, რომ ნეგატიური რიტორიკა („რუსეთს დამორჩილებულები“ და „ტერორისტები“), სამხედრო და პოლიტიკური კონფრონტაცია არაპროდუქტიულია საზღვრების შენარჩუნებისათვის და ხელს უშლის ორმხრივად სასარგებლო სავაჭრო და ადამიანურ კავშირს. 2012 წელს, ბიძინა ივანიშვილმა ეკონომიკური კავშირები შექმნა (მაგალითად, აფხაზეთის გავლით რუსეთთან რკინიგზის გახსნა, სამხრეთ ოსეთის საზღვართან ცნობილი ერგნეთის ბაზრის აღდგენა), რაც  საარჩევნო კამპანიის ძირითადი ნაწილი იყო. მიუხედავად იმისა, რომ ივანიშვილის პრაგმატული ხევდა იმის შესახებ, რომ საერთო ეკონომიკური ინტერესები  გადალახავენ სისხლისღვრით გამოწვეულ ტრავმას ჯერ არ განხორცილებულა, ეს უნდა გაითვალისწინოს უკრაინამ და გაყინული კონფლიქტების  ყველა სხვა მონაწილემ.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3932	http://www.iset.ge/blog/?p=3932
კარლ მარქსის იდეებმა მსოფლიო ისტორია შეცვალა – არა უკეთესობისკენ. ნიშნავს ეს, რომ მარქსი ერთხელ და სამუდამოდ უნდა იყოს უარყოფილი? (წყარო: Wikimedia Commons) ამ ორნაწილიან სტატიაში , მე შევეცდები ვაჩვენო ის ძირითადი გამოწვევები, რომელთა წინაშეც შესაძლოა კაპიტალიზმი აღმოჩნდეს მომავალში და რომლებიც, მისთვის შეიძლება გადაულახავიც კი გახდეს. არსებობს საფუძველი ვიფიქროთ, რომ 30 წლის შემდეგ, საბაზრო სისტემის გლობალური ბატონობას ვეღარ ვიხილავთ. ფუკუიამა VS. მარქსი რამდენიმე თვის წინ, თბილისში, თავისუფალ უნივერსიტეტში, საჯარო ლექცია ჩაატარა ბოლო 30 წლის მანძილზე მსოფლიოს ერთ-ერთმა ყველაზე გავლენიანმა მოაზროვნემ – ფრანცის ფუკუიამამ. ფუკუიამა ცნობილი გახდა თავისი წიგნით „ისტორიის დასასრული და უკანასკნელი ადამიანი“ (1992) სადაც ის გვთავაზობს ისტორიის ევოლუციაზე ჰეგელის იდეის საკუთარ ინტერპრეტაციას. ჰეგელის აზრით, ისტორია არის Weltgeist-ის („მსოფლიოს სულის“) აქტუალიზაციის პროცესი, რომელიც ვითარდება ისტორიული წინააღმდეგობების აღმოცენების საფუძველზე. მოგვიანებით კი ხდება ამ უკანასკნელთა გადაჭრა და გარდაქმნა ეგრეთ წოდებულ სინთეზებად, რომლებიც, თავის მხრივ, ახალი წინააღმდეგობების წარმოქმნის ბაზისს ქმნის. ეს წინააღმდეგობების წარმოქმნისა და მათი გადაჭრის პროცესი სრულდება მხოლოდ მაშინ, როდესაც Weltgeist „შეიცნობს საკუთარ თავს“ და აღარ ხდება ახალი წინააღმდეგობების აღმოცენება. თავის წიგნში, ფუკუიამა წარმოადგენს მოსაზრებას, რომ საბჭოთა კავშირის დაშლასთან ერთად, დასრულდა ისტორიული წინააღმდეგობების წარმოქმნისა და მათი გადაჭრის სერია და მისი დატოვებული საბოლოო შედეგი არის – კაპიტალიზმი ლიბერალურ დემოკრატიასთან სინთეზში. მოკლედ რომ შევაჯამოთ, ფუკუიამას ეს მოსაზრება არასწორი აღმოჩნდა. ისტორიული წინააღმდეგობების წარმოქმნის პროცესი რომ 1991 წელს დამთავრებულიყო, დღევანდელი მსოფლიოს სურათი მკვეთრად განსხვავებული იქნებოდა: მშვიდობა, უწყვეტი განვითარების პროცესი და ყველა ქვეყანა საბაზრო ეკონომიკისა და დემოკრატიისაკენ მიმავალ გზაზე. თუმცა, მისი ჰიპოთეზის პოლიტიკური ნაწილის უარყოფა შეიძლება იმ ფაქტით, რომ რიგი ქვეყნები სულაც არ მიისწრაფვიან დემოკრატიისაკენ. ამის თვალსაჩინო მაგალითი არის ჩინეთი, სადაც კაპიტალიზმი ბატონობს, თუმცა დემოკრატია ჯერ კიდევ არ დამკვიდრებულა (და არავინ იცის, მოხდება თუ არა ეს ოდესმე). ე.წ არაბულმა გაზაფხულმა კი ერთი სახის ავტოკრატია ჩაანაცვლა მეორეთი და შედარებით სტაბილური დესპოტიზმი გარდაიქმნა უიმედო ქაოსში, რელიგიური ფანატიზმის აღზევებასთან ერთად. 9/11-მა კიდევ ერთხელ მკვეთრად დაანახა მსოფლიოს, დასავლურ ლიბერალიზმსა და ისლამურ სამყაროს შორის არსებული უდიდესი წინააღმდეგობები. ხოლო ის რაც ამ მომენტისათვის სირიასა და ერაყში ხდება, გვაძლევს საფუძველს ვივარაუდოთ, რომ ამ წინააღმდეგობების გადაჭრას ახლო მომავალში არ უნდა ველოდოთ. თუმცა, რაც შეეხება ფუკუიამას ეკონომიკურ წინასწარმეტყველებას, მან შედარებით გაამართლა და მართლაც, ალბათ თითქმის არ არსებობს ქვეყანა, რომლის ეკონომიკა საბაზრო სისტემაზე არ მუშაობს. არსებობს მხოლოდ სამი გამონაკლისი, მაგრამ ისინი ძლიერ მაგალითს არ წარმოადგენენ. ჩრდილოეთ კორეა სრულ კრახად შეიძლება ჩაითვალოს. ჩინეთი – მართალია ფორმალურად ჯერ კიდევ სოციალურ სისტემაზეა, მაგრამ ბოლო 25 წლის მანძილზე საკმაოდ დიდი ნაბიჯებით მიისწრაფის კაპიტალიზმისაკენ. რაც შეეხება კუბას, მართალია ნელი ტემპებით, მაგრამ ისიც ჩინეთის გზას გადის. გამოდის თუ არა, რომ ფუკუიამა ნახევრად მაინც იყო მართალი? კონკრეტულად კი, აღმოჩნდა თუ არა მისი მომავლის ეკონომიკური ხედვა სიმართლე? სანამ ამ კითხვას გავცემდეთ პასუხს, მინდა შეგახსენოთ, რომ ფუკუიამა არ იყო ერთადერთი, ვინც ინტერპრეტაცია გაუკეთა ჰეგელის იდეებს და ეკონომიკურ საკითხებს მოარგო ისინი. კარლ მარქსმაც ზუსტად იგივე გააკეთა, კერძოდ კი, მისი ნაშრომების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ნაწილი- ისტორიის თეორია, სწორედ ჰეგელის მოსაზრების ადაპტაციას წარმოადგენს. წინააღმდეგობები, რომლებზეც ჰეგელი თავის ნაშრომში საუბრობდა, მარქსის თეორიაში საზოგადოების კლასთა ბრძოლას შეესაბამება. რაც შეეხება Weltgeist-ის მიერ საკუთარი თავის შეცნობას, რომელსაც ჰეგელი ისტორიის დასასრულ წეტილად მიიჩნევდა, მარქსის თეორიაში, კომუნიზმში (საზოგადოებაში კლასების გარეშე) აისახა. თუ კარგად დავაკვირდებით, ფუკუიამასა და მარქსის თეორიებს შორის საკმაოდ დიდ მსგავსებას აღმოვაჩენთ, ერთი ძირითადი განსხვავებით, რომ ფუკუიამა ისტორიის განვითარების საბოლოო ეტაპად კაპიტალიზმს მიიჩნევდა, ხოლო მარქსი კი – კომუნიზმს. დემოკრატია კაპიტალიზმის გარეშე? ახლახანს, მე განვიხილე ჩემი მოსაზრებები ერთ-ერთ ქართველ ჟურნალისტთან საუბრის დროს. ის ცდილობდა დავერწმუნებინე, რომ არ დამეწერა ეს სტატია, რადგანაც, როგორც მომდევნო კვირაში, სტატიის მეორე ნაწილში ნახავთ, ჩემი ანალიზის საბოლოო დასკვნა არის შემდეგი: სოციალისტური იდეები, კერძოდ კი, ეკონომიკის ცენტრალური მგეგმავის კონცეფცია – შეიძლება არც ისე უსარგებლო იყოს. ამ ჩემი მეგობრისა და მისი ოჯახის გამოცდილება საბჭოთა კავშირის დროს იმდენად უარყოფითი იყო, რომ მან შეურაცხყოფადაც კი მიიჩნია, რომ შესაძლოა, გეგმიურ ეკონომიკას რაიმე დადებითი ასპექტებიც ჰქონოდა. მისი აზრით, ეს იგივე იქნებოდა, რაც, ვთქვათ, ჰიტლერის ეროვნული სოციალიზმის დადებით და უარყოფით მხარეებზე საუბარი. ეს კი ყველა იმ საშინელი მოვლენის გათვალისწინებით, რაც ეროვნული სოციალიზმის ქვეშ ხდებოდა, უდაოდ შეურაცხმყოფელი იქნებოდა, თავად სტატიის დასკვნის მიუხედავად. ჩემი აზრით კი, სუფთა ეკონომიკურ ასპექტში გეგმიური ეკონომიკის შესაძლო უპირატესობების განხილვა არ უნდა იყოს შეურაცხმყოფელი, განსაკუთრებით იმიტომ, რომ საბჭოთა კავშირთან დაკავშირებული ძირითადი მტკივნეული მომენტები, არა ეკონომიკური წყობის, არამედ მისი პოლიტიკური სისტემის შედეგია. სინამდვილეში, ეს პოლიტიკური სისტემა არ არის მარქსის თავდაპირველი იდეების ნაწილი. მან ძალიან ზედაპირულად განიხილა უკლასო საზოგადოების პოლიტიკური წყობა და არ გამოურიცხავს, რომ კომუნისტურ საზოგადოებაში გადაწყვეტილებები შესაძლოა დემოკრატიული გზითაც ყოფილიყო მიღებული. როგორც პიტერ სინგერი წერს: „მარქსი ადამიანური თავისუფლების იდეის ერთგული იყო. ვიქტორიანული სალონური თამაშის დროს, როდესაც ეკითხებოდნენ, რომელი მანკი სძულდა ყველაზე მეტად, ის პასუხობდა: „მონობა“; და თავის საყვარელ სლოგანად არჩეული ჰქონდა ფრაზა: ‘De omnibus dubitandum’ – „ყველაფერი უნდა იეჭვო“. მიუხედავად იმისა, რომ ის გარკვეულწილად მხარს უჭერდა ავტორიტარულ იდეებს საკუთარი მოსაზრებებით, სავარაუდოა, რომ მაინც შეშფოთდებოდა იმ ავტორიტეტით, რომელიც ლენინმა და სტალინმა მისი სახელით მოიპოვეს (უფრო მეტიც, დიდად სავარაუდოა რომ მარქსი წმენდის ადრეულ ეტაპებსაც კი შესწირვოდა)“ ( Marx – A Very Short Introduction , Oxford University Press 2001, p. 93) . და მაინც, ბევრი ადამიანი ფიქრობს, რომ თავისუფლება და საბაზრო ეკონომიკა ერთმანეთთან მჭიდრო კავშირშია და საბჭოთა კავშირის პოლიტიკური ტერორის განცალკევება მისი ეკონომიკური წყობისგან, შეუძლებელი იქნებოდა. ძირითადი არგუმენტი კი, მდგომარეობს შემდეგში: საბაზრო ეკონომიკის შემთხვევაში, ძალაუფლება პოლიტიკური მმართველებიდან გადავიდოდა ეკონომიკურად მნიშვნელოვანი მონაწილეების ხელში, რომლებიც საბოლოოდ, საკუთარ წილ ეკონომიკურ ძალასაც მოითხოვდნენ. უფრო მეტიც, საბაზრო ეკონომიკის ერთმანეთთან დაპირისპირებული ჯგუფები, როგორებიცაა კაპიტალისტები და მუშაკები, სხვადასხვა ინტერესის ჯგუფები და ა.შ საჭიროებენ კონფლიქტების გადაჭრის ინსტიტუციონალიზებულ გზას, რომელსაც დემოკრატია გვთავაზობს. ადამიანები, რომლებიც ამ მოსაზრებებს იზიარებენ, ფიქრობენ, რომ ჩინეთი საბოლოოდ გახდება პოლიტიკურად არასტაბილური ქვეყანა, თუ კომუნისტური პარტია არ მოახდენს საკუთარი ძალაუფლების გადანაწილებას საზოგადოების სხვადასხვა ჯგუფებზე. თუ საპირისპირო მიმართულებას განვიხილავთ, ნამდვილი თავისუფლება გულისხმობს ეკონომიკურ თავისუფლებასაც და გადაწყვეტილებების მიღებას სახელმწიფოს, ან მესამე პირის ზეწოლის გარეშე. შესაბამისად დემოკრატია ავტომატურად გულისხმობს პირადი საკუთრების არსებობას. მოცემული არგუმენტის პირველი ნაწილი თეორიულად მართლაც მყარია – რთულია წარმოიდგინო, როგორ შეძლებენ პოლიტიკური ლიდერები შეინარჩუნონ ძალაუფლება გრძლევადიან პერიოდში, ეკონომიკური ძალაუფლების მქონე პირების წინააღმდეგ. ევროპაში ფეოდალიზმის დასრულება ხშირად განიხილება ამ თვალსაზრის ემპირიულ მაგალითად, როდესაც არისტოკრატია ეკონომიკურად მოძველებული გახდა, მისი ჩანაცვლება მოხდა ინდუსტრიალისტებისა და ვაჭრების მიერ. თუმცა, თანამედროვე ისტორია აღარ იძლევა ამ მოსაზრების დამადასტურებელ ფაქტებს. თუ განვიხილავთ ჩინეთის მაგალითს, მისი კაპიტალიზმისკენ სვლის მიუხედავად, დიქტატურა ქვეყანაში საკმაოდ სტაბილურია. და ზოგადად, მე-20 საუკუნეში არც ისე რთულია, მოვიყვანოთ დიქტატორების მაგალითები, რომელთაც თავისუფლება მიანიჭეს მეწარმეებსა და კომპანიებს. ევროპის ფაშისტური რეჟიმი, ისევე როგორც მრავალი აფრიკელი დიქტატორისა, საბაზრო ეკონომიკით შეიძლება დახასიათდეს, და ამის კიდევ ერთ თვალსაჩინო მაგალითად შეიძლება პუტინის რუსეთიც ჩაითვალოს. არგუმენტის მეორე ნაწილი კი პირიქით, საკმაოდ გამყარებულია ემპირიული მდაკვირვებებით. არ არსებობს დემოკრატიული სისტემა, ეკონომიკის საბაზრო სისტემის წყობის გარეშე. თუმცა, თეორიული კავშირი ამ შემთხვევაში საკმაოდ სუსტია. ეკონომიკურად ყველაზე მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებების მიღება, კერძოდ კი, ინვესტიციებთან დაკავშირებით, არ ხდება დემოკრატიული გზით, დემოკრატიის არსებობის შემთხვევაშიც კი (ამ გადაწყვეტილებებს იღებენ კაპიტალის მფლობელები). ამის გარდა, მოხმარების საქონელზე პირადი საკუთრების უზრუნველყოფა შესაძლებელია წმინდა საბაზრო ეკონომიკის არარსებობის შემთხვევაშიც. ასე რომ, ფუნდამენტური პრობლემები შესაძლოა, სრულიადაც არ შეიქმნას. თუ კაპიტალიზმი კარგად ვერ ფუნქციონირებს, შესაძლოა მოხდეს ისე, რომ ამომრჩეველმა აირჩიოს სხვა ეკონომიკური წყობა დემოკრატიის სრული გაუქმების გარეშე. ხოლო ის ფაქტი, რომ ეს აქამდე უბრალოდ არ მომხდარა, შესაძლოა აიხსნას საჭიროების არარსებობით, ანუ იმით, რომ ბაზრები საკმაოდ კარგად ფუნქციონირებდნენ და ეკონომიკა საუკეთესო შედეგს აღწევდა, საზოგადოების უმეტესი ნაწილისათვის. სტატიის მეორე ნაწილში შევეცდები ვაჩვენო, რომ წარსულში, ბაზრის ფუნქციონირების შედეგები სრულიად შეთავსებადი იყო სამართლიანობის ცნებასთან. მაგრამ უახლოეს მომავალში, მოსალოდნელია წარმოიშვას პრობლემა მორალურად სასურველ და ბაზრის მიერ მოცემულ შედეგებს შორის. ეს პრობლემა შეიძლება იმდენად მნიშვნელოვანი აღმოჩნდეს, რომ უარი გვათქმევინოს საბაზრო სისტემაზე. ბოლოს კი, განვიხილავ იდეას, თუ როგორი შეიძლება იყოს სისტემა, რომელიც ჩაანაცვლებს საბაზრო სისტემას საშუალოვადიან პერიოდში.	კარლ მარქსის იდეებმა მსოფლიო ისტორია შეცვალა – არა უკეთესობისკენ. ნიშნავს ეს, რომ მარქსი ერთხელ და სამუდამოდ უნდა იყოს უარყოფილი? (წყარო: Wikimedia Commons) ამ ორნაწილიან სტატიაში , მე შევეცდები ვაჩვენო ის ძირითადი გამოწვევები, რომელთა წინაშეც შესაძლოა კაპიტალიზმი აღმოჩნდეს მომავალში და რომლებიც, მისთვის შეიძლება გადაულახავიც კი გახდეს. არსებობს საფუძველი ვიფიქროთ, რომ 30 წლის შემდეგ, საბაზრო სისტემის გლობალური ბატონობას ვეღარ ვიხილავთ. ფუკუიამა VS. მარქსი რამდენიმე თვის წინ, თბილისში, თავისუფალ უნივერსიტეტში, საჯარო ლექცია ჩაატარა ბოლო 30 წლის მანძილზე მსოფლიოს ერთ-ერთმა ყველაზე გავლენიანმა მოაზროვნემ – ფრანცის ფუკუიამამ. ფუკუიამა ცნობილი გახდა თავისი წიგნით „ისტორიის დასასრული და უკანასკნელი ადამიანი“ (1992) სადაც ის გვთავაზობს ისტორიის ევოლუციაზე ჰეგელის იდეის საკუთარ ინტერპრეტაციას. ჰეგელის აზრით, ისტორია არის Weltgeist-ის („მსოფლიოს სულის“) აქტუალიზაციის პროცესი, რომელიც ვითარდება ისტორიული წინააღმდეგობების აღმოცენების საფუძველზე. მოგვიანებით კი ხდება ამ უკანასკნელთა გადაჭრა და გარდაქმნა ეგრეთ წოდებულ სინთეზებად, რომლებიც, თავის მხრივ, ახალი წინააღმდეგობების წარმოქმნის ბაზისს ქმნის. ეს წინააღმდეგობების წარმოქმნისა და მათი გადაჭრის პროცესი სრულდება მხოლოდ მაშინ, როდესაც Weltgeist „შეიცნობს საკუთარ თავს“ და აღარ ხდება ახალი წინააღმდეგობების აღმოცენება. თავის წიგნში, ფუკუიამა წარმოადგენს მოსაზრებას, რომ საბჭოთა კავშირის დაშლასთან ერთად, დასრულდა ისტორიული წინააღმდეგობების წარმოქმნისა და მათი გადაჭრის სერია და მისი დატოვებული საბოლოო შედეგი არის – კაპიტალიზმი ლიბერალურ დემოკრატიასთან სინთეზში. მოკლედ რომ შევაჯამოთ, ფუკუიამას ეს მოსაზრება არასწორი აღმოჩნდა. ისტორიული წინააღმდეგობების წარმოქმნის პროცესი რომ 1991 წელს დამთავრებულიყო, დღევანდელი მსოფლიოს სურათი მკვეთრად განსხვავებული იქნებოდა: მშვიდობა, უწყვეტი განვითარების პროცესი და ყველა ქვეყანა საბაზრო ეკონომიკისა და დემოკრატიისაკენ მიმავალ გზაზე. თუმცა, მისი ჰიპოთეზის პოლიტიკური ნაწილის უარყოფა შეიძლება იმ ფაქტით, რომ რიგი ქვეყნები სულაც არ მიისწრაფვიან დემოკრატიისაკენ. ამის თვალსაჩინო მაგალითი არის ჩინეთი, სადაც კაპიტალიზმი ბატონობს, თუმცა დემოკრატია ჯერ კიდევ არ დამკვიდრებულა (და არავინ იცის, მოხდება თუ არა ეს ოდესმე). ე.წ არაბულმა გაზაფხულმა კი ერთი სახის ავტოკრატია ჩაანაცვლა მეორეთი და შედარებით სტაბილური დესპოტიზმი გარდაიქმნა უიმედო ქაოსში, რელიგიური ფანატიზმის აღზევებასთან ერთად. 9/11-მა კიდევ ერთხელ მკვეთრად დაანახა მსოფლიოს, დასავლურ ლიბერალიზმსა და ისლამურ სამყაროს შორის არსებული უდიდესი წინააღმდეგობები. ხოლო ის რაც ამ მომენტისათვის სირიასა და ერაყში ხდება, გვაძლევს საფუძველს ვივარაუდოთ, რომ ამ წინააღმდეგობების გადაჭრას ახლო მომავალში არ უნდა ველოდოთ. თუმცა, რაც შეეხება ფუკუიამას ეკონომიკურ წინასწარმეტყველებას, მან შედარებით გაამართლა და მართლაც, ალბათ თითქმის არ არსებობს ქვეყანა, რომლის ეკონომიკა საბაზრო სისტემაზე არ მუშაობს. არსებობს მხოლოდ სამი გამონაკლისი, მაგრამ ისინი ძლიერ მაგალითს არ წარმოადგენენ. ჩრდილოეთ კორეა სრულ კრახად შეიძლება ჩაითვალოს. ჩინეთი – მართალია ფორმალურად ჯერ კიდევ სოციალურ სისტემაზეა, მაგრამ ბოლო 25 წლის მანძილზე საკმაოდ დიდი ნაბიჯებით მიისწრაფის კაპიტალიზმისაკენ. რაც შეეხება კუბას, მართალია ნელი ტემპებით, მაგრამ ისიც ჩინეთის გზას გადის. გამოდის თუ არა, რომ ფუკუიამა ნახევრად მაინც იყო მართალი? კონკრეტულად კი, აღმოჩნდა თუ არა მისი მომავლის ეკონომიკური ხედვა სიმართლე? სანამ ამ კითხვას გავცემდეთ პასუხს, მინდა შეგახსენოთ, რომ ფუკუიამა არ იყო ერთადერთი, ვინც ინტერპრეტაცია გაუკეთა ჰეგელის იდეებს და ეკონომიკურ საკითხებს მოარგო ისინი. კარლ მარქსმაც ზუსტად იგივე გააკეთა, კერძოდ კი, მისი ნაშრომების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ნაწილი- ისტორიის თეორია, სწორედ ჰეგელის მოსაზრების ადაპტაციას წარმოადგენს. წინააღმდეგობები, რომლებზეც ჰეგელი თავის ნაშრომში საუბრობდა, მარქსის თეორიაში საზოგადოების კლასთა ბრძოლას შეესაბამება. რაც შეეხება Weltgeist-ის მიერ საკუთარი თავის შეცნობას, რომელსაც ჰეგელი ისტორიის დასასრულ წეტილად მიიჩნევდა, მარქსის თეორიაში, კომუნიზმში (საზოგადოებაში კლასების გარეშე) აისახა. თუ კარგად დავაკვირდებით, ფუკუიამასა და მარქსის თეორიებს შორის საკმაოდ დიდ მსგავსებას აღმოვაჩენთ, ერთი ძირითადი განსხვავებით, რომ ფუკუიამა ისტორიის განვითარების საბოლოო ეტაპად კაპიტალიზმს მიიჩნევდა, ხოლო მარქსი კი – კომუნიზმს. დემოკრატია კაპიტალიზმის გარეშე? ახლახანს, მე განვიხილე ჩემი მოსაზრებები ერთ-ერთ ქართველ ჟურნალისტთან საუბრის დროს. ის ცდილობდა დავერწმუნებინე, რომ არ დამეწერა ეს სტატია, რადგანაც, როგორც მომდევნო კვირაში, სტატიის მეორე ნაწილში ნახავთ, ჩემი ანალიზის საბოლოო დასკვნა არის შემდეგი: სოციალისტური იდეები, კერძოდ კი, ეკონომიკის ცენტრალური მგეგმავის კონცეფცია – შეიძლება არც ისე უსარგებლო იყოს. ამ ჩემი მეგობრისა და მისი ოჯახის გამოცდილება საბჭოთა კავშირის დროს იმდენად უარყოფითი იყო, რომ მან შეურაცხყოფადაც კი მიიჩნია, რომ შესაძლოა, გეგმიურ ეკონომიკას რაიმე დადებითი ასპექტებიც ჰქონოდა. მისი აზრით, ეს იგივე იქნებოდა, რაც, ვთქვათ, ჰიტლერის ეროვნული სოციალიზმის დადებით და უარყოფით მხარეებზე საუბარი. ეს კი ყველა იმ საშინელი მოვლენის გათვალისწინებით, რაც ეროვნული სოციალიზმის ქვეშ ხდებოდა, უდაოდ შეურაცხმყოფელი იქნებოდა, თავად სტატიის დასკვნის მიუხედავად. ჩემი აზრით კი, სუფთა ეკონომიკურ ასპექტში გეგმიური ეკონომიკის შესაძლო უპირატესობების განხილვა არ უნდა იყოს შეურაცხმყოფელი, განსაკუთრებით იმიტომ, რომ საბჭოთა კავშირთან დაკავშირებული ძირითადი მტკივნეული მომენტები, არა ეკონომიკური წყობის, არამედ მისი პოლიტიკური სისტემის შედეგია. სინამდვილეში, ეს პოლიტიკური სისტემა არ არის მარქსის თავდაპირველი იდეების ნაწილი. მან ძალიან ზედაპირულად განიხილა უკლასო საზოგადოების პოლიტიკური წყობა და არ გამოურიცხავს, რომ კომუნისტურ საზოგადოებაში გადაწყვეტილებები შესაძლოა დემოკრატიული გზითაც ყოფილიყო მიღებული. როგორც პიტერ სინგერი წერს: „მარქსი ადამიანური თავისუფლების იდეის ერთგული იყო. ვიქტორიანული სალონური თამაშის დროს, როდესაც ეკითხებოდნენ, რომელი მანკი სძულდა ყველაზე მეტად, ის პასუხობდა: „მონობა“; და თავის საყვარელ სლოგანად არჩეული ჰქონდა ფრაზა: ‘De omnibus dubitandum’ – „ყველაფერი უნდა იეჭვო“. მიუხედავად იმისა, რომ ის გარკვეულწილად მხარს უჭერდა ავტორიტარულ იდეებს საკუთარი მოსაზრებებით, სავარაუდოა, რომ მაინც შეშფოთდებოდა იმ ავტორიტეტით, რომელიც ლენინმა და სტალინმა მისი სახელით მოიპოვეს (უფრო მეტიც, დიდად სავარაუდოა რომ მარქსი წმენდის ადრეულ ეტაპებსაც კი შესწირვოდა)“ ( Marx – A Very Short Introduction , Oxford University Press 2001, p. 93) . და მაინც, ბევრი ადამიანი ფიქრობს, რომ თავისუფლება და საბაზრო ეკონომიკა ერთმანეთთან მჭიდრო კავშირშია და საბჭოთა კავშირის პოლიტიკური ტერორის განცალკევება მისი ეკონომიკური წყობისგან, შეუძლებელი იქნებოდა. ძირითადი არგუმენტი კი, მდგომარეობს შემდეგში: საბაზრო ეკონომიკის შემთხვევაში, ძალაუფლება პოლიტიკური მმართველებიდან გადავიდოდა ეკონომიკურად მნიშვნელოვანი მონაწილეების ხელში, რომლებიც საბოლოოდ, საკუთარ წილ ეკონომიკურ ძალასაც მოითხოვდნენ. უფრო მეტიც, საბაზრო ეკონომიკის ერთმანეთთან დაპირისპირებული ჯგუფები, როგორებიცაა კაპიტალისტები და მუშაკები, სხვადასხვა ინტერესის ჯგუფები და ა.შ საჭიროებენ კონფლიქტების გადაჭრის ინსტიტუციონალიზებულ გზას, რომელსაც დემოკრატია გვთავაზობს. ადამიანები, რომლებიც ამ მოსაზრებებს იზიარებენ, ფიქრობენ, რომ ჩინეთი საბოლოოდ გახდება პოლიტიკურად არასტაბილური ქვეყანა, თუ კომუნისტური პარტია არ მოახდენს საკუთარი ძალაუფლების გადანაწილებას საზოგადოების სხვადასხვა ჯგუფებზე. თუ საპირისპირო მიმართულებას განვიხილავთ, ნამდვილი თავისუფლება გულისხმობს ეკონომიკურ თავისუფლებასაც და გადაწყვეტილებების მიღებას სახელმწიფოს, ან მესამე პირის ზეწოლის გარეშე. შესაბამისად დემოკრატია ავტომატურად გულისხმობს პირადი საკუთრების არსებობას. მოცემული არგუმენტის პირველი ნაწილი თეორიულად მართლაც მყარია – რთულია წარმოიდგინო, როგორ შეძლებენ პოლიტიკური ლიდერები შეინარჩუნონ ძალაუფლება გრძლევადიან პერიოდში, ეკონომიკური ძალაუფლების მქონე პირების წინააღმდეგ. ევროპაში ფეოდალიზმის დასრულება ხშირად განიხილება ამ თვალსაზრის ემპირიულ მაგალითად, როდესაც არისტოკრატია ეკონომიკურად მოძველებული გახდა, მისი ჩანაცვლება მოხდა ინდუსტრიალისტებისა და ვაჭრების მიერ. თუმცა, თანამედროვე ისტორია აღარ იძლევა ამ მოსაზრების დამადასტურებელ ფაქტებს. თუ განვიხილავთ ჩინეთის მაგალითს, მისი კაპიტალიზმისკენ სვლის მიუხედავად, დიქტატურა ქვეყანაში საკმაოდ სტაბილურია. და ზოგადად, მე-20 საუკუნეში არც ისე რთულია, მოვიყვანოთ დიქტატორების მაგალითები, რომელთაც თავისუფლება მიანიჭეს მეწარმეებსა და კომპანიებს. ევროპის ფაშისტური რეჟიმი, ისევე როგორც მრავალი აფრიკელი დიქტატორისა, საბაზრო ეკონომიკით შეიძლება დახასიათდეს, და ამის კიდევ ერთ თვალსაჩინო მაგალითად შეიძლება პუტინის რუსეთიც ჩაითვალოს. არგუმენტის მეორე ნაწილი კი პირიქით, საკმაოდ გამყარებულია ემპირიული მდაკვირვებებით. არ არსებობს დემოკრატიული სისტემა, ეკონომიკის საბაზრო სისტემის წყობის გარეშე. თუმცა, თეორიული კავშირი ამ შემთხვევაში საკმაოდ სუსტია. ეკონომიკურად ყველაზე მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებების მიღება, კერძოდ კი, ინვესტიციებთან დაკავშირებით, არ ხდება დემოკრატიული გზით, დემოკრატიის არსებობის შემთხვევაშიც კი (ამ გადაწყვეტილებებს იღებენ კაპიტალის მფლობელები). ამის გარდა, მოხმარების საქონელზე პირადი საკუთრების უზრუნველყოფა შესაძლებელია წმინდა საბაზრო ეკონომიკის არარსებობის შემთხვევაშიც. ასე რომ, ფუნდამენტური პრობლემები შესაძლოა, სრულიადაც არ შეიქმნას. თუ კაპიტალიზმი კარგად ვერ ფუნქციონირებს, შესაძლოა მოხდეს ისე, რომ ამომრჩეველმა აირჩიოს სხვა ეკონომიკური წყობა დემოკრატიის სრული გაუქმების გარეშე. ხოლო ის ფაქტი, რომ ეს აქამდე უბრალოდ არ მომხდარა, შესაძლოა აიხსნას საჭიროების არარსებობით, ანუ იმით, რომ ბაზრები საკმაოდ კარგად ფუნქციონირებდნენ და ეკონომიკა საუკეთესო შედეგს აღწევდა, საზოგადოების უმეტესი ნაწილისათვის. სტატიის მეორე ნაწილში შევეცდები ვაჩვენო, რომ წარსულში, ბაზრის ფუნქციონირების შედეგები სრულიად შეთავსებადი იყო სამართლიანობის ცნებასთან. მაგრამ უახლოეს მომავალში, მოსალოდნელია წარმოიშვას პრობლემა მორალურად სასურველ და ბაზრის მიერ მოცემულ შედეგებს შორის. ეს პრობლემა შეიძლება იმდენად მნიშვნელოვანი აღმოჩნდეს, რომ უარი გვათქმევინოს საბაზრო სისტემაზე. ბოლოს კი, განვიხილავ იდეას, თუ როგორი შეიძლება იყოს სისტემა, რომელიც ჩაანაცვლებს საბაზრო სისტემას საშუალოვადიან პერიოდში.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3871	http://www.iset.ge/blog/?p=3908
Democracy and Freedom Watch October 9, that “ Georgia’s controversial new immigration law may be changed ”. The law, writes DFW, “has caused a wave of confusion and irritation in the country’s expat community. Prime Minister Irakli Gharibashvili … told journalists that if any defects become apparent after the enactment of the new law, ‘we’ll surely correct it.’” Just a month earlier, confusion, irritation and public outrage were caused by another piece of Georgian legislation – a law greatly limiting the sales of non-prescription drugs (see Florian Biermann’s ). The outrage was caused by the fact that many of the drugs affected by the new law, e.g. plain painkillers, were in extremely wide use. As a result, less than two weeks after coming into force on September 11, the law was amended by the health minister, Davit Sergeenko, allowing 772 medicines to be sold over the counter, without a prescription. One could perhaps say, as the Germans do, ende gut, alles gut . But, alles is nicht gut. The fact that such REALLY BIG MISTAKES are allowed to occur in the first place suggests that something is deeply flawed in the Georgian policymaking machine. One obvious concern is the lack of due “public policy” process. Indeed, there was nothing particularly urgent about either piece of legislation; both could have benefited from a proper technical review, “stakeholder consultations” and a public debate. Second, and very importantly, these grand failures suggest that Georgian lawmakers lack a proper understanding as to the role of regulation in an economy, and how much of it a country like Georgia needs (or can afford). THE BENEFITS OF PROCRASTINATION AND DEBATE Any discussion of regulations can easily get politicized, sparking seemingly futile and lengthy political exchanges. Left-wing intellectuals would argue that regulations are there to address market failures (such as drug addiction and overconsumption of antibiotics) or protect the weak and vulnerable (e.g. by securing their jobs and providing income support). The libertarians among us would argue that the market can correct itself, and that, in any case, state paternalism is not a solution to any problem. Rather, it creates unnecessary red tape and leads to unintended consequences such as laziness, corruption, illicit economic activities (“black market”) and smuggling. State failures, according to the enlightened libertarian view, are as much of a problem as market failures. Such a clash of ideas is quite legitimate, and – if conducted in a civil and constructive manner – should be welcome in any community and polity. For one thing, it would provide legislators with a better understanding of the “problem” they are trying to solve (if there is a problem), such as: <ul> <li>the incidence of antibiotic resistance among Georgians;</li> <li>immigrants competing with (or creating jobs for) low-skilled Georgian workers;</li> <li>the extent of land grabbing (as well as investment and job creation) by Punjabi farmers.</li> </ul>   Ultimately, whether liberal immigration regime (or free access to medications) is to be recognized as a “problem” is about politics rather than science. Still, having some evidence to consider before rushing with regulatory “solutions” would be a good step forward. It may well be the case that, while generating “killer” headlines, a “problem” is ridiculously small in magnitude or does not even exist. Secondly, when faced with the need to publicly defend their proposals, proponents of regulations would be forced to analyze alternative solutions while taking into account the cost factor, effectiveness in terms of actually solving the problem at hand, related corruption risks, and other types of collateral damage. DON’T BITE OFF MORE THAN YOU CAN CHEW! But perhaps the most ideology-free criterion of evaluating the feasibility of regulations is whether a country has the requisite human capacities and skills. Even a relatively simple regulation, such as traffic lights, may be counterproductive if not properly planned and executed. First, there is the basic question of how to regulate a given intersection (traffic lights are effective only when traffic intensity exceeds a certain threshold level, which is almost never reached at night). Second, traffic lights have to be properly timed to maximize intersection capacity and minimize delays). Poorly planned traffic lights – hello, Tbilisi! – are not only a drag on traffic but also a safety hazard. What is true about traffic, is equally true for extremely complex regulations such as anti-trust, labor, and food safety, which Georgia has subscribed to as part of the Association Agreement with the EU. For instance, it will take years – maybe even generations – to build the necessary professional capacities within the Georgian parliament and judiciary, the competition watchdog, the economics, legal and management professions in order to implement Swedish-style anti-trust law in the Georgian context. Thankfully, for now Georgia is paying lip service to some its EU-related commitments (e.g. by creating a competition agency and copy-pasting anti-trust legislation without caring to enforce it). The botched attempts to rewrite immigration and pharmaceuticals laws suggest that professional skills are in extremely scarce supply throughout Georgia’s bureaucracy. After all, the Georgian state is one of the youngest in the world; Georgia’s educated urban elite is a tiny sliver of the population; and even this sliver has been impoverished by many years of brain drain and outmigration. In this situation, the Georgian state should not attempt to bite off more than it can chew. It should avoid complex regulations, even when these are theoretically desirable or required by its international partners. It should certainly avoid thoughtlessly copy-pasting regulations that have been designed for other times and other places. * * * A short story by Leo Tolstoy titled “” describes the fate of a land-hungry Russian peasant, Pakhom, who is promised as much land as he can walk around from sunrise till sunset. One condition is attached: he has to make a full circle and return to the point origin by the end of the day. To maximize his future land holdings, Pakhom sets on a rather ambitious circular route, and is too late to realize that he cannot make it back on time. He runs as fast as he can and, exhausted from the effort, drops dead at the point of origin. His servant buries him in a grave only two meters long, thus ironically answering the question posed in the title.	ძალიან დიდი შეცდომებისთვის Democracy and Freedom Watch-ის 9 ოქტომბრის მიხედვით “საქართველოს ახალი, საკამათო კანონი იმიგრაციის შესახებ, შესაძლოა შეიცვალოს”. DFW წერს, რომ კანონმა, „ქვეყნის ექსპატრიატთა საზოგადოებაში გაურკვევლობა და გაღიზიანება გამოიწვია. პრემიერ მინისტრმა, ირაკლი ღარიბაშვილმა … ჟურნალისტებს განუცხადა, რომ თუ ახალი კანონის განხორციელებისას რაიმე პრობლემა შეიქმნება „ჩვენ აუცილებლად ჩავასწორებთ მას”. ერთი თვის წინ კი, საზოგადოების გაურკვევლობა და გაღიზიანება გამოიწვია კიდევ ერთმა კანონმა, რომელმაც მნიშვნელოვნად შეზღუდა ურეცეპტოდ გასაყიდი მედიკამენტების რაოდენობა. მღელვარება განაპირობა იმან, რომ შეზღუდვაში მოყვა მრავალი ფართოდ მოხმარებადი წამალი, როგორიცაა, მაგალითად, ჩვეულებრივი ტკივილგამაყუჩებლები და მათი შეძენა რეცეპტის გარეშე შეუძლებელი გახდა. კანონის ძალაში შესვლიდან ორ კვირაზე ნაკლებ დროში, 11 სექტემბერს, ჯანდაცვის მინისტრმა, დავით სერგეენკომ შესწორება შეიტანა კანონში და ამის შედეგად, ურეცეპტოდ გასაყიდ მედიკამენტთა სიას 772 წამალი დაემატა. შეიძლება ვინმემ, გერმანელების მსგავსად, თქვას – ende gut, alles gut (ყველაფერი კარგია, თუ კარგად მთავრდება) . მაგრამ, alles is nicht gut (ახლა კარგი დასასრული არ არის). ის ფაქტი, რომ მსგავსი მნიშვნელოვანი შეცდომები დაიშვა, მიუთითებს საქართველოს პოლიტიკური მანქანის დიდ ნაკლოვანებაზე. ერთი მნიშვნელოვანი საკითხია „საზოგადოებრივი პოლიტიკის“ დროსთან შეუსაბამობა. მართლაც, სიჩქარე არ ერთი კანონის შემთხვევაში არ იყო აუცილებელი; შესაბამისი ტექნიკური გადახედვა, დაინტერესებულ მხარეებთან კონსულტაცია და საზოგადო დებატები ორივე კანონს გააუმჯობესებდა. მეორე, და ძალიან მნიშვნელოვანი საკითხი, რაზეც ეს ჩავარდნები მიუთითებს, არის ის, რომ ქართველ კანონმდებლებს სრულად არ ესმით ეკონომიკაში რეგულაციის როლი და არც ის, თუ რა დოზით სჭირდება (ან რამდენს გასწვდება) საქართველოს მსგავს ქვეყანას რეგულაციები. დაყოვნების და დებატების უპირატესობა რეგულაციების ნებისმიერი განხილვა ადვილად შეიძლება პოლიტიკურად აქტიური საკითხი გახდეს და აშკარად უსარგებლო და ხანგრძლივი პოლიტიკური ცვლილებები გამოიწვიოს. მემარცხენეები იტყვიან, რომ რეგულაციები საჭიროა ბაზრის ჩავარდნების აღმოსაფხვრელად (მაგალითად, წამალზე დამოკიდებულება და ანტიბიოტიკების ხშირი მოხმარება) ან სუსტების დასაცავად (მაგალითად, მათი სამუშაო ადგილების შენარჩუნებით და დახმარების გაწევით). ლიბერტარიანელების აზრით, ბაზარი თავისთავად დარეგულირდება. პატერნალიზმს არ შეუძლია ყველა პრობლემის აღმოფხვრა და ის თავად ქმნის ზედმეტ „წითელ ლენტებს“ და მოსდევს გაუთვალისწინებელი შედეგები, როგორიცაა სიზარმაცე, კორუფცია, არალეგალური ეკონომიკური საქმიანობები („შავი ბაზარი“) და კონტრაბანდა. ლიბერტარიანული ხედვით, მთავრობის ჩავარდნა ისეთივე პრობლემაა, როგორც ბაზრის ჩავარდნა. იდეების ასეთი დაპირისპირება საკმაოდ ლეგიტიმურია და ის ნებისმიერ საზოგადოებაში მისასალმებელია, თუ ცივილური და კონსტრუქციული გზით წარიმართება. განხილვა კანონმდებლებს საშუალებას მისცემს, უკეთ გაეცნონ იმ პრობლემის არსს, რომლის მოგვარებასაც ცდილობენ (თუ საერთოდ არის ასეთი პრობლემა), ამ კონკრეტულ შემთხვევებში კი: <ul> <li style="text-align: justify;">საქართველოში ანტიბიოტიკო რეზისტენტობის მაჩვენებელი;</li> <li style="text-align: justify;">იმიგრანტები, რომლებიც კონკურენციას უწევენ დაბალკვალიფიციურ ქართველ მომუშავეებს (ან მათთვის ქმნიან სამუშაო ადგილებს);</li> <li style="text-align: justify;">პანჯაბი ფერმერების მიერ მიწების მიტაცება (ისევე როგორც მათ მიერ განხორციელებული ინვესტიციები და შექმნილი სამუშაო ადგილები).</li> </ul> და ბოლოს, იმის გარკვევა, ქმნის თუ არა პრობლემას ლიბერალური საიმიგრაციო კანონი (ან მედიკამენტებზე შეუზღუდავი ხელმისაწვდომობა), პოლიტიკის გადასაწყვეტია და არა მეცნიერების. და მაინც, რეგულაციის დაწესებამდე მისი განხილვა წინ გადადგმული ნაბიჯი იქნებოდა. ვინაიდან ხშირად, „მყვირალა“ სათაურების მიზეზად ქცეული „პრობლემები“, რეალურად, ძალიან უმნიშვნელოა, ან საერთოდ, არც არსებობს. ასევე, თავიანთი საკანონმდებლო პროექტის დაცვის აუცილებლობის შემთხვევაში, რეგულაციის მომხრეები იძულებულნი იქნებიან, განიხილონ ალტერნატივები დანახარჯების, განხორციელების ეფექტურობის, კორუფციის რისკის და სხვა შესაძლო ზიანის გათვალისწინებით. არ დაპირდე იმაზე მეტს, ვიდრე შეგიძლია გააკეთო! რეგულაციების განხორციელების შესაძლებლობის იდეოლოგიურად ყველაზე უფრო თავისუფალი კრიტერიუმი ალბათ ის არის, აქვს თუ არა ქვეყანას საჭირო ადამიანური რესურსები. ისეთი მარტივი რეგულაციაც კი, როგორიცაა შუქნიშნები, შესაძლოა არაპროდუქტიული იყოს, თუ სათანადოდ არაა დაგეგმილი და განხორციელებული. პირველი, მთავარი კითხვაა, როგორ უნდა დარეგულირდეს კონკრეტული გზაჯვარედინი (შუქნიშანი ეფექტიანია მხოლოდ მაშინ, როდესაც მოძრაობის ინტენსიურობა გარკვეულ ზღვარს აღემატება, რაც თითქმის არასდროს ხდება ღამით). მეორე, შუქნიშანზე მოძრაობის დრო ისე უნდა იყოს შერჩეული რომ მაქსიმალურად გაიზარდოს გამტარიანობა. ცუდად დაგეგმილი შუქნიშნები – ვეხმიანები თბილისს!– არა მხოლოდ აფერხებს მოძრაობას, არამედ საფრთხესაც ქმნის გზებზე. ის რაც სწორია საგზაო მოძრაობისთვის, ასევე სწორია ისეთი რთული რეგულაციებისათვის, როგორებიცაა, ანტიმონოპოლიური, შრომის ან საკვები პროდუქტებს უსაფრთხოების რეგულაცია, რომლების შემოღებაზეც საქართველო დათანხმდა ევროკავშირთან ასოცირების ხელშეკრულების ფარგლებში. მაგალითად, შვედური სტილის ანტიმონოპოლიური კანონის განხორციელებისათვის საჭირო პრფესიული შესძლებლობების პარლამენტსა და იურისპრუნდენციაში დანერგვას, კონკურენციის მონიტორინგის განხორციელებას, ეკონომიკური, იურიდიული და მენეჯერული პროფესიების დანერგვას წლები, და შესაძლოა, თაობები დაჭირდეს. ამ დროისათვის, საქართველო დაუდევრად ასრულებს ევროკავშირთან აღებულ რამდენიმე ვალდებულებას (მაგალითად, კონკურენციის სააგენტოს შექმნა და ანტიმონოპოლიური კანონმდებლობის ზუსტი გადმოტანა საქართველოსათვის რელევანტური ჩასწორებების გარეშე). იმიგრაციის და ფარმაცევტული კანონის ხელახლა გადაწერის მცდელობები ხაზს უსვამს იმ ფაქტს, რომ ქართულ ბიუროკრატიაში პროფესიონალების ნაკლებობაა. ბოლოს და ბოლოს, საქართველოს სახელმწიფო მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე ახალგაზრდაა; განათლებული ელიტა საზოგადოების მცირე ნაწილია და ეს მცირე ნაწილიც შემცირდა მრავალწლიანი „ტვინების გადინებით“ და ემიგრაციით. ამ სიტუაციაში, საქართველოს მთავრობამ იმაზე მეტი არ უნდა დაპირება არ უნდა გააჟღეროს, ვიდრე შეუძლია შეასრულოს; უნდა აირიდოს რთული რეგულაციები იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ისინი თეორიულად სასარგებლოა, ან საერთაშორისო პარტნიორების მიერ არის მოთხოვნილი. და, რა თქმა უნდა, შესწორების გარეშე არ უნდა გადმოიღოს რეგულაციები, რომლებიც სხვა ვითარებაში და სხვა ადგილას ჩამოყალიბდა. * * * ლევ ტოლსტოის მოკლე მოთხრობა “” აღწერს მიწის მოსურნე რუსი გლეხის, პახომის ამბავს, რომელსაც დაჰპირდნენ, რომ მისცემენ იმ მიწას, რომელსაც მზის ამოსვლიდან მზის ჩასვლამდე შემოუვლის. თუმცა, ერთი პირობით: მან სრული წრე უნდა შეკრას და დაბრუნდეს იმ ადგილზე, საიდანაც დაიწყო. იმისათვის, რომ დიდი ზომის მიწა მიიღოს, პახომი ამბიციურ მარშრუტს ირჩევს. როდესაც მიხვდება, რომ ვერ ასწრებს, სირბილს იწყებს და ძალაგამოცლილი კვდება იმ ადგილას, საიდანაც სიარული დაიწყო. მსახური კი მას ორი მეტრის სიგრძის საფლავში კრძალავს. ამით, მოთხრობის სათაურში დასმულ კითხვას ირონიული პასუხი ეცემა.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3845	http://www.iset.ge/blog/?p=3855
A kvevri vessel found in an archaeological excavation, witnessing the ancient history of Georgian winemaking. (Source: Wikimedia Commons) Winemaking is one of the oldest Georgian traditions that have survived to this day. <span style="color: #222222;">Archaeologists have proved that the history of Georgian wine production reaches back into the past at least 8000 years. </span>Arguably, this makes Georgia the earliest place on earth where wine was produced. And the tradition is alive – today there are not just big wine firms, but it is common among ordinary Georgians to grow grapes and produce their own, home-made wine. The great history of Georgian winemaking has been acknowledged internationally. Since July 2012, Georgia has the exclusive right to sell wine in the European Union with the slogan “Georgia – The Cradle of Wine”. A HIGH-END PRODUCT Not many things produced in Georgia are so exclusive and special that they can compete in the luxury segment of the market. Wine is one of these products, and that is for good reasons, as both domestic and foreign experts agree that Georgian viticulture is unique in the world. Firstly, Georgia offers an amazing variety of endogenous grapes. More than 500 endogenous kinds of grapes are cultivated in Georgia, which is 20% of all grape varieties which exist in the world! <span style="color: #222222;">Secondly, Georgia is home to the famous wine making technology kvevri – instead of fermentation in wooden barrels, metal or concrete containers, as it is done elsewhere in the world, the kvevri winemaker uses earthenware vessels buried in the ground.</span> They vary in shapes and sizes, which range from a few to several thousand liters. In 2013, UNESCO included kvevri on the list of Intangible Cultural Heritage of Humanity . From the 19<sup>th</sup> Century onwards, Georgians have begun to make wine according to European fermentation practices. The first European style cellar was built by Ivane Mukhranbatoni, a descendant of the old Georgian dynasty Mukhrani and major-general in the imperial Russian army. In his residency, Chateau Mukhrani , a beautiful estate in 19<sup>th</sup> century French style not far away from Tbilisi, wine is produced still today. Mukhranbatoni pioneered what soon became a business model for the whole Georgian wine industry: producing wine in European style and exporting it not to Europe but to … Russia! By using creative marketing, his wines soon became the preferred choice of the Russian upper classes, and due to their objective qualities, they gained international recognition. In 1898, one of Mukhranbatoni’s wines won the highest prize at the Paris wine exhibition. In Soviet times, Georgian aspirations to produce world class wines came to an end. Georgia and Moldova were the main suppliers of wine for the Soviet Union, yet as with most consumer products of the Soviet Union, quality deteriorated and reached an all-time low in the 1980s. Soviet winemakers heavily relied on adding sugar to increase sweetness and alcohol content, yet Soviet citizens had no alternatives to which they could compare Georgian wine. One of the most famous Georgians, Josef Stalin, preferred throughout his life semi-sweet Khvanchkara from Racha and the well-known Saperavi to Russian vodka. The special role of Georgian wine in the Soviet Union explains why Georgian wine was still in high demand in Russia after 1990, and the Russian embargo on Georgian wine imposed in 2006 was a blow for the Georgian wine industry. Up to 2006, more than 80% of wine exports went to Russia, and in 2006 the total value of Georgian wine exports decreased by almost 50% and continued to decrease in the subsequent years. However, the Russian ban forced Georgian winemakers to further increase quality and adjust to international standards, and Georgian wine received unprecedented recognition. Just in 2014, in the prestigious International Wine and Spirit Competition  and in the International Wine Challenge 39 and 32 Georgian wines received awards, respectively. Experts are full of praise for Georgian wine. The webpage of a UK wine importer ( Gaumarjos ) states that the 2005 Kondoli Rkatsiteli has “complex, honeyed, ripe apple aromas, and is crisp and steely on the palate with just a hint of buttered toffee.” About a 2007 kvevri wine, we can read that it has a “rich golden colour, with complex aromas of baked apple, dried pear and quince, overlaid with creamy vanilla hints. In the mouth, it is serious and weighty with intense fruit and a surprising structure for a white wine, which will enable it to age elegantly. An intriguing snapshot of tradition, but don’t serve it too cold – just lightly chilled.” THE ECONOMIC ANGLE To some it may come as a surprise that economists have to say something about wine. Yet wine economics has become a vibrant field of research in the last years. There is the American Association of Wine Economists , there are various websites like www.wineeconomist.com (run by Mike Veseth, the author of the book Wine Wars, which “tells the compelling story of the war between the market trends that are redrawing the world wine map”), and there are specialized scientific journals like Wine Economics and Policy (Elsevier) and the Journal of Wine Economics (Cambridge University Press). Various books and uncountable academic articles echo the importance of the subject for the economics profession. So, what can we say about the economic aspects of the Georgian wine industry? First of all, there is the good news that Georgian wine exports have constantly increased in recent years and in 2013 amounted to almost 130 million dollar. Yet 2014 seems to be an even better year! Only in first eight months Georgia grossed 118.5 million dollar from selling wine abroad, 83% more than in the same period of the previous year. After the reopening of the Russian market for Georgian wine in 2012, Russia got back its place on the top of the list of countries importing Georgian wine. Also, the export price of Georgian wine per liter has been increasing from the middle of the 1990′s from below 1 dollar to 3.2 dollar in 2011. Today, the export price of Georgian wine is above the world’s average, underpinning its status as a luxury good. In future, it is likely that the increase of supply will put pressure on the export prices for Georgian wine, as it was the case in Australia in the 2000′s, yet this may be more than offset by increased recognition of Georgian wine especially in Europe and the USA. If production volume and prices of Georgian wine go up, who will benefit? It turns out that wine has the potential for creating “inclusive growth”, i.e. growth which not just raises the incomes of entrepreneurs and people who are already well-off (as it is often the case with economic activities in developing countries). This contention is based on the fact that grape growing is a main activity and an important source of income for many households in rural areas, especially in Kakheti. While many wineries cultivate grapes themselves, it is also common to partly or entirely buy grapes from local families. It is estimated that approximately 2-3 times more wine is produced as “family wine” than by commercial companies. This means that if demand and price of Georgian wine go up, Georgian grapes may become scarce, and companies will start to compete for grapes grown by households, driving up prices. In this way, the renewed prominence of Georgian wine in international markets may directly translate into higher incomes for Georgian smallholder farmers! In addition, companies producing wine in Georgia will be taxed, and higher volume and prices will generate additional profits and tax revenues. Yet how much more Georgian wine can be produced? In recent years, between 30,000 and 40,000 tons of grapes were processed annually by winemaking companies. Of the grapes grown by families, most is used for producing home-made wine, but if wine companies would offer higher prices for those “family grapes”, private wine growers would sell their harvest instead of consuming it. If that would happen, commercial wine production could be more than doubled. Currently, about 60 thousand hectares of Georgia’s land are covered with vineyards. This is just a half of the amount of land used in the early 1980′s (a great share of the vineyards were destroyed in the wake of Gorbachev’s anti-alcohol campaign), but still the share of arable land used for wine production is the fourth highest in the world (after Portugal, Chile and Italy) and amounts to 8% of all arable land. Therefore, exports could be further boosted by planting grapes on those areas that were already used for Soviet vineyards. PROMOTING GEORGIAN WINE While in Russia, Georgian wine is well-known (but not everyone knows that the quality has improved so much), recent history tells us that Russia is not a reliable market. So, Georgia should diversify the group of countries to which it sells wine. Georgian wine can be sold to other CIS countries, to Europe, the US, and Asia (wine consumption is picking up in China , which is an extremely important development for every wine-producing nation in the world). Yet in most markets outside the CIS countries, Georgian wines are hardly recognizable and mostly known to experts. According to Kym Andersen (“Is Georgia the next ‘new’ wine-exporting country?”, Working Paper  162523 , Robert Mondavi Institute Center for Wine Economics) , experiences of wine exporting countries outside of Europe show that it is more effective when the country of origin is promoted rather than a particular brand. Likewise, Sophie Ghvanidze (Ph.D., Hochschule Heilbronn) shows in her Ph.D. thesis (Bedeutung des Country-of-Origin-Effekts für die Wahrnehmung deutscher Weinkonsumenten: eine Untersuchung am Beispiel des georgischen Weines)  that in Germany (the world’s largest wine importer) the country of origin has a strong influence on the purchasing behavior of wine consumers. A country brand for Georgia may umbrella not only wine, but also (wine-)tourism, mineral water, other foodstuff, and whatever else Georgia wants to sell to the world. Such a brand cannot be established by private companies, even if they cooperate, due to the notorious  free rider problem : it is impossible to force companies to be involved in the establishment of the country brand, but every Georgian company would benefit from the marketing efforts, even if they did not contribute. Therefore, companies would do best by not participating and free-ride on the efforts of others. Only the government could create a country brand, and this is something that should be seriously considered.	არქეოლოგიური გათხრების დროს აღმოჩენილი ქვევრი, რომელიც ქართული მეღვინეობის უძველესი ისტორიის მტკიცებულებაა. (წყარო: Wikimedia Commons) მეღვინეობა ერთ-ერთი უძველესი ტრადიციაა, რომელიც ქართველებმა დღევანდელ დღემდე შემოინახეს. არქეოლოგიური გათხრებით დადასტურებულია, რომ ყურძენი საქართველოში 8000 წლის წინ ხარობდა და აქ ღვინის დამზადება ყველაზე ადრე დაიწყეს. ტრადიცია კვლავ ცოცხალია – დღეს ღვინო, ღვინის ქარხნების გარდა, სახლშიც მზადდება; განსაკუთრებით სოფლად, საკუთარ ვენახში მოყვანილი ყურძნით. ქართული მეღვინეობის დიდი ისტორია საერთაშორისო მასშტაბითაა აღიარებული. 2012 წლის ივლისიდან, საქართველოს აქვს ექსკლუზური უფლება, ქართული წარმოების ღვინოს ევროკავშირში პოპულარიზაცია გაუწიოს სიტყვებით „საქართველო – ღვინის აკვანი“. მაღალხარისხიანი პროდუქტი საქართველოში არც ისე ბევრი ექსკლუზიური და განსაკუთრებული პროდუქტი მზადდება, რომელიც ბაზრის მდიდარ სეგმენტზე  იქნება კონკურენტული. ღვინო ერთ-ერთი ასეთი პროდუქტია. ქართველი და უცხოელი ექსპერტების შეფასებით, ქართული ღვინის კულტურა მსოფლიოში უნიკალურია  სხვადასხვა მიზეზით. პირველი, საქართველო გამოირჩევა ყურძნის ენდოგენური ჯიშების სიუხვით. აქ ხარობს 500 ენდოგენურ ჯიშზე მეტი, რაც მსოფლიოში არესებული ყურძნის ჯიშების 20%-ია. მეორე, საქართველო ქვევრის ღვინის სამშობლოა. ხის კასრებში, მეტალის ან ბეტონის კონტეინერებში ფერმენტაციის ნაცვლად, როგორც ეს დანარჩენ მსოფლიო შიხდება, საქართველოში ტრადიციულად, ღვინოს აყენებენ თიხის ჭურჭელში, რომელიც მიწაში ინახება. ქვევრები ზომით განსხვავდება, ნახავთ როგორც რამდენიმე ლიტრის, ასევე რამდენიმე ათასი ლიტრის მოცულობს ქვევრებს.  2013 წელს, ქვევრს იუნესკოს არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის სტატუსი მიენიჭა. მე-19 საუკუნიდან, საქართველოში დაიწყეს ღვინის ევროპული ტექნოლოგიით დაყენება. პირველი ევროპული მარანი სამეფო დინასტიის შთამომავალს და რუსეთის იმპერიის არმიის გენერალს, ივანე მუხრანბატონს ეკუთვნოდა. მის სასახლეში, რომელიც თბილისიდან არც ისე შორს მდებარეობს, დღეს „შატო მუხრანის“ ღვინოები ისხმება. მუხრანბატონი პოინერი იყო იმაში, რაც შემდეგ ქართული ღვინის ინდუსტრიის ბიზნეს მოდელი გახდა: ის  ღვინოს ევროპული ტექნოლოგიით აყენებდა და ექსპორტზე გაჰქონდა ევროპასა და რუსეთში. სწორი მარკეტინგული სვლებით, რასაც ემატებოდა ღვინის კარგი ხარისხი, მისმა ღვინოებმა სწრაფად მოიპოვა აღიარება, როგორც რუსეთის საზოგადოების მაღალ კლასებში, ასევე ევროპაში. 1898 წელს, მუხრანბატონის ერთ-ერთმა ღვინომ პარიზის ღვინის გამოფენაზე უმაღლესი ჯილდო მიიღო. საბჭოთა კავშირის დროს, ქართველი მეღვინეების მისწრაფება, ეწარმოებინათ მსოფლიო დონის ღვინო – დასრულდა. იმ პერიოდში, საბჭოთა კავშირს ღვინით ძირითადად საქართველო და მოლდოვა ამარაგებდა და მრავალი სხვა პროდუქტის მსგავსად, ღვინის ხარისხიც გაურესდა. მეღვინეები ყურძნის წვენს ამატებდნენ წყალს და შაქარს მოცულობისა და ალკოჰოლის გასაზრდელად, თუმცა მომხმარებლებს არ ჰქონდათ სხვა არჩევანი, რომ ქართული ღვინო სხვა წარმოების პროდუქტისთვის შეედარებინათ. საბჭოთა კავშირში ქართული ღვინის განსაკუთრებული როლის გამო, 1990-იან წლებში, რუსეთში კვლავ მაღალი იყო ქართულ ღვინოზე მოთხოვნა. ღვინის ექსპორტის უდიდესი ნაწილი რუსულ ბაზარზე მიდიოდა, რის გამოც,  2006 წლის რუსეთის ემბარგო დიდი დარტყმა გახდა ქართული ღვინის ინდუსტრიისათვის. ამის შედეგად, 2006 წელს, ღვინის ექსპორტი  50%-ით შემცირდა და კლება შემდეგ წლებშიც გაგრძელდა. თუმცა, რუსულმა აკრძალვამ ქართველ მეღვინეებს ხარისხის გაუმჯობესებისაკენ უბიძგა, შედეგად კი, ქართულმა ღვინომ, მნიშვნელოვანი საერთაშორისო აღიარება მოიპოვა. მხოლოდ 2014 წელს, ისეთ პრესტიჟულ საერთაშორისო კონკურსებზე, როგორებიცაა ღვინის და სპირტიანი სასმელების საერთაშორისო კონკურსი და ღვინის საერთაშორისო გამოწვევა , ქართულმა ღვინომ, შესაბამისად, 39 და 32 ჯილდო აიღო. ქართული ღვინო ექსპერტების მაღალ შეფასებას იმსახურებს. გაერთიანებულ სამეფოში, ღვინის იმპორტიორის ( გაუმარჯოს ) ვებ-გვერდზე ვკითხულობთ, რომ კონდოლის რქაწითელს აქვს „კომპლექსური, თაფლის და მწიფე ვაშლის არომატი, არის დახვეწილი და სასიამოვნოდ დასალევი“. 2007 წლის ქვევრის ღვინოზე კი წერენ: მას აქვს “მდიდარი ოქროსფერი ფერი, ვაშლის, მსხლის და კომშის კომპლექსური არომატი, რომელსაც თან სდევს ვანილის მსუბუქი გემო. აქვს თეთრი ღვინისთვის უჩვეულო სტრუქტურა, რომელიც მას ელეგანტურად დაძველების საშუალებას მისცემს. ის ტოვებს ხილის ინტენსიურ გემოს. ტრადიციის დამაინტრიგებელი ნიშანი. არ მიირთვათ ძალიან ცივი – ოდნავ გრილი“. ეკონომიკური თვალსაზრისი შეიძლება გაგიკვირდეთ, რომ ეკონომისტები ღვინოზე საუბრობენ. თუმცა, უკანასკნელ წლებში, ღვინის ეკონომიკა კვლევის მნიშვნელოვანი სფერო გახდა. არსებობს ღვინის ეკონომისტების ამერიკის ასოციაცია, მრავალი ვებ-გვერდი, მაგალითად, www.wineeconomist.com (რომელსაც მართავს მაიკ ვესეტი, ავტორი წიგნისა ღვინის ომები, რომელიც „მოგვითხრობს ბაზრის ტრენდების ომის შესახებ, რომლებიც მსოფლიო ღვინის ახალ რუკებს ადგენენ“), და ასევე არის სპეციალიზებული სამეცნიერო ჟურნალები, მაგალითად Wine Economics and Policy (Elsevier) და Journal of Wine Economics (Cambridge University Press). ამ საკითხს მრავალი ეკონომიკური წიგნი და აკადემიური ნაშრომი ეხმიანება. რა შეგვიძლია ვთქვათ ქართული ღვინის ინდუსტრიის ეკონომიკურ ასპექტზე? უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღინიშონს, რომ უკანასკნელ წლებში, ღვინის ექსპორტი იზრდება და 2013 წელს, 130 მილიონი დოლარი შეადგინა. თუმცა, 2014 უკეთესი წელი ჩანს! მიმდინარე წლის მხოლოდ პირველ რვა თვეში ექსპორტირებულია 118.5 მლნ დოლარის ღირებულების ღვინო, რაც 83%-ით აღემატება გასული წლის შესაბამის პერიოდს. 2012 წელს, რუსეთის ბაზრის გახსნის შემდეგ, რუსეთი კვლავ ქართული ღვინის უდიდესი იმპორტიორია. ასევე, აშკარაა  ღვინის ექსპორტის ფასი ზრდა, 90-იანი წლების შუა პერიოდიდან, როდესაც ნიშნული 1 დოლარზე ნაკლები იყო, 2011 წლისთვის 3.2 დოლარამდე და შემდგომაც. მიმდინარე მდგომარეობით, ქართული ღვინის საექსპორტო ფასი, მსოფლიოს საშუალოს აღემატება, რაც მისი, როგორც ფუფუნების პროდუქტის სტატუსს ამყარებს. მომავალში სავარაუდოა, რომ მიწოდების გაზრდა ექსპორტის ფასზე იმოქმედებს, როგორც ეს მოხდა ავსტრალიის შემთხვევაში, 2000-იან წლებში, როდესაც ავსტრალიური წარმოების ღვინოებზე ფასი შემცირდა, მაგრამ ასევე სავარაუდოა, რომ მიწოდების ეფექტი კომპენსირებული იქნება ევროპასა და ამერიკაში ქართული ღვინის ცნობადობის გაზრდით. ვინ მიიღებს სარგებელს, თუ გაიზრდება ქართული ღვინის წარმოების მოცულობა და ფასი? ღვინოს აქვს პოტენციალი, ხელი შეუწყოს „ინკლუზიურ ზრდას“, ე.ი. ზრდას, რომლის დროსაც, სარგებელს იღებენ არა მხოლოდ მეწარმეები და წარმოებაში უშუალოდ ჩართული პირები (როგორც ეს ხშირად თან სდევს ეკონომიკურ აქტივობებს განვითარებად ქვეყნებში). ეს მსჯელობა ემყარება იმ ფაქტს რომ სოფლად, განსაკუთრებით კი კახეთში, მევენახეობა შემოსავლის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი წყაროა. მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთი ღვინის კომპანია თავად ფლობს ვენახებს და ყურძენს იქიდან იღებს, სხვები  ყურძენს, ძირითადად, საოჯახო მეურნეობებიდან ყიდულობენ. ქვეყნის მასშტაბით, დაახლოებით, 2-3-ჯერ მეტი ღვინო იწრმოება ოჯახებში, ვიდრე ღვინის ქარხნებში. ეს ნიშნავს, რომ თუ ქართული ღვინის მოთხოვნა და ფასი გაიზრდება, ღვინის ქარხნებს შორის კონკურენცია გაზრდის ყურძნის ფასსაც. ამ გზით, მსოფლიო ბაზრებზე ქართული ღვინის პოპულარიზაცია პირდაპირ აისახება ქართველი მევენახე გლეხების შემოსავალზე! ამას გარდა, გაიზრდება ღვინის მწარმოებელი კომპანიებიდან მიღებული საგადასახადო შემოსავლები. და მაინც, რა რაოდენობის ღვინის წარმოებაა შესაძლებელი? ბოლო წლებში ქარხნების მიერ, ღვინის დასაყენებლად საშუალოდ, 30-40,000 ტონა ყურძენი გამოიყენება. საოჯახო მეურნეობების მფლობელობაში არსებული ვენახების მოსავლის უმეტესობა, ოჯახის ღვინის დასაყენებლად გამოიყენება, თუმცა, თუ ღვინის კომპანიები მევენახეებს მისაღებ ფასს შესთავაზებენ, ისინი, მოხმარების ნაცვლად, გაყიდიან ყურძენს. ამ შემთხვევაში, შესაძლებელია კომერციულად წარმოებული ღვინის რაოდენობის გაორმაგება. დღეის მდგომარეობით, საქართველოში 60 ათას ჰექტარზეა ვენახი გაშენებული. ეს მხოლოდ იმ ფართობის ნახევარია, რაზეც 1980-იანების დასაწყისამდე იყო ვენახი გაშენებული (მათი დიდი ნაწილი გაიჩეხა გორბაჩოვის ანტი-ალკოჰოლური კამპანიის შედეგად); ამის მიუხედავად, საქართველო მეოთხეა (პორტუგალიის, ჩილეს, და იტალიის შემდეგ) სასოფლო-სამეურნეო მიწების წილით (8%), რომელიც გამოყენება ვაზის კულტივირებისათის. ასე რომ, ექსპორტის კიდევ უფრო გაზრდა შესაძლებელია ვენახების იმ ტერიტორიაზე გაშენებით, სადაც ისინი გაიჩეხა. ქართული ღვინის სტიმულირება მიუხედავად იმისა, რომ რუსი მომხმარებელი კარგად იცნობს ქართულ ღვინოს (თუმცა, ყველამ არ იცის, რომ ხარისხი ბოლო წლებში შესამჩნევლად გაუმჯობესდა), ისტორია გვიჩვენებს, რომ რუსული ბაზარი სანდო არაა. ასე რომ, საქართველომ უნდა მოახდინოს იმ ქვეყნების დივერსიფიკაცია, სადაც ღვინის ექსპორტს ახდენს. ქართული ღვინო უნდა გაიყიდოს სხვა პოსტ-საბჭოთა ქვეყნებში, ევროპაში, ამერიკასა და აზიაში (ღვინის მოხმარებამ პიკს მიაღწია ჩინეთში, რაც მეტად მნიშვნელოვანია ღვინის მწარმოებელი ყველა ქვეყნისათვის). მართალია, ექსპერტები მას უკვე იცნობენ, მაგრამ პოსტ-საბჭოთა ქვეყნების გარდა, ქართული ღვინო ჯერ კიდევ არაა ცნობილი ფართო საზოგადოებისათვის. კიმ ანდერსენის მიხედვით, (“არის საქართველო შემდეგი „ახალი“ ღვინის ექსპორტიორი ქვეყანა?”, სამუშაო კვლევა 162523 , Robert Mondavi Institute Center for Wine Economics) , ღვინის ექსპორტიორი არაევროპული ქვეყნების გამოცდილება აჩვენებს, რომ კონკრეტული ბრენდის რეკლამირებასთან შედარებით, გაცილებით ეფექტურია წარმოების ქვეყნის რეკლამირება. ასევე, სოფი ღვანიძემ თავის სადოქტორო ნაშრომში (Bedeutung des Country-of-Origin-Effekts für die Wahrnehmung deutscher Weinkonsumenten: eine Untersuchung am Beispiel des georgischen Weines) აჩვენა, რომ გერმანიაში (რომელიც ღვინის ყველაზე დიდი იმპორტიორია) წარმოების ქვეყანას დიდი გავლენა აქვს ღვინის მომხმარებლის ქცევაზე. საქართველომ  ქვეყნის ბრენდი შეუძლია გამოიყენოს არა მხოლოდ ღვინის რეკლამირებისათვის, არამედ (ღვინის-)ტურიზმის, მინერალური წყლების, საკვები და სხვა  პროდუქტების პოპულარიზაციისათვისაც. ასეთი ბრენდი ვერ შეიქმნება კერძო კომპანიების მიერ, იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ისინი ერთობლივად იმოქმედებენ. ამის მიზეზია „უბილეთო მგზავრის“ ცნობილი პრობლემა: შეუძლებელია აიძულო კომპანიები მონაწილეობა მიიღონ ქვეყნის ბრენდის ჩამოყალიბებაში, თუმცა მისგან ყველა კომპანია მიიღებს სარგებელს, იმის მიუხედავად, თავად რა წვლილი მიუძღვით ბრენდის შექმნაში. ასე რომ, კომპანიებისათვის საუკეთესო სტრატეგიაა, არ მიიღონ მონაწილეობა და უფასოდ ისარგებლონ სხვების მცდელობით მიღწეული შედეგით. ქვეყნის ბრენდის შექმნა მხოლოდ მთავრობას შეუძლია და ამ ფაქტს სერიოზული მნიშვნელობა უნდა მიენიჭოს.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3845	http://www.iset.ge/blog/?p=3855
A kvevri vessel found in an archaeological excavation, witnessing the ancient history of Georgian winemaking. (Source: Wikimedia Commons) Winemaking is one of the oldest Georgian traditions that have survived to this day. <span style="color: #222222;">Archaeologists have proved that the history of Georgian wine production reaches back into the past at least 8000 years. </span>Arguably, this makes Georgia the earliest place on earth where wine was produced. And the tradition is alive – today there are not just big wine firms, but it is common among ordinary Georgians to grow grapes and produce their own, home-made wine. The great history of Georgian winemaking has been acknowledged internationally. Since July 2012, Georgia has the exclusive right to sell wine in the European Union with the slogan “Georgia – The Cradle of Wine”. A HIGH-END PRODUCT Not many things produced in Georgia are so exclusive and special that they can compete in the luxury segment of the market. Wine is one of these products, and that is for good reasons, as both domestic and foreign experts agree that Georgian viticulture is unique in the world. Firstly, Georgia offers an amazing variety of endogenous grapes. More than 500 endogenous kinds of grapes are cultivated in Georgia, which is 20% of all grape varieties which exist in the world! <span style="color: #222222;">Secondly, Georgia is home to the famous wine making technology kvevri – instead of fermentation in wooden barrels, metal or concrete containers, as it is done elsewhere in the world, the kvevri winemaker uses earthenware vessels buried in the ground.</span> They vary in shapes and sizes, which range from a few to several thousand liters. In 2013, UNESCO included kvevri on the list of Intangible Cultural Heritage of Humanity . From the 19<sup>th</sup> Century onwards, Georgians have begun to make wine according to European fermentation practices. The first European style cellar was built by Ivane Mukhranbatoni, a descendant of the old Georgian dynasty Mukhrani and major-general in the imperial Russian army. In his residency, Chateau Mukhrani , a beautiful estate in 19<sup>th</sup> century French style not far away from Tbilisi, wine is produced still today. Mukhranbatoni pioneered what soon became a business model for the whole Georgian wine industry: producing wine in European style and exporting it not to Europe but to … Russia! By using creative marketing, his wines soon became the preferred choice of the Russian upper classes, and due to their objective qualities, they gained international recognition. In 1898, one of Mukhranbatoni’s wines won the highest prize at the Paris wine exhibition. In Soviet times, Georgian aspirations to produce world class wines came to an end. Georgia and Moldova were the main suppliers of wine for the Soviet Union, yet as with most consumer products of the Soviet Union, quality deteriorated and reached an all-time low in the 1980s. Soviet winemakers heavily relied on adding sugar to increase sweetness and alcohol content, yet Soviet citizens had no alternatives to which they could compare Georgian wine. One of the most famous Georgians, Josef Stalin, preferred throughout his life semi-sweet Khvanchkara from Racha and the well-known Saperavi to Russian vodka. The special role of Georgian wine in the Soviet Union explains why Georgian wine was still in high demand in Russia after 1990, and the Russian embargo on Georgian wine imposed in 2006 was a blow for the Georgian wine industry. Up to 2006, more than 80% of wine exports went to Russia, and in 2006 the total value of Georgian wine exports decreased by almost 50% and continued to decrease in the subsequent years. However, the Russian ban forced Georgian winemakers to further increase quality and adjust to international standards, and Georgian wine received unprecedented recognition. Just in 2014, in the prestigious International Wine and Spirit Competition  and in the International Wine Challenge 39 and 32 Georgian wines received awards, respectively. Experts are full of praise for Georgian wine. The webpage of a UK wine importer ( Gaumarjos ) states that the 2005 Kondoli Rkatsiteli has “complex, honeyed, ripe apple aromas, and is crisp and steely on the palate with just a hint of buttered toffee.” About a 2007 kvevri wine, we can read that it has a “rich golden colour, with complex aromas of baked apple, dried pear and quince, overlaid with creamy vanilla hints. In the mouth, it is serious and weighty with intense fruit and a surprising structure for a white wine, which will enable it to age elegantly. An intriguing snapshot of tradition, but don’t serve it too cold – just lightly chilled.” THE ECONOMIC ANGLE To some it may come as a surprise that economists have to say something about wine. Yet wine economics has become a vibrant field of research in the last years. There is the American Association of Wine Economists , there are various websites like www.wineeconomist.com (run by Mike Veseth, the author of the book Wine Wars, which “tells the compelling story of the war between the market trends that are redrawing the world wine map”), and there are specialized scientific journals like Wine Economics and Policy (Elsevier) and the Journal of Wine Economics (Cambridge University Press). Various books and uncountable academic articles echo the importance of the subject for the economics profession. So, what can we say about the economic aspects of the Georgian wine industry? First of all, there is the good news that Georgian wine exports have constantly increased in recent years and in 2013 amounted to almost 130 million dollar. Yet 2014 seems to be an even better year! Only in first eight months Georgia grossed 118.5 million dollar from selling wine abroad, 83% more than in the same period of the previous year. After the reopening of the Russian market for Georgian wine in 2012, Russia got back its place on the top of the list of countries importing Georgian wine. Also, the export price of Georgian wine per liter has been increasing from the middle of the 1990′s from below 1 dollar to 3.2 dollar in 2011. Today, the export price of Georgian wine is above the world’s average, underpinning its status as a luxury good. In future, it is likely that the increase of supply will put pressure on the export prices for Georgian wine, as it was the case in Australia in the 2000′s, yet this may be more than offset by increased recognition of Georgian wine especially in Europe and the USA. If production volume and prices of Georgian wine go up, who will benefit? It turns out that wine has the potential for creating “inclusive growth”, i.e. growth which not just raises the incomes of entrepreneurs and people who are already well-off (as it is often the case with economic activities in developing countries). This contention is based on the fact that grape growing is a main activity and an important source of income for many households in rural areas, especially in Kakheti. While many wineries cultivate grapes themselves, it is also common to partly or entirely buy grapes from local families. It is estimated that approximately 2-3 times more wine is produced as “family wine” than by commercial companies. This means that if demand and price of Georgian wine go up, Georgian grapes may become scarce, and companies will start to compete for grapes grown by households, driving up prices. In this way, the renewed prominence of Georgian wine in international markets may directly translate into higher incomes for Georgian smallholder farmers! In addition, companies producing wine in Georgia will be taxed, and higher volume and prices will generate additional profits and tax revenues. Yet how much more Georgian wine can be produced? In recent years, between 30,000 and 40,000 tons of grapes were processed annually by winemaking companies. Of the grapes grown by families, most is used for producing home-made wine, but if wine companies would offer higher prices for those “family grapes”, private wine growers would sell their harvest instead of consuming it. If that would happen, commercial wine production could be more than doubled. Currently, about 60 thousand hectares of Georgia’s land are covered with vineyards. This is just a half of the amount of land used in the early 1980′s (a great share of the vineyards were destroyed in the wake of Gorbachev’s anti-alcohol campaign), but still the share of arable land used for wine production is the fourth highest in the world (after Portugal, Chile and Italy) and amounts to 8% of all arable land. Therefore, exports could be further boosted by planting grapes on those areas that were already used for Soviet vineyards. PROMOTING GEORGIAN WINE While in Russia, Georgian wine is well-known (but not everyone knows that the quality has improved so much), recent history tells us that Russia is not a reliable market. So, Georgia should diversify the group of countries to which it sells wine. Georgian wine can be sold to other CIS countries, to Europe, the US, and Asia (wine consumption is picking up in China , which is an extremely important development for every wine-producing nation in the world). Yet in most markets outside the CIS countries, Georgian wines are hardly recognizable and mostly known to experts. According to Kym Andersen (“Is Georgia the next ‘new’ wine-exporting country?”, Working Paper  162523 , Robert Mondavi Institute Center for Wine Economics) , experiences of wine exporting countries outside of Europe show that it is more effective when the country of origin is promoted rather than a particular brand. Likewise, Sophie Ghvanidze (Ph.D., Hochschule Heilbronn) shows in her Ph.D. thesis (Bedeutung des Country-of-Origin-Effekts für die Wahrnehmung deutscher Weinkonsumenten: eine Untersuchung am Beispiel des georgischen Weines)  that in Germany (the world’s largest wine importer) the country of origin has a strong influence on the purchasing behavior of wine consumers. A country brand for Georgia may umbrella not only wine, but also (wine-)tourism, mineral water, other foodstuff, and whatever else Georgia wants to sell to the world. Such a brand cannot be established by private companies, even if they cooperate, due to the notorious  free rider problem : it is impossible to force companies to be involved in the establishment of the country brand, but every Georgian company would benefit from the marketing efforts, even if they did not contribute. Therefore, companies would do best by not participating and free-ride on the efforts of others. Only the government could create a country brand, and this is something that should be seriously considered.	არქეოლოგიური გათხრების დროს აღმოჩენილი ქვევრი, რომელიც ქართული მეღვინეობის უძველესი ისტორიის მტკიცებულებაა. (წყარო: Wikimedia Commons) მეღვინეობა ერთ-ერთი უძველესი ტრადიციაა, რომელიც ქართველებმა დღევანდელ დღემდე შემოინახეს. არქეოლოგიური გათხრებით დადასტურებულია, რომ ყურძენი საქართველოში 8000 წლის წინ ხარობდა და აქ ღვინის დამზადება ყველაზე ადრე დაიწყეს. ტრადიცია კვლავ ცოცხალია – დღეს ღვინო, ღვინის ქარხნების გარდა, სახლშიც მზადდება; განსაკუთრებით სოფლად, საკუთარ ვენახში მოყვანილი ყურძნით. ქართული მეღვინეობის დიდი ისტორია საერთაშორისო მასშტაბითაა აღიარებული. 2012 წლის ივლისიდან, საქართველოს აქვს ექსკლუზური უფლება, ქართული წარმოების ღვინოს ევროკავშირში პოპულარიზაცია გაუწიოს სიტყვებით „საქართველო – ღვინის აკვანი“. მაღალხარისხიანი პროდუქტი საქართველოში არც ისე ბევრი ექსკლუზიური და განსაკუთრებული პროდუქტი მზადდება, რომელიც ბაზრის მდიდარ სეგმენტზე  იქნება კონკურენტული. ღვინო ერთ-ერთი ასეთი პროდუქტია. ქართველი და უცხოელი ექსპერტების შეფასებით, ქართული ღვინის კულტურა მსოფლიოში უნიკალურია  სხვადასხვა მიზეზით. პირველი, საქართველო გამოირჩევა ყურძნის ენდოგენური ჯიშების სიუხვით. აქ ხარობს 500 ენდოგენურ ჯიშზე მეტი, რაც მსოფლიოში არესებული ყურძნის ჯიშების 20%-ია. მეორე, საქართველო ქვევრის ღვინის სამშობლოა. ხის კასრებში, მეტალის ან ბეტონის კონტეინერებში ფერმენტაციის ნაცვლად, როგორც ეს დანარჩენ მსოფლიო შიხდება, საქართველოში ტრადიციულად, ღვინოს აყენებენ თიხის ჭურჭელში, რომელიც მიწაში ინახება. ქვევრები ზომით განსხვავდება, ნახავთ როგორც რამდენიმე ლიტრის, ასევე რამდენიმე ათასი ლიტრის მოცულობს ქვევრებს.  2013 წელს, ქვევრს იუნესკოს არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის სტატუსი მიენიჭა. მე-19 საუკუნიდან, საქართველოში დაიწყეს ღვინის ევროპული ტექნოლოგიით დაყენება. პირველი ევროპული მარანი სამეფო დინასტიის შთამომავალს და რუსეთის იმპერიის არმიის გენერალს, ივანე მუხრანბატონს ეკუთვნოდა. მის სასახლეში, რომელიც თბილისიდან არც ისე შორს მდებარეობს, დღეს „შატო მუხრანის“ ღვინოები ისხმება. მუხრანბატონი პოინერი იყო იმაში, რაც შემდეგ ქართული ღვინის ინდუსტრიის ბიზნეს მოდელი გახდა: ის  ღვინოს ევროპული ტექნოლოგიით აყენებდა და ექსპორტზე გაჰქონდა ევროპასა და რუსეთში. სწორი მარკეტინგული სვლებით, რასაც ემატებოდა ღვინის კარგი ხარისხი, მისმა ღვინოებმა სწრაფად მოიპოვა აღიარება, როგორც რუსეთის საზოგადოების მაღალ კლასებში, ასევე ევროპაში. 1898 წელს, მუხრანბატონის ერთ-ერთმა ღვინომ პარიზის ღვინის გამოფენაზე უმაღლესი ჯილდო მიიღო. საბჭოთა კავშირის დროს, ქართველი მეღვინეების მისწრაფება, ეწარმოებინათ მსოფლიო დონის ღვინო – დასრულდა. იმ პერიოდში, საბჭოთა კავშირს ღვინით ძირითადად საქართველო და მოლდოვა ამარაგებდა და მრავალი სხვა პროდუქტის მსგავსად, ღვინის ხარისხიც გაურესდა. მეღვინეები ყურძნის წვენს ამატებდნენ წყალს და შაქარს მოცულობისა და ალკოჰოლის გასაზრდელად, თუმცა მომხმარებლებს არ ჰქონდათ სხვა არჩევანი, რომ ქართული ღვინო სხვა წარმოების პროდუქტისთვის შეედარებინათ. საბჭოთა კავშირში ქართული ღვინის განსაკუთრებული როლის გამო, 1990-იან წლებში, რუსეთში კვლავ მაღალი იყო ქართულ ღვინოზე მოთხოვნა. ღვინის ექსპორტის უდიდესი ნაწილი რუსულ ბაზარზე მიდიოდა, რის გამოც,  2006 წლის რუსეთის ემბარგო დიდი დარტყმა გახდა ქართული ღვინის ინდუსტრიისათვის. ამის შედეგად, 2006 წელს, ღვინის ექსპორტი  50%-ით შემცირდა და კლება შემდეგ წლებშიც გაგრძელდა. თუმცა, რუსულმა აკრძალვამ ქართველ მეღვინეებს ხარისხის გაუმჯობესებისაკენ უბიძგა, შედეგად კი, ქართულმა ღვინომ, მნიშვნელოვანი საერთაშორისო აღიარება მოიპოვა. მხოლოდ 2014 წელს, ისეთ პრესტიჟულ საერთაშორისო კონკურსებზე, როგორებიცაა ღვინის და სპირტიანი სასმელების საერთაშორისო კონკურსი და ღვინის საერთაშორისო გამოწვევა , ქართულმა ღვინომ, შესაბამისად, 39 და 32 ჯილდო აიღო. ქართული ღვინო ექსპერტების მაღალ შეფასებას იმსახურებს. გაერთიანებულ სამეფოში, ღვინის იმპორტიორის ( გაუმარჯოს ) ვებ-გვერდზე ვკითხულობთ, რომ კონდოლის რქაწითელს აქვს „კომპლექსური, თაფლის და მწიფე ვაშლის არომატი, არის დახვეწილი და სასიამოვნოდ დასალევი“. 2007 წლის ქვევრის ღვინოზე კი წერენ: მას აქვს “მდიდარი ოქროსფერი ფერი, ვაშლის, მსხლის და კომშის კომპლექსური არომატი, რომელსაც თან სდევს ვანილის მსუბუქი გემო. აქვს თეთრი ღვინისთვის უჩვეულო სტრუქტურა, რომელიც მას ელეგანტურად დაძველების საშუალებას მისცემს. ის ტოვებს ხილის ინტენსიურ გემოს. ტრადიციის დამაინტრიგებელი ნიშანი. არ მიირთვათ ძალიან ცივი – ოდნავ გრილი“. ეკონომიკური თვალსაზრისი შეიძლება გაგიკვირდეთ, რომ ეკონომისტები ღვინოზე საუბრობენ. თუმცა, უკანასკნელ წლებში, ღვინის ეკონომიკა კვლევის მნიშვნელოვანი სფერო გახდა. არსებობს ღვინის ეკონომისტების ამერიკის ასოციაცია, მრავალი ვებ-გვერდი, მაგალითად, www.wineeconomist.com (რომელსაც მართავს მაიკ ვესეტი, ავტორი წიგნისა ღვინის ომები, რომელიც „მოგვითხრობს ბაზრის ტრენდების ომის შესახებ, რომლებიც მსოფლიო ღვინის ახალ რუკებს ადგენენ“), და ასევე არის სპეციალიზებული სამეცნიერო ჟურნალები, მაგალითად Wine Economics and Policy (Elsevier) და Journal of Wine Economics (Cambridge University Press). ამ საკითხს მრავალი ეკონომიკური წიგნი და აკადემიური ნაშრომი ეხმიანება. რა შეგვიძლია ვთქვათ ქართული ღვინის ინდუსტრიის ეკონომიკურ ასპექტზე? უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღინიშონს, რომ უკანასკნელ წლებში, ღვინის ექსპორტი იზრდება და 2013 წელს, 130 მილიონი დოლარი შეადგინა. თუმცა, 2014 უკეთესი წელი ჩანს! მიმდინარე წლის მხოლოდ პირველ რვა თვეში ექსპორტირებულია 118.5 მლნ დოლარის ღირებულების ღვინო, რაც 83%-ით აღემატება გასული წლის შესაბამის პერიოდს. 2012 წელს, რუსეთის ბაზრის გახსნის შემდეგ, რუსეთი კვლავ ქართული ღვინის უდიდესი იმპორტიორია. ასევე, აშკარაა  ღვინის ექსპორტის ფასი ზრდა, 90-იანი წლების შუა პერიოდიდან, როდესაც ნიშნული 1 დოლარზე ნაკლები იყო, 2011 წლისთვის 3.2 დოლარამდე და შემდგომაც. მიმდინარე მდგომარეობით, ქართული ღვინის საექსპორტო ფასი, მსოფლიოს საშუალოს აღემატება, რაც მისი, როგორც ფუფუნების პროდუქტის სტატუსს ამყარებს. მომავალში სავარაუდოა, რომ მიწოდების გაზრდა ექსპორტის ფასზე იმოქმედებს, როგორც ეს მოხდა ავსტრალიის შემთხვევაში, 2000-იან წლებში, როდესაც ავსტრალიური წარმოების ღვინოებზე ფასი შემცირდა, მაგრამ ასევე სავარაუდოა, რომ მიწოდების ეფექტი კომპენსირებული იქნება ევროპასა და ამერიკაში ქართული ღვინის ცნობადობის გაზრდით. ვინ მიიღებს სარგებელს, თუ გაიზრდება ქართული ღვინის წარმოების მოცულობა და ფასი? ღვინოს აქვს პოტენციალი, ხელი შეუწყოს „ინკლუზიურ ზრდას“, ე.ი. ზრდას, რომლის დროსაც, სარგებელს იღებენ არა მხოლოდ მეწარმეები და წარმოებაში უშუალოდ ჩართული პირები (როგორც ეს ხშირად თან სდევს ეკონომიკურ აქტივობებს განვითარებად ქვეყნებში). ეს მსჯელობა ემყარება იმ ფაქტს რომ სოფლად, განსაკუთრებით კი კახეთში, მევენახეობა შემოსავლის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი წყაროა. მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთი ღვინის კომპანია თავად ფლობს ვენახებს და ყურძენს იქიდან იღებს, სხვები  ყურძენს, ძირითადად, საოჯახო მეურნეობებიდან ყიდულობენ. ქვეყნის მასშტაბით, დაახლოებით, 2-3-ჯერ მეტი ღვინო იწრმოება ოჯახებში, ვიდრე ღვინის ქარხნებში. ეს ნიშნავს, რომ თუ ქართული ღვინის მოთხოვნა და ფასი გაიზრდება, ღვინის ქარხნებს შორის კონკურენცია გაზრდის ყურძნის ფასსაც. ამ გზით, მსოფლიო ბაზრებზე ქართული ღვინის პოპულარიზაცია პირდაპირ აისახება ქართველი მევენახე გლეხების შემოსავალზე! ამას გარდა, გაიზრდება ღვინის მწარმოებელი კომპანიებიდან მიღებული საგადასახადო შემოსავლები. და მაინც, რა რაოდენობის ღვინის წარმოებაა შესაძლებელი? ბოლო წლებში ქარხნების მიერ, ღვინის დასაყენებლად საშუალოდ, 30-40,000 ტონა ყურძენი გამოიყენება. საოჯახო მეურნეობების მფლობელობაში არსებული ვენახების მოსავლის უმეტესობა, ოჯახის ღვინის დასაყენებლად გამოიყენება, თუმცა, თუ ღვინის კომპანიები მევენახეებს მისაღებ ფასს შესთავაზებენ, ისინი, მოხმარების ნაცვლად, გაყიდიან ყურძენს. ამ შემთხვევაში, შესაძლებელია კომერციულად წარმოებული ღვინის რაოდენობის გაორმაგება. დღეის მდგომარეობით, საქართველოში 60 ათას ჰექტარზეა ვენახი გაშენებული. ეს მხოლოდ იმ ფართობის ნახევარია, რაზეც 1980-იანების დასაწყისამდე იყო ვენახი გაშენებული (მათი დიდი ნაწილი გაიჩეხა გორბაჩოვის ანტი-ალკოჰოლური კამპანიის შედეგად); ამის მიუხედავად, საქართველო მეოთხეა (პორტუგალიის, ჩილეს, და იტალიის შემდეგ) სასოფლო-სამეურნეო მიწების წილით (8%), რომელიც გამოყენება ვაზის კულტივირებისათის. ასე რომ, ექსპორტის კიდევ უფრო გაზრდა შესაძლებელია ვენახების იმ ტერიტორიაზე გაშენებით, სადაც ისინი გაიჩეხა. ქართული ღვინის სტიმულირება მიუხედავად იმისა, რომ რუსი მომხმარებელი კარგად იცნობს ქართულ ღვინოს (თუმცა, ყველამ არ იცის, რომ ხარისხი ბოლო წლებში შესამჩნევლად გაუმჯობესდა), ისტორია გვიჩვენებს, რომ რუსული ბაზარი სანდო არაა. ასე რომ, საქართველომ უნდა მოახდინოს იმ ქვეყნების დივერსიფიკაცია, სადაც ღვინის ექსპორტს ახდენს. ქართული ღვინო უნდა გაიყიდოს სხვა პოსტ-საბჭოთა ქვეყნებში, ევროპაში, ამერიკასა და აზიაში (ღვინის მოხმარებამ პიკს მიაღწია ჩინეთში, რაც მეტად მნიშვნელოვანია ღვინის მწარმოებელი ყველა ქვეყნისათვის). მართალია, ექსპერტები მას უკვე იცნობენ, მაგრამ პოსტ-საბჭოთა ქვეყნების გარდა, ქართული ღვინო ჯერ კიდევ არაა ცნობილი ფართო საზოგადოებისათვის. კიმ ანდერსენის მიხედვით, (“არის საქართველო შემდეგი „ახალი“ ღვინის ექსპორტიორი ქვეყანა?”, სამუშაო კვლევა 162523 , Robert Mondavi Institute Center for Wine Economics) , ღვინის ექსპორტიორი არაევროპული ქვეყნების გამოცდილება აჩვენებს, რომ კონკრეტული ბრენდის რეკლამირებასთან შედარებით, გაცილებით ეფექტურია წარმოების ქვეყნის რეკლამირება. ასევე, სოფი ღვანიძემ თავის სადოქტორო ნაშრომში (Bedeutung des Country-of-Origin-Effekts für die Wahrnehmung deutscher Weinkonsumenten: eine Untersuchung am Beispiel des georgischen Weines) აჩვენა, რომ გერმანიაში (რომელიც ღვინის ყველაზე დიდი იმპორტიორია) წარმოების ქვეყანას დიდი გავლენა აქვს ღვინის მომხმარებლის ქცევაზე. საქართველომ  ქვეყნის ბრენდი შეუძლია გამოიყენოს არა მხოლოდ ღვინის რეკლამირებისათვის, არამედ (ღვინის-)ტურიზმის, მინერალური წყლების, საკვები და სხვა  პროდუქტების პოპულარიზაციისათვისაც. ასეთი ბრენდი ვერ შეიქმნება კერძო კომპანიების მიერ, იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ისინი ერთობლივად იმოქმედებენ. ამის მიზეზია „უბილეთო მგზავრის“ ცნობილი პრობლემა: შეუძლებელია აიძულო კომპანიები მონაწილეობა მიიღონ ქვეყნის ბრენდის ჩამოყალიბებაში, თუმცა მისგან ყველა კომპანია მიიღებს სარგებელს, იმის მიუხედავად, თავად რა წვლილი მიუძღვით ბრენდის შექმნაში. ასე რომ, კომპანიებისათვის საუკეთესო სტრატეგიაა, არ მიიღონ მონაწილეობა და უფასოდ ისარგებლონ სხვების მცდელობით მიღწეული შედეგით. ქვეყნის ბრენდის შექმნა მხოლოდ მთავრობას შეუძლია და ამ ფაქტს სერიოზული მნიშვნელობა უნდა მიენიჭოს.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3818	http://www.iset.ge/blog/?p=3841
<span style="font-size: 11px;">This image was originally created in 1944 as part of a post-WWII famine prevention campaign “Of Course I Can!”. Source: University of North Texas Digital Library </span> GEORGIAN “SUPRAS” AND POVERTY Hospitality is one of the most prized aspects of the Georgian culture. Welcoming (literal translation: “respecting”) guests is a matter of great pride for any family. My mother grew up in a small Imeretian village, and as she tells me, the kids of the family were not allowed to eat until the guests were fully “respected”, i.e. properly fed. Even the poorest household in the village would go out of its way (and income) to impress its guests with a cornucopia of local delicacies, meats, veggies, and homemade wine. To this day, no social gathering or celebration would pass without a plentiful feast (“ supra”) , with layers upon layers of food amassed on the tables to “respect” the guests. While not questioned by most Georgians, this feasting tradition may struck foreigners as unnecessarily extravagant for a poor nation. First, it creates a lot of food wastage, as guests rarely, if ever, manage to taste (let alone consume) every dish served during the hours-long celebration. Moreover, a lot of Georgians cannot really afford these traditional feasts. According to GeoStat, food, beverages and tobacco constitute about a quarter of total expenditures by an average Georgian household. Yet, this share is much higher for many people at the bottom of the income distribution. About 65% of Georgians report not having enough money to buy food at least once over the last 12 months; and 58% admit to having borrowed for food in the past six months (CRRC Caucasus Barometer, 2013). At the very extreme, it is a shame for the proud Georgian nation to see Tbilisi’s poor rummaging through garbage in search of anything to feed their families. The piles of food on Georgian “supra” tables may be not easy to “digest” in the face of outright poverty experienced by many a Georgian poor. But would a cutback in the multi-layered “supras” make hungry people any better off? International Evidence Food wastage is not a uniquely Georgian phenomenon. According to (Food and Agriculture Organization of the United Nations), about one third (sic!) of total food produced for human consumption is lost or wasted. The figures concerning the colossal amounts of food being routinely tossed away are often presented in conjunction with data about the vast number of hungry people all over the world (more than 800 million), and the fact that hunger kills more people every year than AIDS, tuberculosis and malaria combined (). But other than expressing moral indignation, is there really much we can do about food waste? Would there be less hunger in the world (or Georgia), if we start having more modest “supras”? Not necessarily. The complete elimination of Food Loss and Waste (FLW), as defined by FAO, is not possible and maybe even undesirable. A prepared for FAO 2013 by Ulrich Koester and his colleagues, assigns FLW to four categories: 1) overestimates; 2) unavoidable losses; 3) economically justifiable losses, and, finally, 4) unjustifiable losses. <ol> <li style="text-align: justify;">  Overestimation is caused by the fact that food used as animal feed or donated to the poor is also counted as FLW. While feeding stale bread to the pigs may not be ideal, it serves as an input into future production of food. Food donations to the poor do not represent waste and, moreover, directly help reduce hunger. Finally, measuring FLW in tons rather than calories makes it difficult, if not impossible, to have an accurate estimate of what nutritional value the world is losing.</li> <li style="text-align: justify;"> Unavoidable losses are, for instance, losses due to storage or transportation, which may difficult and often impossible to avoid in a real market economy. If we want to consume agricultural products over the entire year, we should accept the fact that their weight or quality can be negatively affected. Not every apple or potato will survive a lengthy storage period.</li> <li style="text-align: justify;"> Economically justifiable losses . Theoretically, households can reduce food wastage by buying smaller quantities of food on a need basis. However, it makes a lot of sense for families to shop once in a while as a means of reducing the time and money costs associated with shopping. More frequent shopping (and similar measures) would create other types of inefficiencies, while not helping reduce global hunger.</li> <li style="text-align: justify;"> Unjustifiable losses could, indeed, be a target for policy interventions such as improved information and technology. According to Koester et al, even though losses happen all along the value chain, the largest gains can be achieved at the consumer level.</li> </ol> In any case, while food waste could be somewhat reduced, it is important to remember that losses avoided do not automatically translate into nutrition gains for the hungry. OVERCOMING GEORGIAN PRIDE AND PREJUDICE As an ordinary urban housewife, I would love avoiding waste by transforming my food scraps into someone else’s meal. However, in trying to do so I am constrained in a number of ways. First, unlike second hand clothing, l cannot share perishable food with the poor of Sub-Saharan Africa, who may need it the most. Second, while I could share food with people in my immediate environment (poor relatives and neighbors), doing so requires access to information that proud Georgians may not volunteer. Moreover, by offering food, I may inadvertently put the recipient in an awkward position. Yet, food sharing is apparently quite common in Georgia’s poor rural areas where, as reflected in 2013 CRRC Caucasus Barometer data, every third household reports difficulties in access to food (in contrast with every 5<sup>th</sup> urban household). Rural community members know each other quite well, and invite those in need to dine at their tables. As we found out through business interviews, food staples donated by local businesses are often allocated to poor households through the local priests. Finally, the leftovers from the five-layer “supras”, which might seem so wasteful at first glance, are typically distributed among poorer neighbors, keeping their families fed for a number of days. In the worst case scenario, food scraps end up being fed to farm animals. While holding true for small Georgian towns and villages, this type of efficient sharing arrangements are not very customary in the capital city. Moreover, a typical Georgian urbanite is yet to discover the “doggy bag” concept – a euphemism invented to legitimize greater “efficiency” in restaurant food consumption (in 2013, about 50% of Tbilisi residents went at least once in 6 months to a restaurant according to CRRC data). While “doggy bags” are happily used in most North American cities, carrying home leftovers from a restaurant meal would be considered a shame in Georgia (much like in France and a few other European countries). Just like the “doggy bag” has helped overcome prejudices concerned with frugal behavior in other cultural contexts, better education and institutional innovations – such as – could free the proudly poor Georgians from the shackles of traditional profligacy. The good news is that, while perhaps not obvious to an outside observer, the Georgians are in principle capable of pragmatic behavior. For instance, we attach no social stigma to canning – a simple means of shifting consumption of otherwise perishable food products (mostly fruit and vegetables) from one season to another. Yes, of course, we can!	ეს სურათი, თავდაპირველად, მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი შიმშილობის პრევენციის კამპანიისთვის “Of Course I Can!” შეიქმნა 1944 წელს. წყარო: ჩრდილოეთ ტეხასის უნივერსიტეტის ციფრული ბიბლიოთეკა ქართული სუფრები და სიღარიბე სტუმართმოყვარეობა ქართული კულტურის ყველაზე მეტად აღიარებული ასპექტია. სტუმრის პატივისცემა ოჯახისთვის სიამაყეა. დედაჩემი პატარა იმერულ  ოჯახში გაიზარდა და როგორც ის მიყვება ხოლმე, ბავშვებს არ აძლევდნენ ხოლმე ჭამის უფლებას, მანამ, სანამ სტუმრებს ბოლომდე არ სცემდნენ პატივს, ე.ი. სანამ სტუმრები სათანადოდ არ დანაყრდებოდნენ. სოფლის ყველაზე ღარიბი ოჯახიც კი საკუთარ შესაძლებლობებს (და შემოსავალსაც) კი გადააჭარბებდა იმისთვის, რომ ადგილობრივი დელიკატესების, ხორცის, ბოსტნეულის და სახლის ღვინის სიუხვით სტუმარზე შთაბეჭდილება მოეხდინა. დღესაც, არცერთი სოციალური თავყრილობა და დღესასწაული არ ჩაივლის სუფრის გარეშე, სადაც სტუმრის პატივსაცემად, საჭმელი სართულებად  არის დახვავებული. მიუხედავად იმისა, რომ ეს საკითხი ქართველებისთვის კითხვის ნიშნის ქვეშ არ დგება, უცხოელები შეიძლება გააოცოს სუფრის ამ ტრადიციამ და ზედმეტად ექსტრავაგანტული მოეჩვენოთ საქართველოსნაირი ღარიბი ქვეყნისთვის. უპირველეს ყოვლისა, ეს იწვევს დიდი რაოდენობით საკვების დანაკარგს, რადგან იშვიათად, თუ რომელიმე სტუმარი მოახერხებს, რომ დააგემოვნოს მაინც ყველა კერძი რამდენიმესაათიან დღესასწაულზე. უფრო მეტიც, ქართული ოჯახების უმრავლესობას არ შეუძლია გასწვდეს ასეთ ტრადიციულ ნადიმებს.  საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მონაცემების მიხედვით, საკვები, არაალკოჰოლური სასმელი და სიგარეტი საშუალო ქართული ოჯახის დანახარჯების მეოთხედს შეადგენს. ეს მაჩვენებელი გაცილებით მაღალია იმ ადამიანებისთვის, რომლებიც შემოსავლების განაწილების მიხედვით, საზოგადოების დაბალ ფენას მიეკუთვნებიან. ქართველების 65% აცხადებს, რომ გასული 12 თვის მანძილზე, ერთხელ მაინც მოხდა ისე, რომ საკვების საყიდლად საკმარისი ფული არ ჰქონდათ; და 58%  აღიარებს, რომ გასული 6 თვის მანძილზე, ერთხელ მაინც ისესხა ფული საკვებისთვის (CRRC კავკასიის ბარომეტრი, 2013).  და ბოლოს,   თავმოყვარე ქართველი ერისთვის სირცხვილია, იმის დანახვა, თუ როგორ ქექავს თბილისში ღარიბი ადამიანი ნაგავს საკუთარი ოჯახის გამოსაკვებად. ქართულ სუფრაზე დახვავებული საკვები შეიძლება არ იყოს ადვილი „მოსანელებელი“. განსაკუთრებით, თუ იმ უკიდურეს სიღატაკეს გავიხსენებთ, რომელშიც უამრავ ქართველს უწევს ცხოვრება. მაგრამ, მოუტანს კი, რამდენიმესართულიანი სუფრის შემცირება ღარიბ ადამიანებს რაიმე სარგებელს? საერთაშორისო მტკიცებულება საკვების მსგავსი დანაკარგი უნიკალური არ არის საქართველოსთვის. -ს (გაერთიანებული ერების საკვებისა და სოფლის მეურნეობის ორგანიზაცია) მიხედვით, ადამიანის მოხმარებისთვის დამზადებული კვების პროდუქტების დაახლოებით მესამედი (!) გადაყრილია. გადაყრილ საკვებთან დაკავშირებული მონაცემები ხშირად წარმოდგენილია მშიერი ადამიანების მონაცემების გვერდით, რომლებიც მთელს მსოფლიოში მრავლად არიან (800 მილიონზე მეტი) და ხაზს უსვამენ იმ ფაქტს, რომ შიმშილით უფრო მეტი ადამიანი იღუპება, ვიდრე შიდსით, ტუბერკულიოზით და მალარიით ერთად აღებული (). მაგრამ, გარდა მორალური აღშფოთების გამოხატვისა, შეგვიძლია კი რაიმეს გაკეთება საკვების ნარჩენების საკითხთან მიმართებაში? შემცირდება მოშიმშილეთა რაოდენობა მსოფლიოში (ან საქართველოში) უფრო მოკრძალებული სუფრების გაშლით? ალბათ არა. საკვების ნარჩენებისა და დანაკარგების (FLW- Food Waste and Loss) სრული აღმოფხვრა, FAO-ს განსაზღვრების მიხედვით, შეიძლება არც იყოს სასურველი. ულრიხ კოესტერის მიერ FAO-სთვის მომზადებული სინთეზური ანგარიშის მიხედვით, FLW იყოფა ოთხ კატეგორიად: 1) გადაჭარბებულად შეფასებული; 2)  გარდაუვალი დანაკარგი; 3) ეკონომიკურად გამართლებული დანაკარგი; 4) გაუმართლებელი დანაკარგი. <ol> <li> გადაჭარბებული შეფასება სახეზეა მაშინ, როდესაც საკვები, რომელიც გამოიყენება ცხოველის გამოსაკვებად ან გადაეცემა ღარიბს, ასევე ჩათვლილია FLW-ში. შეიძლება ღორების გამოკვება დარჩენილი პურით არ არის იდეალური ქცევა, მაგრამ ის ემსახურება მომავლისთვის საკვების წარმოებას. საკვების ღარიბისთვის შეწირვა არ არის დანაკარგი, უფრო მეტიც, ეს პირდაპირ ამცირებს შიმშილობას. საბოლოოდ კი, FLW-ს გაზომვა რაოდენობით და არა კალორაჟით სულ მცირე, ართულებს მსოფლიოს მასშტაბით დაკარგული საკვების რაოდენობის ზუსტად შეფასებას.</li> <li> გარდაუვალი დანაკარგია , მაგალითად, შენახვით ან ტრანსპორტირებით გამოწვეული დანაკარგი, რომლის თავიდან აცილება რეალურ საბაზრო ეკონომიკაში ძნელი, და ხშირ შემთხვევაში, შეუძლებელია. თუკი ჩვენ გვინდა, რომ სასოფლო სამეურნეო პროდუქტები მოვიხმაროთ მთელი წლის მანძილზე, უნდა გვესმოდეს, რომ შენახვა მათ მასასა და ხარისხზე უარყოფითად აისახება. ვერ გადარჩება თთითოეული ვაშლი ან კარტოფილი, რომელსაც ხანგრძლივად შევინახავთ.</li> <li> ეკონომიკურად გამართლებული დანაკარგი . თეორიულად, საოჯახო მეურნეობებს შეუძლიათ საკვები დანაკარგების შემცირება, თუკი ისინი პროდუქტებს იყიდიან მცირე რაოდენობით, მათი საჭიროებებიდან გამომდინარე. თუმცა, ისიც ჭკვიანურია, რომ ოჯახები საკუთარი დროის და ფულის დასაზოგად, სურსათს რაღაც პეიოდულობით და დიდი რაოდენობით ყიდულობენ. საყიდლებზე უფრო ხშირად სიარული სხვა სახის არაეფექტურობას წარმოშობს და თან, ვერ შეამცირებს გლობალურ შიმშილს.</li> <li> გაუმართლებელი დანაკარგი შესაძლოა იყოს სახელმწიფოს მხრიდან ისეთი ჩარევის სამიზნე, რომელიც ითვალისწინებს ინფორმაციის და ტექნოლოგიების გამუჯობესებას. კოესტერის მიხედვით, მიუხედავად იმისა, რომ დანაკარგი ჩნდება ღირებულებულებათა ჯაჭვის ყველა ეტაპზე, ყველაზე მეტი სარგებლის მიღწევა, მომხმარებლის დონეზეა შესაძლებელი.</li> </ol> ნებისმიერ შემთხვევაში, მიუხედავად იმისა, რომ საკვების დანაკარგის შემცირება რაღაც დონემდე შესაძლებელია, უნდა გვახსოვდეს, რომ დანაკარგების თავიდან აცილება არ ნიშნავს, ავტომატურად, მოშიმშილეთა კვების გაუმჯობესებას. ქართული თავმოყვარეობისა და ცრურწმენების დაძლევა როგორც ჩვეულებრივი ქალაქელ დიასახლისს, მეც მინდა, ჩემი ოჯახის საკვების ნარჩენები  სხვის საკვებად გადავაქციო. თუმცა, ამის გაკეთებაში რამდენიმე ფაქტორი მზღუდავს. პირველი: მეორადი ტანსაცმლისაგან განსხვავებით,  მალფუჭებად საკვებს ვერ გავუზიარებ სამხრეთ საჰარაში მცხოვრებ ღატაკ აფრიკელებს, რომლებსაც ასეთი დახმარება, შეიძლება, ყველაზე მეტად სჭირდებათ. მეორე: მე კი შემიძლია, რომ ნარჩენებით დავეხმარო ჩემს ახლო გარემოცვას (ღარიბ ნათესავებს და, მეზობლებს), მაგრამ ამის გასაკეთებლად მჭირდება ინფორმაცია, რომელიც თავმოყვარე ქართველმა შეიძლება არ გაამჟღავნოს. უფრო მეტიც, საკვების შეთავაზებით, შეიძლება მიმღები უნებლიედ, უხერხულ მდომარეობაში ჩავაყენო. მიუხედავად ამისა, როგორც ჩანს, საკვების გაზიარების ტრადიცია საკმაოდ გავრცელებულია საქართველოს ღარიბ სოფლებში. 2013 წლის CRRC-ს კავკასიის ბარომეტრის მონაცემებით, სოფლად ყოველი მესამე ოჯახი ამბობს, რომ ძნელად მიუწვდება ხელი საკვებზე (ქალაქისგან განსხვავებით, სადაც ყოველი მეხუთე ოჯახია მსგავს მდგომარეობაში). სოფლად, მოსახლეობა ერთმანეთს საკმაოდ კარგად იცნობს, და მსგავსი საჭიროების მქონე ადამიანებს საკუთარ მაგიდებთან ეპატიჟება. როგორც ბიზნესებთან ინტერვიუების დროს აღმოვაჩინეთ, ბიზნესის მხრიდან, ოჯახების საკვებით დახმარება ხშირად ადგილობრივი მღვდლების მეშვეობით ხდება. საბოლოოდ, ქართული ხუთსართულიანი სუფრის ნარჩენები, ერთი შეხედვით, შეიძლება დაკარგულ საკვებად მოგვეჩვენოს, მაგრამ სინამდვილეში, ეს საკვები  ნაკლებად შეძლებულ მეზობლებში ნაწილდება და მათ ოჯახებს,  რამოდენიმე დღის განმავლობაში ინახავს. განაწილებისა და გაზიარების ეს სისტემა  პატარა ქალაქებსა და სოფლებში სრულდება, მაგრამ მსგავსი ეფექტურობის მიღწევა ძნელია დედაქალაქში. უფრო მეტიც, ტიპურ ქართველ ქალაქელს ჯერ კიდევ არ აღმოუჩენია ე.წ. „ძაღლის ტომარის“ (“doggy bags”) კონცეფცია – ევფემიზმი, რომელიც გამოიგონეს რესტორანში საკვების მოხმარების „ეფექტურობის“ ლეგიტიმაციისთვის (2013 წელს, CRRC-ს მონაცემების მიხედვით, თბილისის რეზიდენტების დაახლოებით 50% სულ ცოტა ერთხელ მაინც იყო რესტორანში გასული 5 თვის განმავლობაში). მაშინ, როდესაც „ძაღლის ტომარას“ სიამოვნებით იყენებენ ჩრდილოეთ ამერიკის უმეტეს ქალაქებში, ნარჩენი საკვების რესტორნიდან წამოღება სირცხვილად ჩაითვლება საქართველოში (დაახლოებით ისე, როგორც საფრანგეთში და სხვა რამოდენიმე ევროპულ ქვეყანაში). როგორც, „ძაღლის ტომარა“ იყო წარმატებული  ხელმომჭირნე ქცევასთან დაკავშირებული მცდარი წარმოდგენების გადალახვაში, უკეთესმა განათლებამ და ინსტიტუციონალურმა ინოვაციებმა – როგორიცაა, მაგალითად -  ასევე შეიძლება გაათავისუფლოს თავმოყვარე ღარიბი ქართველები ტრადიციული მფლანგველის ბორკილებისგან. კარგი ისაა, რომ შეიძლება გარე თვალისთვის ეს შეუმჩნეველია, მაგრამ პრინციპში, ქართველებს ახასიათებთ პრაგმატული ქცევა. მაგალითად, სოციალურ სტიგმას არ ვანიჭებთ საკვების დაკონსერვებას – რაც მარტივი საშუალებაა, რომ მალფუჭებადი პროდუქტი (მეტწილად ბოსტნეული და ხილი) მოსახმარებლად გადაიტანო ერთი სეზონიდან მეორეში.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3796	http://www.iset.ge/blog/?p=3808
<span style="font-size: 11px;">Immanuel Kant (1724-1804) would never ever have participated in the Ice Bucket Challenge. (Photo: Wikimedia Commons)</span> In summer, social media were flooded with videos showing your friends (and celebrities of all levels of prominence) pouring buckets of icy water over their heads. While some people enjoyed watching this (and even participated in the Ice Bucket Challenge), many were unnerved by this charity campaign which was hardly distinguishable from an ordinary spam attack, were it not for the fact that now your friends and acquaintances were spamming you. A third group however, showed the most interesting reaction: they became moral about it. For those who do not know what this is all about: the Ice Bucket Challenge was a campaign that aimed to raise funds for research in the treatment of a disease called ALS (), whose most prominent victim is the English Nobel Prize physicist Stephen Hawking. Most people agree that it is noble to provide funding for this cause, yet some said: “This campaign is about entertainment and competition, and people involved in it do not actually care about ALS.” There were even voices claiming that this was “narcissism behind the mask of altruism”. This is an interesting criticism, because it claims that good deeds done for selfish motives are worthless. While those people expressing this criticism may not have been aware of it, the question how the motives of a deed relate to its moral value has not just remarkable philosophical depth but also practical implications for economics and law. Let us have a look… KANT WOULD NOT HAVE PARTICIPATED If you are confronted with an ethical problem and want an unnatural philosophical answer, it is always advisable to turn to Immanuel Kant (1724-1804). This philosopher set up a groundbreaking ethical system which fundamentally changed how the Western World thinks about concepts like freedom and moral duty. An impressive achievement for somebody who, during his whole lifetime, did not get further away than 30 kilometers from his home town Koenigsberg (today: Kaliningrad). To say it briefly: Kant would not have participated in the Ice Bucket Challenger. Moreover, he would have condemned it on the very same grounds as expressed in the criticism above. Something which owes to one’s desire to show off, appear in a better light, or even serves outright narcissism, can never be a moral act. The justification of this is complicated and has to do with the fact that according to Kant morality derives from submission under a “universal moral law”. Kant tries to show that from “pure reason” follows that abiding by the moral law is an end in itself – a moral deed can never be a means to achieve another goal. If you participate in the Ice Bucket Challenge because you want to show what a great, socially responsible person you are, you are not acting morally. Kant’s contemporary Friedrich Schiller (1759-1805) found that view so preposterous that he wrote a satirical poem (the rhyme got lost in translation): “Gladly I serve my friends, but alas I do it with pleasure. Hence I am plagued with doubt that I am not a virtuous person.” (Cited after J.A. Gauthier (1997), “Schiller’s Critique of Kant’s Moral Psychology: Reconciling Practical Reason and an Ethics of Virtue”, Canadian Journal of Philosophy 27, pp. 513-544). Kant’s view looks extreme, but actually it directly corresponds to a fundamental legal principle. If you run over your boss with your car, your intentionality will be the central question discussed at court, and the answer to it will determine whether you will be acquitted or sent to jail. If you can convince the judge that you did not see the boss in front of your car when you pushed the throttle, you can expect to be found innocent. Yet if it turns out that you offered your boss a lift, asking him to enter your car at the other side, making him cross in front of your car, you will have to face the legal consequences. The underlying logic is that a person can be guilty if and only if they intentionally inflict damage on somebody else. Analogously, Kant says that a person only deserves praise if they intentionally do something good (and not for some other purpose, like showing one’s own formidability). ECONOMISTS PARTICIPATE Mainstream economics is based on a philosophical edifice called Utilitarianism which is diametrically opposed to Kant. The first Utilitarian Jeremy Bentham (1748-1832), in clear contradiction with Kant, evaluated the value of a deed not by its compatibility with some moral law but by its consequences . After the Second World War, it has become common in philosophical-ethical debates to pick examples relating to the Nazis and the Third Reich, in particular if a German philosopher like Kant is involved. Accordingly, in the seminal book Practical Ethics by Australian Philosopher Peter Singer (3<sup>rd</sup> edition, Cambridge University Press, 2011), we find the example of the Gestapo knocking at your door searching for Jews that are hidden in your attic. The question is: how would you react as a Utilitarian and how as a Kantian? If you are Kantian, consequences do not matter as long as you follow the universal moral law. As the universal moral law takes the form of the Categorical Imperative , which rules out lying, you need to admit to the Gestapo that there is a Jewish family residing in your attic, even if you anticipate the horrible result. A Utilitarian, on the other hand, would evaluate a deed by its consequences and thus lie to the Gestapo. A less hypothetical event highlighting the difference between Kant and the Utilitarians occurred in 2006, when the German Supreme Constitutional Court dismissed a law which would have allowed the government to shoot down a civilian airplane if it was hijacked and about to be used as a means for a terrorist attack (like 9/11). In its verdict, the court explicitly referred to Kant’s Categorical Imperative. Utilitarians, on the other hand, would have argued that the passengers of the plane would be dying anyway, and interception could save those who were targeted by the terrorist act. Returning to the Ice Bucket Challenge, Bentham and his followers would not even have asked the question what the underlying motivation is but praised the Ice Bucket Challenge for its provision of funding to ALS research. As mentioned, economists heavily lean towards Utilitarianism. They go as far as denying that there exists anything else but selfish motivation, and the outcome alone is what matters. One of the most-cited (and most controversial) economic papers of the last 15 years, “A Theory of Fairness, Competition and Cooperation” by Ernst Fehr and Klaus M. Schmidt ( The Quarterly Journal of Economics 114, 1999, pp. 817-868), claims that apparently altruistic behavior observed in many situations can be explained through “other-regarding preferences”. According to their theory, humans maximize their own utility if in an experimental situation they share money that was given to them even though they were entitled to keep the money for themselves. While this may look trivial to non-economists, many consider the article a milestone in economics (the contribution of Fehr and Schmidt is also their specification and calibration of the associated utility function). Clearly, economists get rid of even the tiniest traces of altruistic behavior. The economic viewpoint has practical consequences. Economic theories of law tend to downplay the role of motivation and focus on consequences. If you hit your boss with your car, economists would argue, the question whether it was intentional is irrelevant. If you hit him intentionally, then there is no disagreement that you deserve punishment, and if you hit him unintentionally, then you negligently did not pay attention that somebody is walking in front of your car, which also deserves punishment. Nobel Laureate Gary Becker (1930-2014), one of the initiators to the economic theory of law, stated that the only purpose of punishment is to prevent the law from being breached. If it is illegal to hit your boss with a car, then the punishment must be so severe that that you will not do it, given the probability to be detected. Accordingly, the “Becker Proposition” calls for only one punishment, namely the death penalty, which is even imposed for misdemeanors, and the only differences made between crimes are the probabilities to be caught. What do we conclude about the Ice Bucket Challenge? We agree that the participants are posers and feel sympathetic with Kant to condemn them. On the other hand, as economists we are Utilitarians, and we acknowledge the collection of almost 90 million dollar in one month for a noble cause. Thus, dear people, please keep pouring cold water over your heads, even if the weather has turned cold now!	ემანუელ კანტი (1724-1804) არასდროს მიიღებდა მონაწილეობას ყინულიანი წყლის გამოწვევაში. (ფოტო: Wikimedia Commons) ზაფხულში სოციალური ქსელები გაივსო ვიდეოებით, სადაც ხალხი (მათ შორის ცნობილი ადამიანები სხვადასხვა სფეროდან) თავზე ყინულით სავსე წყალს ისხამდა. საზოგადოების ნაწილმა, ეს ფაქტი დადებითად მიიღო და საკმაოდ გაერთო კიდეც ვიდეოების ყურებით (ზოგმა თავადაც კი მიიღო მონაწილეობა Ice Bucket Challenge-ში), ნაწილში კი გაღიზიანება გამოიწვია ამ საქველმოქმედო კამპანიამ, რომელიც რთული გასარჩევი იყო მეგობრებისა და ნაცნობების მიერ დაგზავნილი ჩვეულებრივი “სპამების” შემოტევისაგან. თუმცა, საზოგადოების მესამე ნაწილის რეაქცია ამ საკითხთან დაკავშირებით, ყველაზე საინტერესო აღმოჩნდა: მათ დაიწყეს აღნიშნული ქცევის მორალურ ასპექტზე საუბარი. მათთვის, ვისაც არ სმენია აღნიშნული კამპანიის შესახებ: ყინულიანი წყლის გამოწვევა – the Ice Bucket Challenge, ამიოტროფული გვერდითი სკლეროზის (ALS) წამლის კვლევებისათვის საჭირო ფონდების მოსაზიდად შექმნილი საქველმოქმედო აქცია იყო. აღნიშნული დაავადების ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი მსხვერპლი, ნობელის პრემიის ლაურეატი, ცნობილი ინგლისელი ფიზიკოსი, სტივენ ჰოკინგია. საზოგადოების უმეტესი ნაწილი თვლის, რომ აღნიშნულ დაავადებასთან ბრძოლისათვის საჭირო ფულის შეგროვებაში მონაწილეობა კეთილშობილური საქციელია, მაგრამ არიან ადამიანები რომელთა აზრითაც, „ეს კამპანია უბრალოდ გართობისა და შეჯიბრებისათვისაა, და ადამიანებს, რომლებიც მასში მონაწილეობას იღებენ,  სრულიად არ ადარდებთ ALS.“ უფრო მეტიც, იყვნენ ისეთები, ვინც ფიქრობდნენ, რომ ეს უბრალოდ „ალტრუიზმის ნიღბის უკან დამალული ნარცისიზმის“ გამოხატულება იყო. ეს მოსაზრება საკმაოდ მნიშვნელოვანია, რადგან ამტკიცებს რომ კეთილი საქმე, თუ ის ეგოისტური მოტივით არის ჩადენილი, უვარგისი ხდება. თუმცა, ადამიანებმა, რომლებიც ამას ამტკიცებენ, შესაძლოა არც იცოდნენ, რომ კითხვა კეთილი საქმის მოტივისა და მისი მორალური ღირებულების კავშირის შესახებ, არა მხოლოდ ფილოსოფოსთა განხილვის თემას წარმოადგენს, არამედ, საკმაოდ დიდ პრაქტიკულ გამოყენებასაც ჰპოვებს ეკონომიკისა და სამართლის სფეროებში. მოდით, უფრო დეტალურად განვიხილოთ ეს საკითხი… კანტი არ მიიღებდა გამოწვევას თუ რომელიმე ეთიკურ პრობლემასთან დაკავშირებით არასტანდარტულ ფილოსოფიურ შეხედულებას ეძებთ, გირჩევთ ემანუელ კანტის (1724-1804) მოსაზრება გადაამოწმოთ ამ საკითხთან დაკავშირებით. ამ ფილოსოფოსმა ჩამოაყალიბა ახალი, რევოლუციური  ეთიკური სისტემა, რომელმაც ფუნდამენტურად შეცვალა დასავლური სამყაროს შეხედულებები რიგ საკითხებზე, როგორიცაა მაგალითად: თავისუფლება, ან მორალური ვალდებულებები. საკმაოდ გასაოცარი მიღწევაა ადამიანისათვის, რომელიც მთელი თავისი ცხოვრების მანძილზე, კენიგსბერგში (ახლანდელ კალინინგრადში) მდებარე საკუთარ სახლს 30 კილომეტრზე მეტი მანძილით არ გასცილებია. მოკლედ რომ ვთქვათ, კანტი არ მიიღებდა მონაწილეობას Ice Bucket Challenge-ში. უფრო მეტიც, ის იმავე მიზეზით დაგმობდა ამ საქველმოქმედო კამპანიას, რითაც ზემოაღნიშნული დღევანდელი მოწინააღმდეგეები. ქმედება, რომელიც გამოწვეულია ადამიანის სურვილით, სხვის თვალში უკეთ გამოჩნდეს, ან უბრალოდ, ნარცისიზმის გამოხატულებაა, არ შეიძლება ჩაითვალოს მორალურ ქცევად. ამის ახსნა შედარებით რთულია და დაკავშირებულია კანტის თეორიასთან, რომლის თანახმადაც, ქცევის მორალურობა „მორალის საყოველთაო კანონის“ მიხედვით უნდა შეფასდეს. კანტის აზრით, მორალური ქცევა არ შეიძლება იყოს სხვა მიზნის მიღწევის საშუალება. თუ შენ მონაწილეობას მიიღებ Ice Bucket Challenge-ში იმისათვის, რომ აჩვენო, რამდენად კარგი და მაღალი სოციალური პასუხისმგებლობის მქონე ადამიანი ხარ, მაშინ ეს არ შეიძლება ჩაითვალოს მორალურ ქცევად. კანტის თანამედროვე ფრიდრიხ შილერისათვის, ეს მოსაზრება იმდენად აბსურდულად ჟღერდა, რომ სარკასტული ლექსიც კი მიუძღვნა (რითმა თარგმანის შედეგად დაიკარგა): „საბედნიეროდ, ვეხმარები ჩემს მეგობრებს, მაგრამ ვაი, რომ ამას ვაკეთებ სიხარულით. შემიპყრო გრძნობამ, რომ არ ვარ სათნო ადამიანი.“ (ციტატა J.A. Gauthier (1997), “Schiller’s Critique of Kant’s Moral Psychology: Reconciling Practical Reason and an Ethics of Virtue”, Canadian Journal of Philosophy 27, pp. 513-544). კანტის მოსაზრება, შესაძლოა ცოტა ექსტრემალურად ჟღერდეს, მაგრამ ის კარგად ერგება კანონმდებლობის ფუნდამენტურ პრინციპებს. მაგალითად, თუ შენ მანქანით დაეჯახები შენს უფროსს, შენი განზრახვა ამ დროს იქნებამთავარი განხილვის საგანი სასამართლოზე და სწორედ ეს ვითარება გადაწყვეტს, გაგიშვებენ თუ არა ციხეში ჩადენილი ქმედებისთვის. თუ თქვენ დაარწმუნებთ მოსამართლეს, რომ არ დაგინახავთ, როგორ კვეთდა თქვენი უფროსი  გზას, შესაძლოა, სასჯელი მნიშვნელოვნად შეგიმსუბუქდეთ. მაგრამ თუ აღმოჩნდება, რომ თქვენ  უფროსს თან წაყვანა შესთავაზეთ და ამ დროს, სანამ ის გზას კვეთდა იმისათვის, რომ მანქანაში ჩამჯდარიყო,  თქვენ მას განზრახ დაეჯახეთ, მაშინ სასჯელი გაცილებით მძიმე იქნება. ლოგიკა ამ ყველაფრის უკან ასეთია: თქვენ ითვლებით დამნაშავედ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ გააზრებულად და წინასწარი განზრახვით მიაყენეთ ზიანი სხვა ადამიანს. ანალოგიურად, კანტის აზრით, ადამიანის საქციელი მხოლოდ მაშინ იმსახურებს შექებას, როდესაც ის განზრახ აკეთებს კეთილ საქმეს (და არა რამე სხვა მიზეზის გამო). <h4 style="text-align: justify;"> ეკონომისტები მიიღებდნენ მონაწილეობას ეკონომიკა ძირითადად დაფუძნებულია უტილიტარიზმის ფილოსოფიურ ცნებაზე, რომელიც პირდაპირ ეწინააღმდეგება კანტის ზემოაღნიშნულ მოსაზრებას. პირველი უტილიტარისტი იყო ჯერემი ბენთამი (1748-1832), რომელმაც, კანტისგან განსხვავებით, ქმედების ღირებულება შეაფასა არა მორალთან მიმართებაში, არამედ შედეგებზე დაყრდნობით. მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, ფილოსოფიურ-ეთიკურ დებატებში საკმაოდ გავრცელდა ნაცისტების და მესამე რაიხის მაგალითად  მოყვანა, განსაკუთრებით,  თუ საკითხში კანტისნაირიგერმანელიფილოსოფოსიიყო ჩარეული.  ავსტრალიელი ფილოსოფოსის, პიტერ სინგერის წიგნში „პრაქტიკული ეთიკა“ გვხვდება მაგალითი, რომელშიც გესტაპო (მესამე რაიხის “საიდუმლო სახელმწიფო პოლიცია”) აკაკუნებს კარზე და ეძებს ებრაელებს, რომლებიც თქვენს სხვენში იმალებიან. კითხვა არის შემდეგი: როგორ მოიქცეოდა ამ სიტუაციაში უტილიტარისტი და როგორ მოიქცეოდა კანტის თანამოაზრე? თუ თქვენ კანტის თანამოაზრე ხართ, მაშინ შედეგებს არ აქვს მნიშვნელობა და მთავარია, ქმედება ემთხვეოდეს „მორალის საყოველთაო კანონს“, რომელიც, თავის მხრივ, გამორიცხავს ტყუილის თქმის შესაძლებლობას. შესაბამისად, თქვენ უნდა აღიაროთ გესტაპოსთან, რომ მალავთ ებრაელების ოჯახს სხვენში, იმ შემთხვევაშიც კი, თუ სრულიად გააზრებული გაქვთ, რა საშინელი შედეგი შეიძლება მოჰყვეს ამ აღიარებას. მეორე მხრივ, თუ თქვენ ხართ უტილიტარისტი, უნდა შეაფასოთ მოსალოდნელი შედეგი და შესაბამისად მოატყუოთ გესტაპო. ამ ორ მოსაზრებას შორის განსხვავების საჩვენებლად გამოსადეგი, ნაკლებად ჰიპოთეტური მაგალითი იქნებოდა 2006 წელს მომხდარი ფაქტი, როდესაც გერმანიის უზენაესმა სასამართლომ უარყო კანონი, რომელიც მთავრობას მისცემდა უფლებას, ჩამოეგდო სამოქალაქო თვითმფრინავი, თუ მას ძალით დაიმორჩილებდნენ და შეიქმნებოდა შესაძლებლობა, ის გამოყენებული ყოფილიყო ტერორისტული მიზნებისათვის (როგორც 9/11ის შემთხვევაში). ვერდიქტის გამოცხადებისას, სასამართლომ პირდაპირ მიმართა კანტის თეორიას. მეორე მხრივ, უტილიტარისტების აზრით, თვითმფრინავის მგზავრები ნებისმიერ შემთხვევაში დაიღუპებოდნენ და კანონის მიღებას, ტერორისტების მიზანში მყოფთა სიცოცხლის გადარჩენა მაინც შეეძლო. რომ მივუბრუნდეთ Ice Bucket Challenge-ს, ბენთამი და მისი მიმდევრები არც კი იკითხავდნენ, რა მოტივი დევს ყინულიანი წყლის გადასხმის უკან და შეაქებდნენ ALS-თან ბრძოლისათვის საჭირო მნიშვნელოვანი თანხების მოსაზიდად შექმნილ აღნიშნულ კამპანიას. ეს ეკონომისტები იხრებიან უტილიტარიზმის მხარეს. უფრო მეტიც, მათი მოსაზრებით, ნებისმიერი ქმედების უკან არსებობს მხოლოდ ეგოისტური მოტივი და ერთადერთი, რასაც მნიშვნელობა აქვს შედეგია. უკანასკნელი 15 წლის ერთ ერთი ყველაზე განხილვადი და პოპულარული ნაშრომი ერნსტ ფერის და კლაუს მ. შმიდტის „სამართლიანობის, კონკურენციისა და კოოპერაციის თეორიაა“ (The Quarterly Journal of Economics 114, 1999, pp. 817-868), რომელიც ამტკიცებს, რომ გავრცელებული ალტრუისტული ქცევა ბევრ სიტუაციაში შეიძლება აიხსნას საკუთარი სარგებლიანობის ფუნქციით, რომელშიც ასევე შედის სხვისი კეთილდღეობა. აღნიშნული თეორიის თანახმად, ადამიანები ახდენენ საკუთარი სარგებლიანობის მაქსიმიზაციას მაშინაც კი, როდესაც ექსპერიმენტში მონაწილეობის დროს, საკუთარ თანხას უნაწილებენ სხვებს, რადგან სწორედ ამ ქცევისგან იღებენ დამატებით სარგებელს. მაშინ როდესაც არაეკონომისტებისათვის ეს შესაძლოა საკმაოდ ტრივიალურად ჟღერდეს, ბევრი ამ ნაშრომს ეკონომიკის საფუძვლადაც კი თვლის. როგორც ჩანს, ეკონომისტები ცდილობენ სრულიად გამორიცხონ ალტრუიზმის შესაძლებლობა, ისე, როგორც ჩვენ ეს გვესმის. ეკონომიკურ ხედვას ამ საკითხებთან დაკავშირებით პრაქტიკული შედეგები აქვს. სამართლის ეკონომიკური თეორია უარყოფს მოტივაციის როლს და კონცენტრირებას ახდენს შედეგებზე. თუ თქვენ დაეჯახეთ თქვენს უფროსს მანქანით, ეკონომისტები იტყოდნენ, რომ ამ შემთხვევაში თქვენი განზრახვა და მოტივები არ არის მთავარი. თუ ეს მოხდა განზრახ, რა თქმა უნდა, იმსახურებთ დასჯას, მაგრამ თუ ეს მოხდა შემთხვევით, რადგან არ მიაქციეთ ყურადღება, რომ გზაზე ვიღაც გადადიოდა თქვენი მანქანის წინ, მაინც უნდა დაისაჯოთ. ნობელის ლაურეატი გარი ბეკერი (1930-2014) სამართლის ეკონომიკური თეორიის ერთ-ერთი ინიციატორი, აღნიშნავდა, რომ სასჯელის ერთადერთი დანიშნულება არის კანონის განმეორებითი დარღვევის თავიდან აცილება. თუ მანქანით დაჯახება არალეგალურია, მაშინ მოსალოდნელი სასჯელი უნდა იყოს იმდენად მძიმე, რომ ეს მეორედ არ გაიმეორო, რა თქმა უნდა, იმ ალბათობის გათვალისწინებით, რომ დაგიჭერენ. ბეკერის მიერ შემოთავაზებული თეორიის თანახმად, სასჯელის ერთადერთი ფორმა სიკვდილით დასჯა უნდა იყოს, უბრალო კანონდარღვევის შემთხვევაშიც კი, ხოლო განსხვავება დანაშაულის სიმძიმის მიხედვით, მხოლოდ დაჭერის ალბათობებს შორის უნდა იყოს. რა არის ჩვენი საბოლოო დასკვნა Ice Bucket Challenge-თან დაკავშირებით? ნაწილობრივ ვიზიარებთ კანტის მოსაზრებას და ვეთანხმებით, რომ მონაწილეთა უმრავლესობა ამას მხოლოდ სხვის დასანახად აკეთებს. მაგრამ, მეორე მხრივ, როგორც ეკონომისტები, ჩვენ ვართ უტილიტარისტები და ვაღიარებთ იმ 90 მილიონი დოლარის მნიშვნელობას, რომლის შეგროვებაც ამ კამპანიამ მოახერხა კეთილი საქმისათვის. ასე რომ, ძვირფასო საზოგადოებავ, გააგრძელეთ ყინულიანი წლის გადასხმა და კეთილი საქმის კეთება და ნუ შეუშინდებით ცივ ამინდს!

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3764	http://www.iset.ge/blog/?p=3777
<span style="font-size: 11px;"> Georgia has tightened its immigration policy. Ever since, amazing things are happening in a country that until recently had the world’s most liberal visa regulations. (Source: Wikimedia Commons)</span> This year, the International School of Economics at Tbilisi State University (ISET) admitted nine Armenian students and one from Azerbaijan. They came to Tbilisi for a preparation course in August and all of them applied for residency permits before the first of September. All applications were exactly identical. Out of ten students, seven got their permits, two were denied, and one is still in process. The reasons for rejection were stated in most general terms, relating to Article 18 of the new immigration law. That article reads: “An alien may be denied a residence permit in Georgia if there is a decision of an authorized body on the advisability of his/her residence in Georgia with regard to safeguarding state security and/or public safety interests.” It seems logical that, if the two Armenian students who were denied residency permits are a threat to “state security” or “public safety”, they should not have been allowed into Georgia in the first place. But they did enter the country and can even stay here for three months, ample time to wreak havoc on Georgia. Denying residency out of security concerns – without denying entry to the country – is pointless. As things currently stand, the students in question will have to leave the country and discontinue their studies at ISET. The only option given to them is to appeal this decision in court, and this process will take months. The career plans of these two students, who had prevailed in a long and difficult selection process, are now irreversibly damaged. This is a tragedy for those students, for ISET, but also the country of Georgia. A LAW FULL OF FLAWS The new immigration law (and the manner in which it is being implemented) is already causing huge waves in the Georgian expat community. It is a subject of heated discussions on Facebook, at business meetings and parties. For one thing, the law poses unnecessary cost on those seeking residency. The most serious issue is that foreigners cannot apply for residency if they entered Georgia without a special visa which can only be obtained abroad. This rule was not communicated well, and it is not a good rule. Israel, for example, allows everybody to apply for residency inside the country within the three month stay that every visitor is granted. In Georgia, we know of employees of international organizations who now have to return to their home countries just for applying for a visa at the local Georgian embassies. And it remains to be seen whether Georgian embassies are capable of efficiently dealing with these visa requests. ISET is not the only university feeling the heat of new immigration regulations. In particular, it undermines the business model of Georgia’s medical universities which “sell” their educational services to foreigners. International students are typically not aware of the intricacies of Georgian visa regulations. Some had just returned for the start of the new semester only to find out that they have to go back to their home countries for a month in order to apply for special student visas, which means that this semester is lost for them. Who knows whether they will return at all? Another heavy flaw in the new law is the way in which it treats people who do not have regular employment. These may be freelancers with highly demanded expertise (such as architects and engineers) but also artists, persons engaged in culture, and “bohemians”. Thanks to many of these irregularly employed foreigners, Georgia was about to become a “cool” place, something that can be easily confirmed by reading their declarations of love for Georgia on the internet. To a considerable extent, this development came about because Georgia was so successful in attracting artists, bloggers, travelers and generally interesting people (who are considered to belong to the “cultural capital” of a country in economics). Being a “cool” place is not about having a lot of people who work from 9 to 5 every day, as Georgian lawmakers may have thought. Rather it is about artists and cultural entrepreneurs who may indulge in a precarious and unpredictable life. These people have a positive impact on the atmosphere in a city, helping transform a boring, provincial place into a cosmopolitan hotspot. And this has economic implications, because it is much easier to attract economically relevant people to places which have a culturally attractive international atmosphere, like Amsterdam and London. Georgia may now be squandering the advantage it had over much richer places like Almaty, Baku, and Tashkent. GOOD RULES DON’T TRAVEL WELL It is a widespread misconception that the changes in immigration policy were forced upon Georgia by the Association Agreement (AA) with the European Union. The AA text, however, includes only very general statements concerning immigration policy. None of its provisions would force Georgia to (immediately) copy – lock, stock and barrel – European immigration laws. References to “standard international practice” that are being made by government officials defending the new immigration laws are also completely misplaced. Yes, most EU countries do regulate migration, yet, Georgia is far from being a typical EU member state and faces completely different challenges. While Europe is trying to prevent low-skill immigrants from other continents to “invade” the European habitat and destroy its “way of life”, Georgia’s labor market is in dire need of every European engineer, lawyer, expert farmer and teacher it can attract. Unfortunately for Georgia, there are only 250-300 Germans living permanently in Georgia (based on the German embassy’s database), as compared to 15,079 Georgians officially registered in Germany. Florian Biermann, writing this article, is one of these German citizens, teaching modern economics at Tbilisi’s International School of Economics along with professors from Italy and Israel, US and Canada, UK and France, Ukraine and Armenia. The purpose of Georgia’s immigration policy should be to make it easier for experts to enter and reside in Georgia, not to create artificial bureaucratic barriers on their way here. While it is much more difficult for a Georgian to get residency in Germany due to its restrictive immigration policies, the economic opportunities available in Germany still attract many people from outside. Georgia, on the other hand, is not (yet) a primary target of international migration, and is therefore not (yet) in a position to be restrictive about its immigration. The fact that many more Georgians legally reside in Germany than the other way around clearly demonstrates this point. If the Deputy Minister of Internal Affairs Levan Izoria states that the new law “significantly changes the extremely liberal migration policy conducted by the former leadership of the country”, he is absolutely right. Yet the “extremely liberal migration policy” was one of the extremely few advantages Georgia had when competing for businesses, investments, and human capital. From an economics perspective, an “extremely liberal” migration policy was the absolute right choice for Georgia! It produced a lot of economic benefits and carried no costs (except for the cost of small wine bottles presented to foreigners in Tbilisi airport in 2012). As there are no social welfare payments for foreigners (a huge issue in “socialist” Europe), Georgia could afford to have open borders and liberal labor markets. It reaped all the benefits from this policy without having to deal with the disadvantages. In addition to consuming local products and services, the bohemian or the freelance journalist and blogger who chose to settle in Georgia created a lot of (absolutely free) publicity for Georgia and its wonderfully hospitable culture. Not having formal Georgian employment, many of these people are now being denied residency, which is equivalent to shooting the Georgian economy in the foot. We wonder if anybody in the Georgian government is aware of what this new policy is doing to Georgia’s image, its economy, education, and tourism. It would be reassuring to know that someone is taking note and discussing a possible way out. For now, it looks like Georgia is going back, not forward.	საქართველომ იმიგრაციის პოლიტიკა გაამკაცრა, რამაც გასაოცარი ვითარება შექმნა ქვეყანაში, რომელსაც სულ ახლახანს, ვიზების გაცემის მსოფლიოში ყველაზე ლიბერალური რეგულაციები ჰქონდა (წყარო: Wikimedia Commons). მიმდინარე სასწავლო წელს, თსუ ეკონომიკის საერთაშორისო სკოლამ (ISET) მიიღო ცხრა სტუდენტი სომხეთიდან  და ერთი აზერბაიჯანიდან. ისინი თბილისში ჩამოვიდნენ აგვისტოს დასაწყისში და ბინადრობის ნებართვაზე განაცხადი შეიტანეს 1 სექტემბრამდე. ყველა აპლიკაცია იდენტური იყო. ამ ათი სტუდნეტიდან, შვიდმა მიიღო ბინადრობის ნებართვა, ორს უარი განუცხადეს და ერთის საქმე ჯერ კიდევ პროცესშია. უარის გაცემის საფუძვლად დასახელდა უცხოელთა და მოქალაქეობის არმქონე პირთა სამართლებრივი მდგომარეობის შესახებ კანონის მე-18 მუხლის შემდეგი პუნქტი, რომლის მიხედვითაც, უცხოელს საქართველოში ბინადრობის ნებართვის გაცემაზე შეიძლება უარი ეთქვას, თუ: „არსებობს უფლებამოსილი ორგანოს დასკვნა სახელმწიფო ან/და საზოგადოებრივი უსაფრთხოების ინტერესების დაცვის უზრუნველსაყოფად მისი საქართველოში ცხოვრების მიზანშეუწონლობის შესახებ“. ამჟამინდელი მდგომარეობით, ამ ორ სტუდენტს უწევს საქართველოს დატოვება და ISET-ში სწავლის შეწყვეტა. მათ მიეცათ ნება, გაასაჩივრონ გადაწყვეტილება სასამართლოში, რაც თვეებს გასტანს. ასე რომ, ამ ორი სტუდენტის კარიერული გეგმები, რომლებიც ISET-ში სწავლის გაგრძელებას გულისხმობდა და რომელთა განსახორციელებლადაც მათ საკმაოდ რთული და შრომატევადი შერჩევითი პროცესი გაიარეს, ჩაიშალა. ეს არის ტრაგედია, არა მარტო ამ სტუდენტებისათვისა და ISET-ისათვის, არამედ მთელი ქვეყნისათვის. <h4 style="text-align: justify;"> ხარვეზებით სავსე კანონი იმიგრაციის შესახებ კანონი და მისი აღსრულების ფორმა, უკვე დიდ აჟიოტაჟს იწვევს ფეისბუქსა და სხვა სოციალურ ქსელებში. უპირველეს ყოვლისა, კანონი იწვევს ზედმეტ დანახარჯებს საქართველოში ბინადრობის ნებართვის მსურველებისათვის. ყველაზე მნიშვნელოვანი საკითხი ისაა, რომ ბინადრობის ნებართვაზე განაცხადის შეტანა არ შეიძლება, თუ პირი უკვე საქართველოშია და არ აქვს სპეციალური ვიზა, რომლის მიღება მხოლოდ საზღვარგარეთაა შესაძლებელი. გარდა ამისა საზოგადოებას კანონის ეს ნაწილი  სათანადოდ არ განემარტა და საერთოდ, მსგავსი შეზღუდვა კარგი იდეა არ არის. მაგალითად, ისრაელის კანონმდებლობით, ყველა უცხოელს, რომელსაც აქვს ქვეყანაში სამი თვის განმავლობაში ცხოვრების უფლება, შეუძლია ბინადრობის ნებართვაზე შეიტანოს განაცხადი.  საქართველოში, საერთაშორისო ორგანიზაციებში მომუშავე ბევრი ჩვენი ნაცნობი უცხოელი, იძულებულია დაბრუნდეს თავის სამშობლოში და მიმართოს საქართველოს საკონსულოს ვიზის მისაღებად. გარდა ამისა, იმას, თუ რამდენად ეფექტიანად  შეძლებენ  საქართველოს დიპლომატიური წარმომადგენლობები და საკონსულოები გაართვან თავი ვიზის გაცემას, დრო გვიჩვენებს. ISET არ არის ერთადერთი უნივერსიტეტი, რომელმაც უკვე იწვნია კანონის სიმკაცრე. ამ კანონმა საფრთხე შეუქმნა საქართველოს სამედიცინო უნივერსიტეტებსაც, რომელთა ბიზნეს მოდელი ეფუძნება  საგანმანათლებლო მომსახურების უცხოელებზე „გაყიდვას“.  საერთაშორისო სტუდენტები, როგორ წესი, არ არიან გარკვეულები ქართული სავიზო რეჟიმის ჩახლათულ დეტალებში. ზოგიერთი მათგანი, რომელიც ახალი სემესტრისათვის ჩამოვიდა, იძულებული გახდა, ერთი თვით დაბრუნებულიყო თავის სამშობლოში, საიმიგრაციო ვიზის ასაღებად. ეს ნიშნავს მინიმუმ იმას, რომ მიმდინარე სემესტრი მათთვის დაკარგულია. საკითხავია, დაბრუნდებიან კი ასეთი სტუდენტები საერთოდ? კანონის მეორე მნიშვნელოვანი ხარვეზი მუდმივი სამსახურის არმქონე ადამიანებთან მოპყრობის წესია. ამ კატეგორიაში შეიძლება მოხვდნენ მაღალი დონის სპეციალისტები (როგორიცაა არქიტექტორი და ინჟინერი), ასევე მხატვრები, და ზოგადად ხელოვნების, ე.წ. ბოჰემის წამომადგენლები. ამ არარეგულარულად დასაქმებული ადამიანების დამსახურებით, საქართველო ბოლო დროს, „მაგარ” (“cool”) ადგილად გადაქცევის გზას დაადგა. ეს მარტივად შესამჩნევია ინტერნეტ სივრცეში, ამ კატეგორიის ხალხის მიერ დაწერილი ტექსტების კითხვისას, საიდანაც  საქართველოსადმი სიყვარული და მისით აღტაცება გამოსჭვივის. გარკვეულწილად, ეს ყველაფერი განპირობებული იყო იმით, რომ საქართველო წარმატებით იზიდავდა მხატვრებს, მოგზაურებს და ზოგადად, საინტერესო ხალხს (ეკონომიკაში მათ მიაკუთვნებენ „კულტურულ კაპიტალს“). „მაგარი” ადგილი, არ ნიშნავს ადგილს, სადაც  ხალხი   მხოლოდ 9-დან 5 საათამდე მუშაობს, როგორც ეს ქართველ კანონმდებლებს შეიძლება მიაჩნდეთ.  ეს ნიშნავს, ხელოვნების ისეთი წარმომადგენლების და კულტურული მეწარმეების ყოლას, რომლებიც არაპროგნოზირებადი და საინტერესო ცხოვრებით ცხოვრობენ და არ ექცევიან ჩარჩოებში. ამ ხალხს დადებითი გავლენა აქვს ქალაქის ცხოვრებაზე, მათ საკუთარი წვლილი შეაქვთ მოსაწყენი, პროვინციული ადგილების კოსმოპოლიტურ ცენტრებად გადაქცევაში. ამასთანავე, ამ პროცესებს თან ახლავს ეკონომიკური სარგებელიც – ბევრად უფრო მარტივია შეძლებული ადამიანების მოზიდვა  კოსმოპოლიტურ, კულტურულად საინტერესო ატმოსფეროში, როგორიცაა, მაგალითად, ამსტერდამი ან ლონდონი. ახლა კი, საქართველომ შეიძლება დაკარგოს ის უპირატესობა, რაც ჰქონდა  მდიდარ ადგილებთან შედარებით, როგორიცაა ალმა-ათა, ბაქო ან ტაშკენტი. <h4 style="text-align: justify;"> კარგი კანონები კარგად არ „მოგზაურობენ“ ფართოდ გავრცელებულია არასწორი წარმოდგენა იმის შესახებ, რომ იმიგრაციის პოლიტიკის ცვლილებები ნაკარნახევი იყო ევროკავშირთან ასოცირების შეთანხმებით.  ასოცირების შეთანხმების ტექსტი მოიცავს მხოლოდ ზოგად დებულებებს იმიგრაციის პოლიტიკასთან დაკავშირებით. მისი არცერთი ნაწილი არ აიძულებს საქართველოს (მყისიერად) გადმოიტანოს ევროკავშირის კანონები იმიგრაციის შესახებ. „საერთაშორისო სტანდარტებთან შესაბამისობა“, რაც ასე ხშირად სახელდება ხელისუფლების წარმომადგენლების მხრიდან საიმიგრაციო კანონების დაცვისას, სრულიად არასაჭიროდაა მოყვანილი. დიახ, ევროკავშირის ქვეყნები არეგულირებენ მიგრაციას, მაგრამ საქართველო (ჯერ) არ არის ევროკავშირის ტიპური წევრი ქვეყანა და სრულიად სხვა გამოწვევების წინაშე დგას. მაშინ, როცა ევროპა ცდილობს, დაიცვას საკუთარი მაცხოვრებლები დაბალკვალიფიციური იმიგრანტების „შემოტევისაგან“ და დაიცვას საკუთარი „ცხოვრების წესი“, საქართველოს შრომის ბაზარს ძალიან სჭირდება ევროპელი ინჟინერის, ადვოკატის, სოფლის მეურნეობის ექსპერტისა თუ მასწავლებელის მოზიდვა. საუბედუროდ, ამჟამად, საქართველოში მუდმივად მხოლოდ 250-300 გერმანელი ცხოვრობს (გერმანიის საელჩოს მონაცემების მიხედვით), გერმანიაში  ოფიციალურად დარეგისტირებული 15,079 ქართველთან შედარებით. ამ სტატიის თანაავტორი ფლორიან ბირმანი, ერთ-ერთია გერმანიის ამ მოქალაქეთაგან. ის თანამედროვე ეკონომიკას ასწავლის თსუ ეკონომიკის საერთაშორისო სკოლაში,  იტალიის, ისრაელის, აშშ-სა და კანადის, გაერთიანებული სამეფოსა და საფრანგეთის, უკრაინისა და სომხეთის მოქალაქე პროფესორებთან ერთად. საქართველოს იმიგრაციის პოლიტიკის მიზანი უნდა იყოს მსგავსი ექსპერტებისათვის ქვეყანაში ცხოვრების გაიოლება და არა ხელოვნური ბიუროკრატიული ბარიერების შექმნა. მაშინ, როცა მკაცრი იმიგრაციული პოლიტიკის გამო, ბევრად უფრო რთულია საქართველოს მოქალაქისათვის გერმანიაში (ან ევროკავშირის სხვა ნებისმიერ ქვეყანაში) ცხოვრების ნებართვის აღება, გერმანიაში არსებული ეკონომიკური შესაძლებლობები მაინც იზიდავს ხალხს საზღვარგარეთიდან. საქართველო კი (ჯერ) არ არის საერთაშორისო მიგრაციის ძირითადი სამიზნე და შესაბამისად, (ჯერ) არ არის იმ მდგომარეობაში, რომ თავს იმიგრაციის პოლიტიკის გამკაცრების უფლება მისცეს. სრულიად მართალია შინაგან საქმეთა მინისტრის მოადგილე ლევან იზორია, როცა აცხადებს, რომ ახალი კანონი „ზომაზე მეტად“ ცვლის წინა ხელისუფლების მიერ გატარებულ  მიგრაციის „ლიბერალურ“  პოლიტიკას.  თუმცა მიგრაციის ეს „ლიბერალური“  პოლიტიკა იყო ერთ-ერთი იმ მცირე უპრატესობათაგან, რომელთაც საქართველო საერთაშორისო ასპარეზზე ბიზნესის, ინვესიტიციებისა და ადამიანური კაპიტალის მოზიდვისას ფლობდა. ეკონომიკური თვალსაზრისით, სწორედ ეს „ლიბერალური“ პოლიტიკა იყო აბსოლუტურად სწორი არჩევანი საქართველოსთვის! ის ქმნიდა ძალიან ბევრ ეკონომიკურ სარგებელს და არ იწვევდა დანახარჯებს (თუ არ ჩავთვლით ღვინით სავსე ბოთლების ხარჯებს, რომლითაც 2012 წელს თბილისის აეროპოტში  უცხოელებს ხვდებოდნენ). რადგანაც საქართველოში არ არსებობს სოციალური კეთილდღეობის დანახარჯები უცხოელებისათვის (რაც „სოციალისტური“ ევროპისათვის დიდ თანხებთანაა დაკავშირებული), ქვეყანას შეუძლია თავს საზღვრის გახსნის ნება მისცეს – მიიღოს ყველანაირი სარგებელი ამ პოლიტიკიდან, ნაკლოვანებების გარეშე. ბოჰემური ცხოვრების მოყვარულმა ადამიანებმა, თუ მუდმივი სამსახურის არმქონე ჟურნალისტებმა და ბლოგერებმა, ვინც საქართველოში ცხოვრება აირჩია (სრულიად უფასოდ), აამაღლეს საქართველოს, როგორც ქვეყნის და როგორც ძალიან სტუმართმოყვარე კულტურის ცნობადობა (ადგილობრივი პროდუქტებითა და მომსახურებებით სარგებლობასთან ერთად). ბევრმა მათგანმა უკვე მიიღო უარი  ბინადრობის ნებართვაზე, მუდმივი სამუშაოს არქონის გამო, რაც საქართველოს ეკონომიკის ფეხში დაჭრის ტოლფასია. საინტერესოა, აცნობიერებს თუ არა ვინმე მთავრობაში, რა გავლენას ახდენს ეს ახალი პოლიტიკა (და მისი განხორციელების ფორმა) საქართველოს იმიჯზე, მის ეკონომიკაზე, განათლებასა და ტურიზმზე. ამ პოლიტიკის გრძელვადიანი ეფექტი სავალალო იქნება. გამამხნევებელი იქნებოდა იმის ცოდნა, რომ ვინმე თვალყურს ადევნებს მიმდინარე მოვლენებს და გამოსავლის პოვნასაც ცდილობს. ჯერჯერობით, იქმნება შთაბეჭდილება, რომ ქვეყანა წინსვლის ნაცვლად, უკან მიდის.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3735	http://www.iset.ge/blog/?p=3747
<span style="font-size: 11px;">Georgia and many other Christian nations like to decorate their Easter Eggs with beautiful patterns and motives. This drives egg demand before Easter. (Picture: Wikimedia Commons)</span> About 9 months ago, we were already discussing the oddities of egg prices in Georgia (“”, by Giorgi Kelbakiani and Eric Livny). At that time, a huge volatility in the egg prices could be explained by interesting political dynamics. Under the UNM government, local producers of eggs were largely protected from external competition through non-tariff import barriers, called by the ministry of agriculture a “complete violation of law and international agreements”. However, through these measures, a relative stability of egg supply (and thus prices) in the Georgian market was achieved, though at a relatively high price level (see the chart). The new government removed these barriers, leading to soaring egg imports, going up from 1.5 million eggs in the last quarter of 2012 to 10.8 million eggs in the second quarter of 2013. These myriads of eggs spilling over the border caused prices to plummet, bringing many domestic producers to the verge of bankruptcy. Under pressure of lobbying efforts of domestic producers, the government reversed its policy and re-introduced non-tariff measures. Imports went down to 2.6 million eggs in the third quarter, but – and this was unexpected – also the Georgian production decreased by 20%! In the article of December, it was speculated that the new non-tariff measures hit importers and local producers alike, which is a possible explanation. As the new government wanted to keep to WTO regulations, it could not impose restrictions that exclusively apply to importers. But then, discouraging imports through all kinds of “quality” requirements (the natural thing to do with a high risk food as eggs), may have turned into a headache also for local producers. Apparently, the old government resorted to some tricks in its policy to treat domestic producers preferentially, and that’s why it was accused of acting illegally by the new government. However, other factors may have contributed to the decline in local production. Egg production is not very flexible. Once a production facility is established, the hens lay eggs and lay eggs and lay eggs, completely independent of price movements, demand and supply, and import regulations. Thus, lacking alternatives, producers may have reacted to the low prices in the first and second quarters of 2013 by reducing their capacities, which may still have been felt in the third quarter, even if the import restrictions had been reinstated at that time. As a result of all this, prices soared. But the story continues… DOLLAR EGGS The chart reveals that just a few months ago, we saw another dramatic fall in egg prices, dwarfing the price decrease of May 2013 which at that time caused the outcry of Georgian producers. Like in 2013, the recent decline of egg prices was paralleled by a huge increase of imports, yet this year it was even more impressive than in 2013.  As there were no changes in import regulations, it seems as if we have to search for reasons not within Georgia, but outside its borders. The first thing to note is that the regulations introduced in 2013 seem to have lost its effectiveness in protecting the Georgian market. This is not surprising, as Georgia did not reinvent the wheel when imposing its non-tariff restrictions. There is a tool box of measures you can apply when you want to make egg imports more difficult, and Georgia is not the first country in the world resorting to this tool box. Yet importers also know how to deal with these tools. It will take time and some additional costs, but non-tariff measures that do not violate WTO regulations will sooner or later lose its effect, once the importers have adjusted. The second illuminating observation about the graph is that egg imports reacted very swiftly to the decrease of egg prices in Georgia that happened in May. In July, there were almost no egg imports anymore. This indicates the prevalence of a certain market structure, which can be observed for many agricultural goods. One might assume that producers, say, in Turkey, set up egg production capacities targeted at a particular market, e.g. Georgia, and envision a long run flow of eggs from Turkey to Georgia. Yet this is not how it works. For many agricultural goods the “world market” does not really encompass the whole world, as major consumers (in particular the US and the European Union) have their agricultural markets hermetically sealed and excessively regulated. Thus, price differences even for virtually homogeneous goods (e.g. bananas from South America and bananas from Spain) do no disappear throughout the world, and there is not really a “world market price”. This does not mean, however, that a company which wants to import bananas to, say, Europe, and which has the expertise to overcome the complicated regulations and deal with the bureaucracy, cannot find somebody to deliver the bananas. There are countries, in particular in South America, producing huge amounts of bananas completely irrespective of domestic demand and selling them to whoever offers the highest price. These “dollar bananas” flow into a country immediately when the internal price adjusted for transport and regulations costs is higher than what is paid elsewhere, and this influx stops abruptly when the internal price goes below that threshold. Yet while this market structure was first established for relatively durable agricultural goods, like bananas and grain, with the improved refrigeration and transport possibilities available today there are also “dollar eggs”, “dollar meat”, and there is “dollar milk”. What can be seen in the graph in April 2014 is a typical influx of dollar eggs into the Georgian market. With May prices of around 30 tetri per egg, the cloud of dollar eggs that is out there moved towards Georgia, and when prices fell, it equally quickly disappeared. In principle, dollar eggs should lead to a complete equalization of internal prices and dollar egg prices (adjusted for transport and bureaucracy costs). Hence, we should not see this high amplitude of Georgian egg prices (which cannot be explained through movements in dollar egg prices, as otherwise the imports would not have declined that extremely). So, what has happened in the mysterious Georgian egg market in April and May 2014? EASTER EGGS In Europe, Christmas is celebrated on the 25<sup>th</sup> of December, and in Georgia it takes place in January. For your January Christmas celebration, you want to have Christmas sweets for just a fraction of the price usually charged? Here’s the trick: Travel to Europe on December 27<sup>th</sup> and go to a supermarket. You will get chocolate Santa Clauses, Christmas cookies, and lebkuchen for about a third of the price they had before, i.e. roughly for wholesale prices. So, did the sellers of Christmas sweets order too much of that stuff? No, their behavior is rational, because the price premium sellers get for Christmas sweets before the celebration is so high that the worst thing that could happen to them is a shortage of chocolate Santa Clauses before the celebration. Therefore, their orders include safety margins, accepting that the excess orders have to be sold off with no profit after the holidays have passed. In Orthodox Christianity, Easter is the highest holiday, and eggs are the most important dish associated with Easter. Like the European sweets sellers, also Georgian egg sellers wanted to avoid a shortage of eggs during this celebration at all cost and included a safety margin in their calculations. Unfortunately, with the availability of dollar eggs, this model does not work anymore. In Europe, there are no “dollar Santa clauses”, meaning that the producers of chocolate Santa Clauses have some price setting discretion. They can raise the price without millions of foreign chocolate Santa Clauses immediately coming over the border. Moreover, Christmas Sweets are not as homogeneous as eggs, and there are well-established brands like Lindt from Switzerland, further increasing the price setting power. Yet in Georgia, as can be seen in the chart, Georgian sellers could not raise their prices at all despite the increased demand over Easter in April 2014, because all of this extra demand was satisfied by dollar eggs. The unprofitable part, however, namely selling off the excess eggs after Easter, happened nevertheless, bringing egg prices in May to abysmal levels. What was a profitable business model in the sealed market under Saakashvili, namely charging higher prices before and over Easter and afterwards selling off what remains (see the year 2012 in the chart, where prices peaked before Easter), does not work anymore when the market is open to dollar eggs. Georgian egg sellers and producers have to understand this new situation and adjust their market behavior. Yet the party is over in any case: in a market open to dollar eggs, being an egg producer is a much tougher task than in an encapsulated Saakashvilian egg market. According to the Georgian Poultry Association , in the last five years the number of eggs producers in Georgia more than doubled from 12 to 30. Unless Georgia becomes tricky with its import regulations again, we can expect this number to fall.	საქართველოში, ისევე როგორც ბევრ სხვა ქრისტიანულ ქვეყანაში, სააღდგომოდ კვერცხებს ღებავენ და სხვადასხვა ორნამენტებით აფორმებენ. ეს ზრდის კვერცხზე მოთხოვნას აღდგომის წინა პერიოდში. (ფოტო: Wikimedia Commons) ჯერ კიდევ 9 თვის წინ, ჩვენ უკვე განვიხილავდით საქართველოში კვერცხის ფასთან დაკავშირებულ უცნაურობებს (აისეტ ეკონომისტის ბლოგზე იხილეთ ერიკ ლივნისა და გიორგი ქელბაქიანის ბლოგი ). იმ დროისათვის, კვერცხის ფასის მნიშვნელოვანი მერყეობა აიხსნებოდა საინტერესო პოლიტიკური დინამიკით. ერთიანი ნაციონალური მოძრაობის მმართველობის დროს, კვერცხის ადგილობრივი მწარმოებლების დაცვა უცხოელი კონკურენტებისაგან იმპორტზე დაწესებული მრავალი არასატარიფო ბარიერით ხდებოდა, რასაც, სოფლის მეურნეობის სამინისტრომ „კანონისა და საერთაშორისო შეთანხმებების სრული დარღვევა უწოდა“. ამ ფაქტორების გათვალისწინებით, კვერცხის სტაბილური მიწოდებისა (და შესაბამისად სტაბილური ფასების) მიღწევა ხდებოდა შედარებით მაღალი საბაზრო ფასის მეშვეობით (იხილეთ დიაგრამა). ახალმა მთავრობამ მოხსნა აღნიშნული ბარიერები, რამაც კვერცხის იმპორტის უეცარი მატება გამოიწვია, 1,5 მილიონიდან 2012 წლის ბოლო კვარტალში – 10,8 მილიონამდე 2013 წლის მეორე კვარტალისათვის. საზღვარს უეცრად მომწყდარმა ამ გაზრდილმა იმპორტმა, კვერცხის ფასების დაცემა გამოიწვია, რამაც, ბევრი ადგილობრივი მწარმოებელი გაკოტრებამდე მიიყვანა. ადგილობრივი მწარმოებლების მხრიდან, მძიმე წნეხისა და ლობირების შედეგად მთავრობამ აღადგინა ზემოთხსენებული არასატარიფო ბარიერები. იმპორტი კვლავ შემცირდა 2,6 მილიონ კვერცხამდე მესამე კვარტალში, მაგრამ საკმაოდ მოულოდნელად, ასევე შემცირდა ქართული წარმოება, 20%-ით. დეკემბრის სტატიაში ახსნილი იყო, რომ ახალმა არასატარიფო რეგულაციებმა, ადგილობრივ მწარმოებლებსაც ისეთივე დარტყმა მიაყენა, როგორიც მათ უცხოელ კონკურენტებს. რადგან ახალ მთავრობას უნდოდა, მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის (მსო) სტანდარტების შენარჩუნება, მას არ შეეძლო, შემოეღო შეზღუდვები, რომლებიც მხოლოდ იმპორტიორებზე მოახდენდა გავლენას. შედეგად, იმპორტის შეზღუდვის მცდელობა კვერცხის მიწოდებაზე მრავალი ხარისხობრივი მოთხოვნის წაყენებით, დამატებითი თავსატეხი აღმოჩდა ადგილობრივი მწარმოებლებისათვისაც. ცხადია, წინა მთავრობამ გამოიყენა გარკვეული ხრიკები, რათა ადგილობრივი მწარმოებლები პრივილეგირებულ სიტუაციაში ჩაეყენებინა და სწორედ ეს იყო მიზეზი იმისა, რომ ახალი მთავრობა მათ არალეგალურ საქმიანობაში ადანაშაულებდა. თუმცა, არსებობს სხვა ფაქტორებიც, რომელთაც, შესაძლოა, გავლენა მოეხდინათ ადგილობრივ წარმოებაზე. კვერცხის ბაზარი არ არის მოქნილი. როგორც კი საჭირო მოწყობილობები იქნება შეძენილი, ქათმები დებენ კვერცხებს, იმის მიუხედავად, როგორ იცვლება მისი ფასი, მოთხოვნა-მიწოდება და იმპორტის რეგულაციები. შესაბამისად, როდესაც მწარმოებლებმა შეამცირეს მათი წარმოება მოწყობილობების შემცირების ხარჯზე, 2013 წლის პირველ და მეორე კვარტალში, უკვე მესამე კვარტალში ვერ მოხდა წარმოების მოცულობის დაბრუნება საწყის დონეზე, მიუხედავად იმისა, რომ იმპორტზე შეზღუდვები აღდგა. შესაბამისად, ფასები გაიზარდა. თუმცა ეს ყველაფერი არ არის… დოლარის კვერცხები დიაგრამა გვიჩვენებს, რომ რამდენიმე თვის წინ, კვერცხის ფასი კიდევ უფრო მეტად დაეცა და დაჩრდილა 2013 წლის მაისის მინიმუმიც კი, რომელმაც, იმ დროისათვის, ქართველი მწარმოებლების მხრიდან, დიდი გამოხმაურება ჰპოვა. 2013 წლის მსგავსად, ფასების ზრდის პარალელურად, მოხდა იმპორტის მოცულობის მნიშვნელოვანი ზრდა. რადგანაც ამჯერად იმპორტზე რეგულაციები არ შეცვლილა, როგორც ჩანს, მიზეზი საქართველოს ფარგლებს გარეთ უნდა ვეძებოთ. პირველი, რაც უნდა აღინიშნოს, არის ის, რომ 2013 წელს შემოღებული რეგულაციები ვეღარ იცავენ ქართულ ბაზარს ეფექტურად. ეს არც არის გასაკვირი, რადგანაც საქართველოს მთავრობას არ გამოუგონია ახალი ველოსიპედი, როდესაც არასატარიფო შეზღუდვები დააწესა. არსებობს სხვადასხვა მეთოდები, რომელთაც ქვეყანამ შეიძლება მიმართოს კონკრეტულ პროდუქციაზე იმპორტის შემცირების მიზნით და საქართველო არ იყო პირველი, ვინც მათ მიმართა. თუმცა, მეორე მხრივ, მწარმოებლებმა იციან, როგორ გაუმკლავდნენ ამ მეთოდებს. შესაძლოა, ამას გარკვეული დრო და დამატებითი ხარჯები დასჭირდეს, მაგრამ არასატარიფო რეგულაციები, რომლებიც არ არღვევენ მსო-ს სტანდარტებს, ადრე თუ გვიან, აუცილებლად დაკარგავენ ეფექტს, როგორც კი იმპორტიორები მოახდენენ მათზე რეაგირებას და მოერგებიან ახალ პირობებს. მეორე საინტერესო ფაქტი, რომელიც გრაფიკიდან ჩანს, არის ის, რომ იმპორტმა ძალიან სწრაფად მოახდინა რეაგირება ქართული კვერცხის ბაზარზე ფასის შემცირებაზე მაისში. ივლისში კვერცხის იმპორტი თითქმის აღარ ხდებოდა. ეს გავრცელებულ საბაზრო სტრუქტურაზე მიუთითებს, რომელიც ბევრი სასოფლო სამეურნეო საქონელისათვისაა დამახასიათებელი. შესაძლოა, ბევრს ეგონოს, რომ უცხოელი მწარმოებლები, ვთქვათ, თურქეთიდან საწარმოო მოცულობას ადგენენ მიზნობრივ ბაზართან შესაბამისობაში (ამ შემთხვევაში საქართველოს ბაზართან) და გრძელვადიან პერიოდში, არ ცვლის წარმოების მოცულობას. თუმცა, სინამდვილეში, აღნიშნული მექანიზმი ასე არ მოქმედებს. ბევრი სასოფლო სამეურნეო პროდუქციისათვის, „მსოფლიო ბაზარი“ არ მოიცავს მთელს მსოფლიოს, რადგანაც, მსხვილი მომხმარებლები, განსაკუთრებით აშშ და ევროკავშირი, საკუთარ სასოფლო სამეურნეო ბაზარს ჰერმეტულად კეტავენ და მკაცრად აკონტროლებენ. შესაბამისად, ფასებს შორის განსხვავებები ვირტუალურად ჰომოგენურ პროდუქციაზეც კი (მაგალითად ბანანზე სამხრეთ ამერიკიდან და ბანანზე ესპანეთიდან), არ ქრება და არ არსებობს ერთი, „მსოფლიო საბაზრო ფასი“. თუმცა, ეს არ ნიშნავს, რომ კომპანიას, რომელსაც უნდა, რომ გააკეთოს, ვთქვათ, ბანანის იმპორტი და რომელიც ფლობს საკმარის ცოდნას რთული რეგულაციების გადასალახად და ბიუროკრატიასთან გასამკლავებლად, ვერ შეძლებს, იპოვოს მომხმარებელი საკუთარი პროდუქციისათვის. არსებობს ქვეყნები, განსაკუთრებით სამხრეთ ამერიკაში, რომლების აწარმოებენ დიდი რაოდენობის ბანანს ადგილობრივი მოთხოვნის მიუხედავად და ყიდიან საკუთარ პროდუქციას მათზე, ვინც ყველაზე დიდ ფასს შესთავაზებს. ეს „დოლარის ბანანები“ იწყებენ ქვეყანაში შედინებას, თუ ფასი, რომელშიც უკვე გათვალისწინებულია ტრანსპორტირებისა და რეგულაციების გადასალახი დანახარჯები, უფრო მაღალია, ვიდრე ნებისმიერ სხვა ქვეყანაში. როგორც კი ეს ფასი ეცემა კონკრეტულ ზღვარზე დაბლა, მაშინვე წყდება ამ ქვეყანაში იმპორტი. თავდაპირველად, ეს საბაზრო სტრუქტურა შედარებით არამალფუჭებადი სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციისათვის შეიქმნა, მაგრამ ტექნოლოგიების განვითარებასთან ერთად, რომელმაც უკეთესი ტრანსპორტირებისა და გაცივების სისტემების გამოყენების შესაძლებლობა მისცა ფირმებს, ასევე შეიქმნა „დოლარის კვერცხი“, „დოლარის ხორცი“ და „დოლარის რძე“. რასაც ვხედავთ მოცემულ გრაფიკზე არის ტიპური დოლარის კვერცხების შემოდინება საქართველოს ბაზარზე. მაისის მაღალ ფასთან ერთად, რომელიც ერთ კვერცხზე 30 თეთრს შეადგენდა, საქართველოს საზღვრებს დოლარის კვერცხების დიდი რაოდენობა მოაწვა, რომელიც, ფასის დაცემისთანავე, ისევე უეცრად შეწყდა, როგორც გამოჩნდა. ლოგიკურად, დოლარის კვერცხებს უნდა მოეხდინათ ქვეყნის შიგნით ფასის გატოლება დოლარის კვერცხის ფასზე (ტრანსპორტირებისა და ბიუროკრატიის ხარჯების გამოკლებით). შესაბამისად, არ უნდა მომხდარიყო ფასის მნიშვნელოვანი ცვლილება (რომელიც არ აიხსნება დოლარის კვერცხის ფასის ცვლილებით, რადგან წინააღმდეგ შემთხვევაში იმპორტი არ შემცირდებოდა). მაშინ რა მოხდება ქართული კვერცხის მისტიურ ბაზარზე 2014 წლის აპრილსა და მაისში? <h4 style="text-align: justify;"> აღდგომის კვერცხები ევროპაში შობის დღესასწაულს 25 დეკემბერს აღნიშნავენ, ხოლო საქართველოში, 7 იანვარს.  გინდათ, იანვრის საშობაო დღესასწაულისათვის ტკბილეულში ჩვეული ფასის მხოლოდ მცირედი ნაწილი გადაიხადოთ?-  წადით ევროპის რომელიმე ქვეყანაში 27 დეკემბერს და ესტუმრეთ სუპერმარკეტს. თქვენ შეძლებთ შეიძინოთ შოკოლადის სანტა კლაუსი და მრავალი სხვა საშობაო ტკბილეული იმ ფასის თითქმის მესამედად, რაც მანამდე. რა არის ამის მიზეზი? გამყიდველებმა უბრალოდ იმაზე მეტი საშობაო ტკბილეული შეუკვეთეს ვიდრე საჭირო იყო? პასუხი ამ შემთხვევაში უარყოფითია, მათი საქციელი სრულიად რაციონალური იყო, რადგანაც ტკბილეულის ფასი შობის დღესასწაულამდე იმდენად დიდია, რომ ყველაზე უარესი, რაც შეიძლება გამყიდველს დაემართოს, პროდუქციის დეფიციტია. შესაბამისად, მათი შეკვეთა შეიცავს გარკვეულ უსაფრთხოების ნამატს, იმის გათვალისწინებით, რომ შესაძლოა, ნაწილი პროდუქციის გაყიდვა მოუწიოთ დღესასწაულის შემდეგ თავის ფასში. მართმადიდებლებისათვის აღდგომა ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი დღესასწაულია და კვერცხი, ყველაზე მნიშვნელოვანი ატრიბუტია ამ დღესასწაულისათვის. ევროპელი მწარმოებლების მსგავსად, ქართველი კვერცხის მწარმოებლებს უნდოდათ, თავი დაეზღვიათ კვერცხის დეფიციტისაგან აღდგომის დღესასწაულის დროს, ნებისმიერ ხარჯად (შესაბამისად, მათაც გაითვალისწინეს გარკვეული უსაფრთხოების ნამატი საკუთარ გამოთვლებში). სამწუხაროდ, დოლარის კვერცხების გათვალისწინების შემთხვევაში აღნიშნული მოდელი აღარ მოქმედებს. ევროპაში არ არსებობს „დოლარის სანტა კლაუსები“ რაც იმას ნიშნავს, რომ მათ მწარმოებლებს გააჩნიათ ფასის დაწესების გარკვეული თავისუფლება. მათ შეუძლიათ, გაზარდონ ფასი ისე რომ ქვეყანაში არ შემოედინოს მილიონობით უცხოური შოკოლადის სანტა. უფრო მეტიც, საშობაო ტკბილეული არ არის ისეთი ჰომოგენური, როგორიც კვერცხი და არსებობს დომინანტი ბრენდები, ისეთი როგორიცაა შვეიცარიული Lindt , რაც კიდევ უფრო ზრდის სასურველი ფასის დაწესების შესაძლებლობას. საქართველოს შემთხვევაში, როგორც დიაგრამიდან ჩანს, ქართველმა მწარმოებლებმა ვერ გაზარდეს ფასი სააღდგომოდ გაზრდილი მოთხოვნის მიუხედავად, რადგანაც მთელი დამატებითი მოთხოვნის დაკმაყოფილება ხდებოდა დოლარის კვერცხების მეშვეობით. თუმცა, უსიამოვნო ნაწილი რომელიც გულისხმობდა დღესასწაულის შემდეგ მორჩენილი კვერცხების ამოყიდვას, მაინც აუცილებელი გახდა, რამაც გამოიწვია ფასის საგრძნობი დაცემა 2014 წლის მაისში. მოდელი, რომელიც გამოიყენებოდა სააკაშვილის მმართველობის პერიოდში, კერძოდ კი, ფასების აწევა აღდგომის წინა პერიოდში და შემდეგ დარჩენილი პროდუქციის ამოყიდვა, აღარ მოქმედებდა ახალი მთავრობის დროს, როდესაც ბაზარი ღია აღმოჩნდა დოლარის კვერცხებისათვის. კვერცხის ქართველმა მწარმოებლებმა უნდა გააანალიზონ ახალი სიტუაცია და შეეცადონ მოარგონ მას თავიანთი საბაზრო ქცევა. თუმცა, ფაქტია, რომ კვერცხის წარმოება გაცილებით უფრო რთული გახდა დოლარის კვერცხების გავლენასთან ერთად ბაზარზე, ვიდრე ეს იყო სააკაშვილის პერიოდში. საქართველოს მეფრინველეობის ასოციაციის ინფორმაციით, კვერცხის მწარმოებელთა რაოდენობა ქვეყანაში ბოლო ხუთი წლის მანძილზე 12დან 30მდე გაიზარდა. თუ საქართველო ვერ შეძლებს ისევ იპოვოს ახალი ხრიკები საიმპორტო რეგულაციების შემოსაღებად, მოსალოდნელია, რომ ეს რაოდენობა ახლო მომავალში მნიშვნელოვნად დაეცეს.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3716	http://www.iset.ge/blog/?p=3720
Source: Creative Commons POVERTY PERSISTING… Any Georgian growing up in the “dark” 1990s (a literally dark, and rather gloomy period in the recent history of our country) would remember the canned milk powder distributed, together with some other goodies, to families with children aged below 5. These black and white cans were often used as flower pots in many of these families… Being a kid from that dark age, one author of this blog was surprised to discover that, according to the World Bank’s poverty estimations, Georgia is doing worse today than it did then(!). . In particular, if in 1996 only 5% of the population were living on less than 1.25USD per day (i.e. in extreme poverty), in 2010, the share of extremely poor stood at 18%, whereas the share of people living on less than 2USD per day rose from 14% to 36%. Should we believe these figures or, rather, trust our senses? At first sight, the national poverty statistics (see dark line on the chart) tell a very different story, with the poverty rate dropping by a whopping 40 percentage points from 2000 to 2012. Yet, this entire “improvement” is due to changes in the methodology for assessing national poverty, making it quite difficult to make sense of the long-term trends in poverty. The first revision, dating back to 2004, established a more modest subsistence minimum, reducing poverty estimates by some 10-15 percentage points. Since 2007, poverty rates are not calculated with respect to subsistence minimum, but rather as a share of targeted social assistance (TSA) recipients in the population, reducing the “poverty rate” by another 30 percentage points. What these manipulations fail to disguise, however, is that there has been no significant improvement in the poverty situation. In all years, other than those in which there was a change in methodology, temporary poverty declines did not exceed a single percentage point. Thus, while the situation today is certainly not worse than in the dark 1990s of my childhood, poverty rates have not declined despite having much more light on the streets of Tbilisi. DESPITE A NINE-FOLD INCREASE IN REAL WAGES! Despite stagnating poverty statistics, Georgia is definitely a “brighter” place today compared to 1996. In particular, real wages, i.e. wages adjusted for the level of prices, have grown almost 9 times (from 81 GEL in 1996 (in 2012 prices) to 713GEL in 2012. Let us illustrate the significance of this improvement by comparing the ratio of nominal wages to subsistence minimum (for working-age men) then and now: at the dawn of the 21<sup>st</sup> century, an average hired worker was unable to keep himself above water; in 2012 he was earning enough to support about four additional family members. Such a spectacular growth in real wages was not something unique to Georgia – most transition economies have experienced a similar trend given the very low base from which they started evolving (see, for instance, ). What is puzzling, however, is that Georgia did not ride the wave of real wage improvements to get many more people out of poverty. Why is Georgia’s poverty so stubbornly persistent? One might think of several explanations, which individually or collectively could help reconcile the seemingly incompatible trends we observe: rising real average wages and persisting poverty. FIRST, higher wages are naturally benefiting only those earning wages. Unfortunately, in parallel with a decline in employment (from 57.3% in 1998 to 56.6% in 2013), Georgia has seen an increase in the share of self-employed in total employment (from 57% to 61%). The vast majority of Georgian self-employed are de facto unemployed rural dwellers, who are not receiving wages and, consequently, do not benefit from wage increases. Salaried workers currently comprise only a bit more than a fifth of Georgia’s entire population (one of the lowest proportions in the world). Moreover, their share declined from 25% in 1998 to 21% in 2012. SECOND, obviously, wage increases have not been uniform. Theoretically, if every fifth person earns five times more than what is needed for subsistence (see chart) and shares his/her income with four others, the entire population would be exactly at the subsistence level of income. Of course, this is not happening. There has been very little improvement in the wages of low skill workers, resulting in income inequality growing from 0.37 in 1996 to 0.4 in 2013. Today’s poor may, perhaps, find (very) partial consolation in the fact, that while more equal, the society of the 1990s was not a better society. Having a job did not necessarily help one escape poverty. The already low salaries were often paid late or never, commonly referred to as “frozen” wages (and pensions, too). THIRD, the poverty phenomenon is very closely related to Georgia’s high urban-rural divide. As has been pointed out in many studies (for instance, see World Bank’s 2005 study), the increase in poverty was a result of growth being concentrated in a limited number of economic activities, without an effective mechanism to redistribute at least some of the gains to rural households at the bottom of the income distribution. Thus, real wage growth did make a difference where it could, i.e. in cities. But it failed to bring prosperity to the villages, where non-farm employment opportunities are almost inexistent. According to Liberal Academy Tbilisi report (2012), the urban-rural poverty gap is in the 20-25% range, having been increasing over time. FOURTH, by introducing more effective redistribution mechanisms beginning in 2007, Georgia may have been able to lift some of the poor out of poverty, reducing the poverty rate by 2-4 percentage points. Yet, these very mechanisms discourage aid recipients from getting formal jobs and lifting themselves out of poverty in a more sustainable and self-reliant manner. The disincentives associated with TSA policies may have been further strengthened by the doubling of benefits in 2013 and the integration of Social Services Agency (SSA) and Revenue Service databases, which resulted in about 20,000 families losing their TSA (MoLHSA, 2013). WHAT IS TO BE DONE? Incidentally, the dilemmas associated with Georgia’s TSA policies feature in our interviews with some of the foreign-invested agribusinesses operating in Georgia. As reported by companies, since even a few days of seasonal work stand in the way of whole households receiving the SSA allowance, people are not willing to take formal seasonal jobs, wreaking havoc in labor-intensive rural industries . Paradoxically, rural districts with very high poverty and unemployment rates are now suffering acute labor shortages. Employers willing to pay cash-in-hand with no Revenue Service filing may be fined heavily; workers injured or killed on the job are not covered by insurance in this case. The TSA system clearly has to be reevaluated taking into account seasonal employment patterns in rural areas. The current policy discourages otherwise employable citizens from seeking seasonal work to supplement family incomes for fear of the whole household losing welfare entitlements. Both the vulnerable families in question and the enterprises starved of labor are losing valuable opportunities as a result. While complete abolition of these payments would likely present too dramatic a disruption, the government should explore ways to reduce the disincentives to work. Options might include phased discounts to welfare payments for households whose members seek seasonal work or distinguishing between temporary labor – like seasonal farm work – and other forms of employment. In the end, working with the private sector to create jobs is the only way to reduce rural poverty in a sustainable fashion. This, rather than tinkering with poverty measurement methodologies, should be the front and center of the Georgian government’s anti-poverty agenda.	წყარო: Creative Commons სიღარიბე არ მცირდება… (პირდაპირი და ირიბი მნიშვნელობითაც) „ბნელ“ 90-იანებში გაზრდილ ბევრ ქართველს ემახსოვრება ჰუმანიტარული დახმარების პაკეტი, რომელსაც პერიოდულად, 5-წლამდე ასაკის ბავშვების მშობლები იღებდნენ.  სხვადასხვა პროდუქტებთან ერთად, იყო რძის ფხვნილის შავ-თეთრი კოლოფიც, რომელიც შემდეგ, ბევრ ოჯახში, საყვავილის ფუნქციასაც ითავსებდა… სტატიის ერთ-ერთი ავტორი, რომელმაც სწორედ ამ ბნელ პერიოდში გაატარა ბავშვობა, გაოცდა, როცა აღმოაჩინა, რომ მსოფლიო ბანკის სიღარიბის შეფასების თანახმად, საქართველო დღეს უარეს მდგომარეობაშია, ვიდრე მაშინ იყო(!).. კერძოდ, თუ 1996 წელს, დღეში 1.25 აშშ დოლარზე ნაკლებით მცხოვრები (ანუ ღატაკი) მოსახლეობის წილი 5% იყო, 2010 წელს, ამ მაჩვენებელმა 18%-ს მიაღწია. დინამიკა მზარდია ღარიბთა, ანუ დღეში 2 აშშ დოლარზე ნაკლები შემოსავლის მქონეთათვისაც. დროის იმავე ინტერვალში, ამ უკანასკნელთა წილი 14%-დან 36%-მდე გაიზარდა. რამდენად უნდა გვჯეროდეს რიცხვების, რომლებიც ასე ეწინააღმდეგება სიტუაციის ჩვენეულ აღქმას? მეორეს მხრივ, სიღარიბის ეროვნული სტატისტიკა (იხილეთ შავი ტეხილი გრაფიკზე) ძალიან განსხვავებულ სურათს გვაძლევს: 2000 წლიდან 2012 წლამდე, სიღარიბე დაახლოებით 40 პროცენტული პუნქტით ეცემა. თუმცა, სამწუხაროდ, ეს მხოლოდ ერთი შეხედვით. მთელი ეს „გაუმჯობესება“, რეალურად, მხოლოდ სიღარიბის გაანგარიშების მეთოდოლოგიის ცვლილებების შედეგია, რაც ძალიან ართულებს გრძელვადიანი ტენდენციის დანახვას. პირველად,  2004 წელს, უფრო მოკრძალებული საარსებო მინიმუმის კალათა შემოიღეს, რის შედეგადაც სიღარიბის შეფასება 10-15 პროცენტული პუნქტით შემცირდა. 2007 წლიდან კი, ღარიბებად საარსებო მინიმუმის ზღვარს ქვემოთ მყოფნი კი არა, მიზნობრივი სოციალური დახმარების მიმღებნი ითვლებიან. უკანასკნელი ცვლილების შედეგად სიღარიბის დონედამატებით 30 პროცენტული პუნქტით „შემცირდა“. თუმცა, მიუხედავად ამ მანიპულაციებისა, ეროვნული სიღარიბის ამ მაჩვენებლებიდანაც კი შეიძლება იმის დანახვა, რომ სიღარიბის კუთხით მნიშვნელოვან გაუმჯობესებას ადგილი არ ჰქონია. მაჩვენებლის იშვიათი კლებები არცერთ წელს აღემატებოდა პროცენტულ პუნქტს, მეთოდოლოგიის ცვლილების წლების გარდა. ასე რომ, შესაძლოა, დღევანდელი საქართველო 90-იანი წლებივით ბნელი არაა, მაგრამ ქუჩების უკეთესი განათების მიუხედავად, სიღარიბე მაინც არ შემცირებულა. ცხრაჯერ გაზრდილი რეალური ხელფასების მიუხედავად! სიღარიბის დონის სტაგნაციის მიუხედავად, საქართველო, 1996 წელთან შედარებით, მაინც უფრო „ნათელი“ ადგილია. მაგალითად, რეალური ხელფასები, ანუ ხელფასები ფასების დონის გათვალისწინებით, 9-ჯერ გაიზარდა 1996 წელს 81 ლარიდან (2012 წლის ფასებში), 713 ლარამდე 2012 წელს. მოდით, დავაკვირდეთ ამ გაუმჯობესების მნიშვნელობას საშუალო ხელფასით ხელმისაწვდომი (შრომისუნარიანი მამაკაცის) საარსებო კალათების რაოდენობის დინამიკას (იხილეთ წითელი სვეტები გრაფიკზე). 21-ე საუკუნის დასაწყისში საშუალო ხელფასის მქონე დაქირავებულს საკუთარი თავის რჩენაც არ შეეძლო, უკვე 2012 წელს კი, დამატებით ოჯახის4-მდე  წევრის საარსებო მინიმუმის დონეზე შენარჩუნება შეუძლია. სხვათა შორის, ამგვარი უზარმაზარი ზრდა რეალურ ხელფასებში მხოლოდ საქართველოსთვის არ ყოფილა დამახასიათებელი. გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნების უმრავლესობას მსგავსი გამოცდილება აქვს და ზრის ამდენად მაღალი ტემპები ხელფასების საწყის ძალიან დაბალ დონეს უკავშირდება (იხილეთ, მაგალითად, ). მთავარი თავსატეხი ისაა, რატომ ვერ მიმართა საქართველომ რეალური ხელფასების ზრდა ღარიბების სასიკეთოდ და რატომ არის სიღარიბე აქ ასე შეუპოვარი? შეიძლება რამდენიმე ახსნის პოვნა, რომლებიც ცალ-ცალკე ან ერთობლივად დაგვეხმარება, ერთი შეხედვით, ორი შეუთავსებელი ფაქტის: მზარდი რეალური ხელფასებისა და მედგარი სიღარიბის შეთანხმებაში. პირველი, ბუნებრივია, რომ მაღალი ხელფასები სასარგებლო მხოლოდ დაქირავებული ადამიანებისთვისაა. სამწუხაროდ, საქართველოში დასაქმების დონის შემცირების პარალელურად (1998 წელს 57.3%-დან 2013 წელს 56.6%-მდე შემცირდა), დასაქმებულებში თვითდასაქმებულთა წილიც გაიზარდა (57%-დან 61%-მდე). ქართველ თვითდასაქმებულთა უმრავლესობა კი, ფაქტიურად უმუშევარი, სოფლის მაცხოვრებელია, რომელიც ხელფასს არ იღებს და შედეგად, ვერც ამ ხელფასების ზრდით სარგებლობს. ხელფასიანი ადამიანების წილი ქვეყნის მოსახლეობაში მეხუთედზე ოდნავ მეტს შეადგენს (ერთ-ერთი უმცირესი მსოფლიოში). მეტიც, ეს მაჩვენებელი 1998 წელს 25%-დან 2012 წელს 21%-მდე დაეცა. მეორე, ცხადია, ხელფასის ზრდა უნიფორმული არ ყოფილა. თეორიულად, თუ ყოველი მეხუთე ადამიანი საარსებო მინიმუმზე ხუთჯერ მეტს გამოიმუშავებს (იხილეთ გრაფიკი) და შემოსავალს ოთხ სხვა ადამიანს უნაწილებს, მთელი მოსახლეობის საარსებო მინიმუმზე შენარჩუნებაა შესაძლებელი. რა თქმა უნდა, ასე არ ხდება. ნაკლებად კვალიფიციური მუშახელის ხელფასებში გაუმჯობესებას ადგილი თითქმის არ ჰქონია, რამაც შემოსავლებში უთანასწორობა (ჯინის კოეფიციენტი) 1996 წელს 0.37-დან 2013 წელს 0.4-მდე გაზარდა. შესაძლოა. დიდი ნუგეში არ იყოს დღევანდელი ღარიბებისათვის, მაგრამ 90-იანი წლების უფრო თანასწორი საზოგადოება სულაც არ ყოფილა უკეთესი საზოგადოება. მაშინ სამსახურის ქონაც არ იყო სიღარიბიდან თავის დაძვრენის გარანტია, რომ არაფერი ვთქვათ, ისედაც დაბალი (ე.წ. „გაყინული“) ხელფასების (და პენსიების) დაგვიანებით ან საერთოდ არ დარიგებაზე. მესამე, საქართველოში სიღარიბის ფენომენი ძალიან მჭიდროდ უკავშირდება სოფელსა და ქალაქს შორის განსხვავებას. როგორც მრავალი კვლევა მიუთითებს (მათ შორის, მსოფლიო ბანკის 2005 წლის კვლევაც), სიღარიბის ზრდა, ხელფასების ზრდის მიუხედავად, შემდეგი მიზეზებით იყო განპირობებული: ზრდა კონცენტრირებული იყო ეკონომიკის მხოლოდ რამდენიმე სექტორში და არ არსებობდა ზრდით მიღებული სარგებლის დაბალშემოსავლიან (ხშირ შემთხვევაში სოფლის) მოსახლეობაზე გადანაწილების ეფექტური მექანიზმები. ასე რომ, რეალური ხელფასების ზრდამ მოიტანა ცვლილებები იქ, სადაც შეეძლო, ანუ ქალაქებში. თუმცა ამის შედეგად ვერ მოხერხდა კეთილდღეობის ზრდა სოფლებში, სადაც არასასოფლო-სამეურნეო დასაქმების შესაძლებლობები თითქმის არ არსებობს. ლიბერალური აკადემია თბილისის (2012) ანგარიშის თანახმად, ქალაქისა და სოფლის სიღარიბის დონეებს შორის სხვაობა 20-25% ინტერვალში მერყეობდა და დროთა განმავლობაში იზრდებოდა. მეოთხე, 2007 წელს რედისტრიბუციის ეფექტური მექანიზმის შემოღებით საქართველომ, როგორც სხვადასხვა კვლევა აჩვენებს, სიღარიბის დონის 2-4 პროცენტული პუნქტით შემცირება მოახერხა. თუმცა იგივე მექანიზმი დახმარების მიმღებთ ფორმალურად მუშაობის და ასე საკუთარი ძალებით სიღარიბის დაძლევის სტიმულს უკარგავს. მიზნობრივი დახმარების პოლიტიკის მიერ შექმნილი ეს არასწორი სტიმულები კი, შესაძლოა, უფრო გაძლიერდეს 2013 წლიდან დახმარების მოცულობის გაორმაგების შედეგად და სოციალური მომსახურების სააგენტოსა და შემოსავლების სამსახურის ბაზების ინტეგრირების შემდეგ, როცა 20 000-მდე ოჯახმა დაკარგა შემწეობა დამალული შემოსავლების გამო (შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტრო, 2013). რა უნდა გაკეთდეს? საქართველოს მიზნობრივი სოციალური დახმარების პოლიტიკასთან ასოცირებული დილემა იკვეთება საქართველოში მოქმედ უცხოურ აგრობიზნესებთან ინტერვიუებშიც. როგორც კომპანიები აცხადებენ, რაკი რამდენიმედღიანი სეზონური სამუშაოც კი, მთლიან ოჯახს შემწეობის დაკარგვის რისკის ქვეშ აყენებს, ხალხს არ სურს ფორმალური სეზონური სამუშაო, რაც ანადგურებს შრომატევად სასოფლო ინდუსტრიებს. პარადოქსულია, მაგრამ ბიზნესები სასოფლო დასახლებებში, ძალიან მაღალი სიღარიბითა და უმუშევრობით, სინამდვილეში მუშახელის მწვავე დეფიციტს განიცდიან. დამსაქმებელს, რომელიც შემოსავლების სამსახურის გვერდის ავლით ფულის ხელზე გადახდას შეეცდება, დიდი ჯარიმა შეიძლება დაეკისროს; არალეგალურ სამუშაოზე დასაქმებული კი, დაშავების შემთხვევაში, დაზღვევით ვერ ისარგებლებს. საჭიროა მიზნობრივი სოციალური დახმარების პოლიტიკის გადახედვა, სოფლის მოსახლეობისა და დამახასიათებელი სეზონური დასაქმების გასათვალისწინებლად. ამჟამინდელი მიდგომა აშკარად ამახინჯებს დასაქმებადი მოქალაქეების სტიმულებს, ეძიონ სეზონური სამუშაო და ასე დამატებითი შემოსავალი მოუტანონ თავიანთ ღარიბ ოჯახებს, შემწეობის დაკარგვის რისკის ნაცვლად. არსებულ პირობებში კი ხელმოკლე ოჯახებიცა და მათი დასაქმების მოსურნე კომპანიებიც მნიშვნელოვან შესაძებლობებს კარგავენ. რა თქმა უნდა, გამოსავალი არ არის შემწეობის გაუქმება, რადგან ეს დრამატულ შედეგს მოიტანდა, თუმცა მთავრობამ უნდა დაიწყოს სტიმულების სწორად წარმართვაზე ფიქრი. შესაძლო ვარიანტებია შემწეობის დროებითი შემცირებები (და არა სულ გაუქმება) სეზონური დასაქმების პერიოდებში, ან საერთოდ, ამ ტიპის დროებითი დასაქმების უგულებელყოფა საარსებო შემწეობის გაცემისას. ბოლოს, კერძო სექტორთან მუშაობა სოფლად სიღარიბის შემცირების მიზნით ერთადერთი სიცოცხლისუნარიანი გამოსავალია. ეს, და არა სიღარიბის გაზომვის მეთოდოლოგიის კირკიტი, უნდა წარმოადგენდეს ცენტრალურ საკითხს საქართველოს მთავრობის სიღარიბის აღმოფხვრის პროგრამაში.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3695	http://www.iset.ge/blog/?p=3706
<span style="font-size: 11px;">General strike in South Korea in 2013. Labor unions are part of most market economies and help to resolve conflicts between different strata of the society without having to abolish capitalism altogether. (Source: Wikimedia Commons)</span> Assume you want to buy tomatoes at a vegetable market in Tbilisi. At a booth, you see beautiful tomatoes of flawless quality, red, fleshy, and shiny. Right next to them are offered semi-rotten tomatoes with corky blotches, but to your surprise, both kinds of tomatoes are tagged with the very same price. “Something wrong with this seller”, you may think and buy the shiny tomatoes. When we speak about market failure in economics, we usually mean that the economy is in a situation in which we can make everybody better off without making anybody worse. A state in which such a painless improvement is impossible is called Pareto optimal , after the great Italian economist Vilfredo Pareto (1848-1923). With complex mathematical models it can be proved that for a market economy to be in a Pareto optimal situation, in every market prices must be such that supply equals demand. In our above example, given the prices, every customer will buy the perfect tomatoes, nobody will buy the rotten ones, and there will be an excess supply of rotten tomatoes. So, the situation would indicate market failure. Let us now move from tomatoes to human labor, as a market failure similar to the one described above can be observed in the Georgian labor market. We will argue that this points at a more fundamental problem, namely that there is something missing in Georgia which is important for making a market economy socially acceptable: a balance of power between workers and employers. LABOR MARKET FAILURE Most people consider it more stressful and unpleasant to work on weekends than on workdays. Therefore, from an economic point of view, work on workdays is not the same as work on weekends, and both kinds of work should be considered to be different goods with different prices. Indeed, it is common all over the world to pay extra compensation for work on holidays, similar to the different prices paid for good and bad tomatoes.  Yet in Georgia, work on workdays and on Sunday is often paid equally. Those people who do not work on Sunday populate the restaurants and cafes, enjoy shopping (as many stores are open on Sunday), served by those who do have to work and sacrifice their Sunday relaxation. This observation suggests that there is a fundamental flaw in the Georgian labor market – there is no effective representation of laborers’ interests. Apparently, Georgian employers are in such a strong position vis-à-vis their employees that they do not have to take into account their preferences. Remaining with our starting example, we are in a situation where the seller can offer rotten tomatoes for the same price as good ones, and the customers are in such an extreme need of tomatoes that they are willing to pay that high price also for the rotten tomatoes. There are two possibilities how to tackle this market failure. One might either specify in the labor code that extra compensation has to be paid for Sunday work, and one could be quite specific about this (e.g. require wages on the weekends to be 20% higher than on workdays). However, the new Georgian labor code does not contain any such regulation, and this makes sense, as setting wages by law will lead to new distortions. Minimum wages are a good example for this – often they are irrelevant, if nobody is paid at the minimum wage anyway, but sometimes they are harmful, when they further decrease the competitiveness of the weakest participants in the labor market. Wages should never be set irrespective of the overall situation of the economy. If the economic situation for large parts of the population is dire and there is high unemployment, like in Georgia, wages should not increase too much (though there should still be a differentiation between workday and weekend salaries). If, on the other hand, the economy is running hot, also the laborers should get their share. In the European countries, wages are determined in negotiations between labor unions and employers. The labor unions have a legal right to organize strikes, improving their bargaining position. Without the threat of strikes, there would be no reason for the employers to give in to any demand of the labor unions. In many countries, the organized workers are even allowed to lock out those workers who are not members of labor unions from their work places. THE CARTELIZATION OF LABOR SUPPLY Allowing for labor unions and legally endowing them with the right to strike is nothing else but allowing for the establishment of a cartel among the suppliers of labor. If in a European country the suppliers of, say, raw steel would coordinate their price setting behaviors and their supplies to the market, this would be a case for the competition authority. Yet when workers do essentially the same, this is explicitly backed by the law. So, at first sight, the establishment of labor unions may looks like jumping from the frying pan into the fire. However, as the first-best solution of the economic textbooks is often not feasible in the real world, in economics it is very common to fight one evil with another evil (the so called Theory of the Second Best ). For a couple of reasons, employers are usually much more powerful than workers. In a village, there may be just one employer but many potential workers, so the employer does not depend on any individual worker. He can replace workers at his disposal, while all the people in the village depend on this one employer. This gives the employer a much stronger bargaining position, something not included in the standard model of perfect competition, where employers compete for workers in the same way as workers compete for employment. Now, the Theory of the Second Best says that if one of the conditions of market optimality is violated “beyond repair” (and the first best solution is therefore out of reach), the outcome may be better if even more violations are introduced into the system. If there is no perfect competition between employers, it may be an improvement to also restrict competition between workers. Economics is full of examples where the Theory of the Second Best applies. When in the 1990’s, price transparency was enforced in the concrete market in Denmark, to the surprise of many politicians (less so economists) the price of concrete soared . While prices were not transparent (a deviation from the textbook optimum), prices between suppliers and buyers of concrete were usually determined in back room negotiations, effectively leading to relatively low concrete prices. Once prices had to be made public, it was much easier for the few concrete suppliers operating in the Danish market to coordinate their price setting behavior. In a world without perfect competition between suppliers it was therefore better to have yet another violation, namely a lack of information about prices. THE BIGGER THE BETTER If the establishment of labor unions would be fostered in Georgia and they would get the right to strike legally, it would be important to not repeat mistakes made in other countries. Paradoxically, labor unions feel the more responsible for the good of the whole society the bigger they are. In Sweden, almost every citizen is member of a labor union, also people who are not working, like students and unemployed. As a consequence, Swedish labor unions take into account the interests of almost every stratum of the society. For example, there will be no excessive demands for wage increases, because even if that would be useful for those who do have jobs, it makes it more difficult for the unemployed to get back to employment. In France, on the other hand, there are many small labor unions that ruthlessly pursue their limited selfish interests, and they are legally entitled with extensive rights to strike. Therefore, French labor unions are regularly bringing down the whole country with their collective actions. Even now, when France is arguably in its worst economic crisis since the end of the Second World War, the labor unions still run amok, preventing the implementation of highly necessary reforms. Germany, on the other hand, tends traditionally towards the Scandinavian model, with the Deutsche Gewerkschaftsbund, the confederation of classical industrial labor unions, representing more than 6 million workers. Yet also in Germany, the problem of small labor unions is being felt when the Lufthansa pilots and train drivers strike, as it happened frequently in the preceding weeks. Both groups have their own labor unions and cause enormous damage to their companies and the whole economy. Georgian policy should consider to push for the establishment of powerful, large labor unions. It is important to understand that the introduction of labor unions is not something directed against the market, but something that is necessary in a well-functioning market economy to correct market failures.	საყოველთაო გაფიცვა სამხრეთ კორეაში 2013 წელს. პროფკავშირები საბაზრო ეკონომიკების ურავლესობის ნაწილია და საზოგადოების სხვადასხვა ფენას შორის კონფლიქტების მოგვარებას უწყობს ხელს, კაპიტალიზმის ერთიანად გაუქმების გარეშე. (წყარო:Wikimedia Commons) დავუშვათ, გსურთ შეიძინოთ პომიდორი თბილისის ბოსტეულის ბაზარში. დახლზე ხედავთ საუკეთესო ხარისხის, წითელ პომიდორს. მის გვერდით კი, ზუსტად იგივე ფასად, იყიდება ნახევრად დამპალი პომიდორი. თქვენ ალბათ იფიქრებთ, რომ გამყიდველმა სწორი გადაწყვეტილება არ მიიღო ფასების დაწესების დროს და იყიდით კარგი ხარისხის პომიდორს. როდესაც საუბრობენ საბაზრო ჩავარდნაზე, გულისხმობენ ეკონომიკაში ისეთ სიტუაციას სადაც შესაძლებელია ეკონომიკური აგენტების მდგომარეობის გაუმჯობესება სხვების მდგომარეობის გაუარსების გარეშე. სიტუაციას, როდესაც შეუძლებელია ასეთი გაუმჯობესება პარეტო ოპტიმუმი ეწოდება, ცნობილი იტალიელი ეკონომისტის ვილფრედო პარეტოს (1848-1923) საპატივცემულოდ. რთული მათემატიკურ  მოდელებით შესაძლებელია იმის დამტკიცება, რომ პარეტო ოპტიმუმის მისაღწევად აუცილებელია ყველა ბაზარზე იყოს ისეთი ფასები, რომლებიც მოთხოვნას და მიწოდებას გაათანაბრებს. ჩვენს მაგალითში, ერთი და იგივე ფასის პირობებში, მომხმარებლები მხოლოდ კარგ პომიდორს შეიძენენ, ცუდს კი არავინ იყიდის და შესაბამისად, მიწოდება მოთხოვნაზე მეტი იქნება. ეს სიტუაცია კი ბაზრის ჩავარდნაზე მიუთითებს. გადავინაცვლოთ შრომის ბაზარზე. საქართველოს შრომის ბაზარზე გვხვდება წინა აბზაცში აღწერილი ბაზრის ჩავარდნის მსგავსი მოვლენა. ამ საკითხს ფუნდამენტური პრობლემით წარმოვაჩენთ, კერძოდ, საქართველოში არ არსებობს მექანიზმი, რომელიც საბაზრო ეკონომიკას სოციალურად მისაღებს გახდის: დამქირავებლების და დაქირავებულთა ძალებს/უფლებებს დააბალანსებს. შრომის ბაზრის ჩავარდნა ადამიანთა უმრავლესობისათვის, შაბათ-კვირას მუშაობა უფრო სტრესული და არასასიამოვნოა, ვიდრე კვირის სხვა დღეებში. შესაბამისად, ეკონომიკური თვალსაზრისით, შაბათ-კვირას და სხვა დღეებში მუშაობა ერთი და იგივე არაა, და ისინი განხილულ უნდა იქნას როგორც განსხვავებული საქონელი, რომელთაც სხვადასხვა ფასი უნდა ჰქონდეს. მართლაც, მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში მიღებულია დამატებთი ანაზღაურების გადახდა დღესასწაულებზე მომუშავეთათვის, ისევე როგორც სხვადასხვა ფასს იხდიან კარგი და ცუდი პომიდვრისათვის. რაც შეეხება საქართველოს, აქ, როგორც წესი, კვირის ყოველ დღეს შესრულებული სამუშაოს ანაზღაურება თანაბრად ხდება. საზოგადოების ნაწილს, რომელიც კვირა დღეს არ მუშაობს და  რესტორნებს, კაფეებს ან მაღაზიებს სტუმრობს  (როგორ წესი, კვირა დღეს მაღაზიების უმრავლესობა ღიაა), ემსახურებიან ისინი, ვინც თავიანთი სამახურიდან გამომდინარე, ვალდებულნი არიან, კვირა დღეს იმუშაონ და ამისათვის მსხვერპლად გაიღონ კვირა დღის დასვენება. ქართულ შრომის ბაზარს მნიშვნელოვანი ნაკლი ახასიათებს – არ არსებობს დასაქმებულთა ინტერესების წარმომადგენელი ინსტიტუტი. საქართველოში დამსაქმებლებს იმდენად ძლიერი პოზიცია აქვთ დასაქმებულებთან შედარებით, რომ, ხშირ შემთხვევაში, არ ითვალისწინებენ ამ უკანასკნელთა ინტერესებს. რომ დავუბრუნდეთ ჩვენს მაგალითს, პომიდვრის გამყიდველი უხარისხო პროდუქციას იგივე ფასად ყიდის, რა ფასადაც კარგს, მომხმარებლებისათვის კი, იმდენად მნიშვნელოვანია პომიდვრის შეძენა, რომ ისინი მზად არიან მაღალი ფასი გადაიხადონ გაფუჭებული პროდუქტისათვის. აღნიშნული ტიპის ბაზრის ჩავარდნის გამოსწორების ორი შესაძლებლობა არსებობს. ერთი გამოსავალი არის ის, რომ შრომის კოდექსით იყოს დადგენილი დამატებითი კომპენსაცია კვირა დღეს გაწეული შრომისათვის (მაგალითად, შაბათ-კვირას და სადღესასწაულო დღეებში გადახდილი ხელფასი 20%-ით მეტი უნდა იყოს კვირის სხვა დღეებში გადახდილ ხელფასზე). საქართველოს შრომის კოდექსით არაა გათვალისწინებული მსგავსი რეგულაცია და ეს ეკონომიკურად გამართლებულიცაა: ხელფასების შესახებ მსგავსი კანონი ბაზრის დამახინჯებას გამოიწვევდა. მინიმალური ხელფასი ამის კარგი მაგალითია – ხშირად ის არარელევანტურია და თუ მინიმალური ხელფასი რეალურად მოქმედებს, ის ამცირებს შრომი ბაზრის სუსტი მონაწილეების კონკურენტუნარიანობას.  ხელფასები არ უნდა დაწესდეს მთლიანი ეკონომიკის მდგომარეობის გათვალისწინების გარეშე. თუ მოსახლეობის დიდი ნაწილი მძიმე ეკონომიკურ პირობებში ცხოვრობს და არსებობს მაღალი უმუშევრობის დონე, როგოც ეს საქართველოშია, ხელფასები ძალიან არ უნდა გაიზარდოს (თუმცა, შაბათ-კვირას და კვირის სხვა დღეებში გადახდილი ხელფასი უნდა განსხვავდებოდეს). მეორეს მხრივ კი, თუ ეკონომიკური ბუმია, მომუშავეებმა უნდა მიიღონ თავიანთი წილი. ევროპის ქვეყნებში ხელფასები პროფკავშირებსა და დამქირავებლებს შორის შეთანხმებით დგინდება. პროფკავშირებს აქვთ უფლება, მოაწყონ გაფიცვები და ამით გაამყარონ საკუთარი სავაჭრო პოზიცია. სწორედ ამ უფლების გამოა პროფკავშირებზე მოთხოვნა დასაქმებულთა მხრიდან. მრავალ ქვეყანაში, პროფკავშირების წევრ მუშებს აქვთ უფლება, ხელი შეუშალონ არაწევრ მუშებს შეასრულონ მათზე დაკისრებული სამუშაო. სამუშაო ძალის მიწოდების კარტელიზაცია პროფკავშირებისათვის გაფიცვების მოწყობის უფლების მიცემა სხვა არაფერია, თუ არა სამუშაო ძალის მიწოდების კარტელიზაცია. თუ ევროპის ქვეყნებში ნედლეულის მიმწოდებლები შეთანხმდებიან გასაყიდ ფასზე, ამ საქმეს აუცილებლად განიხილავენ კონკურენციის სააგენტოები. დასაქმებულები კი, ზუსტად იგივეს აკეთებენ კანონით მათთვის მინიჭებული უფლების საფუძველზე. ასე რომ, ერთი შეხედვით, პროფკავშირების არსებობა არაა გამართლებული კონკურენციის პრინციპიდან გამომდინარე. რადგან ხშირად შეუძლებელია ეკონომიკური თეორიის მიერ შეთავაზებული პირველი საუკეთესო გამოსავლის რეალურ ცხოვრებაში განხორციელება, ეკონომიკსტები ცდილობენ ერთ უბედურებას მეორე უბდეურებით ებრძოლონ (ე.წ. მეორე საუკეთესოს თეორია). სხვადასხვა მიზეზის გამო, დამქირავებლებს უფრო მეტი ძალაუფლება აქვთ, ვიდრე დაქირავებულებს. სოფლად, სადაც შეიძლება მხოლოდ ერთი დამქირავებელი  და მრავალი პოტენციური მუშა იყოს, დამქირავაბელი არაა დამოკიდებული ინდივიდუალურ დასაქმებულზე. მას მარტივად შეუძლია ერთი დასაქმებული მეორეთი ჩაანაცვლოს, და შესაბამისად მუშა უფრო მეტადაა დამოკიდებული დამქირავებლის გადაწყვეტილებაზე. ეს დამქირავებელს უფრო ძლიერ სავაჭრო პოზიციაში აყენებს, რასაც არ ითვალისწინებს სტანდარტული სრულყოფილი კონკურენციის მოდელი, რომლის მიხედვითაც, დასაქმებულთა შორის ისეთივე კონკურენციაა სამუშაო ძალის მისაზიდად, როგორიც მუშებს შორის, სამსახურის საპოვნელად. მეორე საუკეთესოს თეორიის მიხედვით, თუ დარღვეულია ბაზრის ოპტიმალურობის რომელიმე პირობა ისე, რომ მისი აღდგენა შეუძლებელია (შესაბამისად, პირველი საუკეთესო მდგომარეობა მიუღწევადია), არის შემთხვევები, როდესაც სხვა პირობების დარღვევაც მიზანშეწონილია. კერძოდ, თუ დამსაქმებლებს შორის არაა სრულყოფილი კონკურენცია, შესაძლებელია უკეთესი იყოს, თუ ის დასაქმებულთა შორისაც შეიზღუდება. ეკონომიკაში მრავლადაა მეორე საუკეთეო არჩევანის გამოყენების შემთხვევა. როდესაც 1990-იან წლებში, დანიაში,  რკინაბეტონის ბაზარზე, ფასების გამჭვირვალობა დაწესდა, პოლიტიკოსების გასაოცრად (რაც ნაკლებად მოულოდნელი იყო ეკონომისტებისათვის), ბეტონის ფასი გაიზარდა. როდესაც ფასები არ იყო ტრანსპარენტული (გადახრა თეორიული ოპტიმუმისაგან), მიმწოდებლებსა და მყიდველებს შორის ფასი ფარული ვაჭრობის შედეგად დგინდებოდა, რისი შედეგიც იყო შედარებითი დაბალი ფასი. მას შემდეგ, რაც ფასები საჯარო გახდა, მიმწოდებლებისათვის უფრო მარტივი გახადა ფასების კოორდინირებულად დაწესება. შესაბამისად მიმწოდებლებს შორის იდეალური კონკურენციის გარეშე, უმჯობესი იყო ერთი დარღვევის – კერძოდ, ფასების შესახებ ინფორმაციის ნაკლებობის დაშვება. რაც მეტი, მით უკეთესი თუ საქართველოში შეიქმნება პროფკავშირები, და მათ ექნებათ იურიდიული უფლება, მოაწყონ გაფიცვა, მნიშვნელოვანია, არ გამეორდეს სხვა ქვეყნებში დაშვებული შეცდომები. პარადოქსია, მაგრამ რაც უფრო დიდია პროფკავშირები, ისინი მით უფრო დიდ პასუხისმგებლობას გრძნობენ მთელი საზოგადოების კეთილდღეობაზე. შვედეთში, თითქმის ყველა მოქალაქე პროფკავშირის წევრია, მათ შორის ისინიც, ვინც არ მუშაობს – მაგალითად, სტუდენტები და უმუშევრები. შედეგად, შვედური პროფკავშირები საზოგადოების თითქმის ყველა ფენის ინტერესებს ითვალისწინებენ. მაგალითად, არ იქნება ხელფასის ზედმეტად გაზრდის მოთხოვნა, ვინაიდან, მართალია ეს წაადგება მათ, ვისაც სამსახური აქვს, მაგრამ ბევრად გაურთულებს საქმეს უმუშევრებს, რომელთაც კვლავ სურთ დასაქმება. მეორეს მხრივ, საფრანგეთში ბევრი პატარა პროფკავშირია, რომელიც ბოლომდე, ეგოისტურად ცდილობს საკუთარი ინტერესების განხორციელებას და მათ აქვთ იურიდიული უფლება მოაწყონ გაფიცვა. შესაბამისად, კოლექტიური ქმედებებით, ფრანგული პროფკავშირები მუდმივად ურთულებენ საქმეს მთელს ქვეყანას. ახლაც კი, როდესაც საფრანგეთი, ალბათ ყველაზე ცუდ ეკონომიკურ კრიზისს განიცდის მეორე მსოფლიო ომის დასრულების შემდეგ, პროფკავშირები მაინც მძვინვარებენ და ხელს უშლიან უკიდურესად აუცილებელი რეფორმების შემოღებას. ამავდროულად, გერმანია უფრო მეტად სკანდინავიური მოდელისკენ იხრება გერმანული პროფკავშირების გაერთიანებით ( Deutsche Gewerkschaftsbund ), კლასიკური ინდუსტრიული პროფკავშირების კონფედერაციით, რომელიც 6 მილიონზე მეტ მუშახელს წარმოადგენს. გერმანიაში მცირე ზომის პროფკავშირების პრობლემა საგრძნობი ხდება, როდესაც ლუფტჰანზას პილოტები და მატარებლის მძღოლები იფიცებიან, როგორც ეს ხშირად მოხდა გასული კვირების განმავლობაში. ორივე ჯგუფს აქვს თავისი პროფკავშირები და კომპანიებსა და მთელს ეკონომიკას მნიშვნელოვან ზიანს აყენებენ. საქართველოს პოლიტიკა უნდა ითვალისწინებდეს ძლიერი და დიდი პროფკავშირების ჩამოყალიბებას. მნიშვნელოვანია გვესმოდეს, რომ პროფკავშირების შემოღება არ არის მიმართული ბაზრის საწინააღმეგოდ, არამედ პირიქით, აუცილებელია გამართული საბაზრო ეკონომიკის პირობებში, ბაზრის ჩავარდნების გამოსასწორებლად.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3638	http://www.iset.ge/blog/?p=3650
<span style="font-size: 10px;">Source: Poster of the 2014 documentary ”Divided”</span> With Russia creating or helping sustain so many “frozen conflicts” on its periphery, it is crucially important for countries and nations finding themselves in this predicament to work a sound strategy of dealing with the situation. The military option has been taken off the table ever since the August 2008 attempt by Georgia to forcefully bring South Ossetia back into its fold. Thus, countries such as Moldova, Georgia and now also Ukraine, don’t have too many good alternatives to choose from. One possibility is to isolate and punish in the hope of eroding political support behind the “criminal regimes” of the seceding regions. Another (yet to be tried in most cases) is to win the hearts and minds of former compatriots, be it Abkhazians and South Ossetians, or the Russian-speaking Ukrainians and Moldovans in Crimea, Donbass and Transdniestria. At least in the short-run, the psychological difficulty of forgiving and forgetting is, of course, pushing nations towards embracing the “isolation” and “punishment” scenario. For instance, just a few days ago, some quoted President Poroshenko’s advisor Yuri Lutsenko arguing that “the areas of Lugandon [Kyiv’s derogatory shorthand for the self-proclaimed Lugansk and Donetsk republics] have to be isolated and taken under control, for instance, with the help of engineering structures… we should invite them to compete not only in weapons but also in our lifestyles”. While perhaps music to voters’ ears, just how effective is such a strategy in managing “frozen conflicts”? LEARNING FROM THE GEORGIAN EXPERIENCE With two frozen conflicts on its hands for over 20 years, Georgia’s rather diverse experience in handling Abkhazia and South Ossetia secessions carries useful lessons for anybody willing to learn, Georgia itself included.. The  signed on 24 June 1992 by Shevardnadze and the South Ossetian government included obligations not only to avoid the use of force, but also a pledge by Georgia not to impose sanctions against South Ossetia. The Georgian government retained control over substantial portions of South Ossetia, including the town of Akhalgori, and<span style="font-size: xx-small;"> </span>Georgian troops participated in a joint peacekeeping force along with Russian and Ossetian units. The peacekeeping operation was monitored by the Organization for Security and Cooperation in Europe (OSCE), creating the conditions for “security and cooperation” to, indeed, prevail until 2004. Highlighted in a 2014 documentary ‘’”, the complicated relationship between Georgia and South Ossetia during this period included a very interesting social and economic bridge over the new border: the Ergneti market. The market sprawled over 50 ha, with roughly half of its territory on the Georgian side and the other in South Ossetia. Functioning as a de facto “free economic zone”, Ergneti served as a convenient hub for North-South Caucasus trade, a place where Russian, Georgian and Ossetian traders could exchange fuel, alcohol, cigarettes and agricultural products without any government paperwork, taxes or custom duties. <iframe src="http://www.youtube.com/embed/yT2sFZfWb_8?wmode=transparent" width="500px" height="300px" ></iframe> Existing outside any formal legal and political framework, Ergneti was nothing like the economics textbook “market” in which “faceless buyers and sellers meet… for an instant to exchange standardized goods at equilibrium prices” (Yoram Ben-Porath). Instead, Ergneti was a market in which transactions were frequently repeated and hence very personal. Any differences were ironed out on the basis of an informal but very powerful code of ethics. Thus, though widely recognized to be the smugglers’ paradise (one of many “black holes” in the Georgian economy prior to 2004), the kind of trust-based, self-regulated environment created in Ergneti inadvertently served the purpose of bringing the two divided people together. A confidence building lab of sorts. All this came to an abrupt end in summer 2004, when, encouraged by its success in Adjara, Georgia’s new government began a massive anti-smuggling campaign against breakaway South Ossetia with the ultimate goal of returning it under Georgia’s central control. Ergneti was shut down in June 2004. What followed was a series of skirmishes involving Georgian units stationed in South Ossetia, Russian peacekeeping forces, and South Ossetian militias, effectively unfreezing the conflict and turning it into a “problem between Georgia and Russia”, in the words of President Saakashvili. The 2008 Russo-Georgian war over South Ossetia was but a logical final accord in the drama. Until today, that it. MAKE TRADE NOT WAR Interestingly, Ergneti market became a subject of political debate in the course of Georgia’s 2012 parliamentary elections, which ended an era of exuberant liberal reforms and cavalier unification efforts. When campaigning in Gori, only 34km away from South Ossetia’s administrative center Tskhinvali, Bidzina Ivanishvili used Ergneti’s example to drive home his argument that “business and common interests link people to each other”. Reflecting this line of reasoning, the idea of restoring the market in some sort of civilized form – as a “free economic zone” – has been on the Georgian government’s agenda since 2012. Similar plans are being developed with respect to Abkhazia (apparently they are to be soon unveiled by the ). The change in tone and policies towards the breakaway Abkhazia is evident in another very significant made by Bidzina Ivanisvhili on the 2012 campaign trail. This time, his focus was on restoring the railway and highway connection from Georgia to Abkhazia and, through it, to Russia – connecting markets, fostering Georgia’s economic development and giving “Abkhaz businessmen the possibility to develop their businesses and encourage their participation in Georgia’s economy.” While yet to be realized, Mr. Ivanishvili’s pragmatic vision of using mutual economic interests in order to bridge over ethnic divides and overcome the trauma of recent bloodshed, is worthy of the highest praise. Indeed, walls, barbed wire and other “engineering structures”, as perhaps envisaged by Yuri Lutsenko, are a terrible anachronism, contradicting the logic of economic integration, free movement of goods, people and ideas. And as Georgia’s experience demonstrates, they are totally counterproductive as far as the goal of bringing people together is concerned. The temptation to engage in isolationism – as a means of scoring political points and punish people on both sides of new artificial divides should be resisted by all means. As Europe’s inspiring example shows, the 21<sup>st</sup> century is a time to make trade, not war, connect rather than divide.	<span style="font-size: 10px;">წყარო: 2014 წლის დოკუმენტური ფილმის „განცალკვებულნი“ პოსტერი</span> მაშინ, როდესაც რუსეთი თავის პერიფერიაზე ქმნის და ინარჩუნებს „გაყინული კონფლიქტის” ამდენ ზონას, ძალიან მნიშვნელოვანია, ქვეყნებმა სიტუაციასთან გამკლავების სწორი სტრატეგია შეარჩიონ. სამხედრო ვარიანტი განხილვას აღარ ექვემდებარება, 2008 წელს საქართველოში განვითარებული მოვლენების შემდეგ. შესაბამისად, ქვეყნებს, როგორიცაა მოლდოვა, საქართველო და ახლა უკვე, უკრაინაც, არ აქვთ მოქმედების მაინცდამაინც ბევრი კარგი ალტერნატივა. იზოლირება და დასჯა ერთი ვარიანტია „კრიმინალური რეჟიმებისთვის“ პოლიტიკური დასაყრდენის გამოცლის იმედით. მეორე (უმეტეს შემთხვევაში, ჯერ კიდევ საცდელი) ალტერნატივაა ყოფილი თანამემამულეების, იქნება ეს აფხაზების და სამხრეთ ოსების, თუ რუსულად მოსაუბრე უკრაინელების და მოლდოველების ყირიმში, დონბასსა და დნესტრისპირეთში კეთილგანწყობის მოპოვება. მოკლევადიან პერსპექტივაში, პატიებისა და დავიწყების ფსიქოლოგიური სირთულე, რა თქმა უნდა „იზოლაციისა“ და „დასჯის“ სცენარისკენ უბიძგებს ერებს. მაგალითად, რამდენიმე დღის წინ, მოხდა პრეზიდენტ პოროშენკოს მრჩევლის, იური ლუცენკოს ციტირება, რომ „უნდა მოხდეს ლუგანდონის (კიევის მიერ შეთხზული შეურაცხმყოფელი შემოკლებული სახელი ლუგანსკისა და დონეცკის თვითგამოცხადებული რეპუბლიკებისთვის) იზოლირება და კონტროლის ქვეშ მოქცევა, მაგალითად, საინჟინრო კონსტრუქციების დახმარებით… ჩვენ ისინი უნდა გამოვიწვიოთ არა მხოლოდ იარაღით, არამედ ცხოვრების წესით გასაჯიბრებლად“. ეს შესაძლოა სასიამოვნოდ გაჟღერებულიყო ამომრჩეველთათვის, მაგრამ რამდენად ეფექტურია ასეთი სტრატეგია „გაყინულ კონფლიქტებთან “ მიმართებაში? გაკვეთილი საქართველოს გამოცდილებიდან 20 წლის განმავლობაში ორი გაყინული კონფლიქტის ისტორიით, საქართველოს აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის სეპარატისტულ რეჟიმებთან ურთიერთობის საკმაოდ მრავალფეროვანი გამოცდილება საინტერესო გაკვეთილი შეიძლება გახდეს ყველასთვის, ვისაც სწავლა სურს, მათ შორის, საქართველოსთვისაც… რომელსაც 1992 წლის 24 ივნისს შევარდნაძემ და სამხრეთ ოსეთის ხელისუფლებამ მოაწერეს ხელი, მოიცავდა არა მხოლოდ ძალის გამოყენების თავიდან აცილების ვალდებულებას, არამედ საქართველოს დაპირებას, არ დაეწესებინა სანქციები სამხრეთ ოსეთის წინააღმდეგ. საქართველოს ხელისუფლებამ შეინარჩუნა კონტროლი სამხრეთ ოსეთის მნიშვნელოვან ნაწილზე, მათ შორის ახალგორზე, და საქართველოს ჯარები რუსულ და ოსურ შენაერთებთან ერთად იღებდნენ მონაწილეობას სამშვიდობო ოპერაციებში. სამშვიდობო ოპერაციებს ევროპის უსაფრთხოებისა და თანამშრომლობის ორგანიზაცია (ეუთო) აკვირდებოდა, და ქმნიდა „უსაფრთხოებისა და თანამშრომლობისთვის“ საჭირო ვითარებას, რომელმაც, 2004 წლამდე გასტანა. 2014 წლის დოკუმენტურ ფილმში სახელწოდებით „, ცხადად არის აღწერილი ამ პერიოდში, საქართველოსა და სამხრეთ ოსეთს შორის ჩახლართული ურთიერთობა, რაც მოიცავს ახალ საზღვარზე გადებულ, ძალიან საინტერესო სოციალურ და ეკონომიკურ ხიდს: ერგნეთის ბაზრობას. ბაზრობა 50 ჰექტარზე იყო გადაჭიმული, ტერიტორიის თითქმის ნახევარი საქართველოს მხარეს იყო, ხოლო მეორე ნახევარი, სამხრეთ ოსეთის. დე ფაქტო „თავისუფალი ეკონომიკურ ზონად“ მოქმედი ერგნეთის ბაზარი მოსახერხებელი ცენტრი იყო ჩრდილო-სამხრეთ კავკასიური ვაჭრობისთვის -  ადგილი, სადაც რუს, ქართველ და ოს მოვაჭრეებს საწვავის, ალკოჰოლის, სიგარეტის და სასოფლო-სამეურნეო პროდუქტების გაცვლა შეეძლოთ სახელმწიფო დოკუმენტაციის, გადასახადების და საბაჟო ვალდებულებების გარეშე. <iframe src="http://www.youtube.com/embed/yT2sFZfWb_8?wmode=transparent" width="500px" height="300px" ></iframe> ფორმალური სამართლებრივი და პოლიტიკური ჩარჩოების მიღმა არსებული ერგნეთის ბაზარი, არაფრით ჰგავდა ეკონომიკის წიგნებში აღწერილ „ბაზარს“, რომელშიც „ანონიმური მყიდველები და გამყიდველები, ოჯახები და ფირმები, რომლებიც ხვდებიან მოკლე დროით, სტანდარტიზებული პროდუქტების წონასწორულ ფასებში გასაცვლელად“ (იორამ ბენ-პორათი). პირიქით, ერგნეთი იყო ბაზარი, რომელშიც ტრანზაქციები ხშირად მეორდებოდა და შესაბამისად, ძალიან პირადული ხდებოდა. ნებისმიერი განსხვავება არაფორმალური, მაგრამ ძლიერი ეთიკის კოდექსით თანაბრდებოდა. შესაბამისად, მართალია ერგნეთი ცნობილი იყო, როგორც კონტრაბანდისტების სამოთხე (საქართველოს ეკონომიკის მრავალ „შავ ხვრელთაგან“ ერთ-ერთი, 2004 წლამდე), ეს ნდობაზე დაყრდნობილი და თვითრეგულირებადი გარემო თავისთავად იქცა ორი განცალკევებული ხალხის დაახლოების ადგილად. მათ შორის ნდობის ჩამოყალიბების ლაბორატორიად. ეს ყველაფერი უეცრად დასრულდა 2004 წლის ზაფხულში, როდესაც, აჭარაში მოპოვებული წარმატებით წახალისებულმა, საქართველოს ახალმა ხელისუფლებამ მასობრივი ანტი-კონტრაბანდისტული კამპანია წამოიწყო სეპარატისტული სამხრეთ ოსეთის წინააღმდეგ, რომლის საბოლოო მიზანი, ამ ტერიტორიის საქართველოს ცენტრალური კონტროლის ქვეშ დაბრუნება იყო. 2004 წლის ივნისში ერგნეთი დაიხურა. ამას შედეგად მოჰყვა შეტაკებების სერია სამხრეთ ოსეთში განთავსებულ ქართულ დანაყოფებს, რუსულ სამშვიდობოებსა და სამხრეთ ოსეთის მილიციას შორის, რამაც ეფექტურად გაალღვო კონფლიქტი და არსებული მდგომარეობა, როგორც ეს პრეზიდენტმა სააკაშვილმა ჩამოაყალიბა, „რუსეთსა და საქართველოს შორის პრობლემად“ აქცია. 2008 წლის რუსულ-ქართული ომი სამხრეთ ოსეთისთვის, მხოლოდ ლოგიკური საბოლოო აკორდი იყო ამ დრამაში. ცხადია, დღევანდელ დღემდე. ვაჭრობა ომის ნაცვლად საინტერესოა, რომ ერგნეთის ბაზარი პოლიტიკური დებატების საკითხი გახდა საქართველოს 2012 წლის საპარლამენტო არჩევნების პერიოდში, რომელმაც უხვი ლიბერალური რეფორმების და გაერთიანების მცდელობების ერა დაასრულა. გორში კამპანიის დროს, სამხრეთ ოსეთის ადმინისტრაციული ცენტრიდან, ცხინვალიდან 34 კილომეტრში, ბიძინა ივანიშვილმა ერგნეთის მაგალითი გამოიყენა თავისი არგუმენტის – „ბიზნესი და საერთო ინტერესები ადამიანებს აახლოვებს“ – განსამტკიცებლად. ამ იდეით, ბაზრის რაიმე ცივილიზებული ფორმით – „თავისუფალი ეკონომიკური ზონის“ სახით – აღდგენა საქართველოს ხელისუფლების გეგმის ნაწილია 2012 წლიდან. მსგავსი გეგმები მზადდება აფხაზეთთან მიმართებაშიც (როგორც აღმოჩნდა, მათ შესახებ მალე გაავრცელებს ცნობას ). ცვლილებები სეპარატისტული აფხაზეთის მიმართ გამოყენებულ ტონსა და პოლიტიკაში კიდევ უფრო ნათელი ხდება ბიძინა ივანიშვილის კიდევ ერთ მნიშვნელოვან . ამჯერად, მან ყურადღება გაამახვილა საქართველოსა და აფხაზეთს შორის სარკინიგზო და საავტომობილო კავშირის აღდგენაზე, რაც „ქართველებსაც და აფხაზებსაც გაუხსნის გზას რუსეთის ბაზრისაკენ“ – დააკავშირებს ბაზრებს, ხელს შეუწყობს საქართველოს ეკონომიკის განვითარებას და „აფხაზ ბიზნესმენებსაც მისცემს თავიანთი ბიზნესის განვითარების საშუალებას და მათ ქართულ ეკონომიკაში მონაწილეობით დააინტერესებს“. მართალია, ეს ჯერ კიდევ განსახორციელებელია, მაგრამ ბატონი ივანიშვილის პრაგმატული ხედვა, საერთო ეკონომიკური ინტერესები ხიდად დაიდოს ეთნიკური განცალკევების შემთხვევებზე და დაძლიოს ბოლო დროის სისხლისღვრისგან გაჩენილი ტრავმა, ნამდვილად ქების ღირსია. მართლაც, კედლები, მავთულხლართები და სხვა „საინჟინრო კონსტრუქციები“, რომელთა გამოყენებასაც, ალბათ, იური ლუცენკო ითვალისწინებს, ანაქრონიზმია და ეკონომიკური ინტეგრაციის, საქონლის, ადამიანების და იდეების თავისუფალი გადაადგილების ლოგიკას ეწინააღმდეგება. როგორც ამას საქართველოს გამოცდილება აჩვენებს, ისინი სრულიად კონტრპროდუქტიულია ადამიანების ერთმანეთთან დაახლოვების საკითხში. იზოლაციონიზმში ჩართვის ცდუნებას – როგორც პოლიტიკური ქულების დაწერის და ახალი ხელოვნური განცალკევებების ორივე მხარეს, ხალხის დასჯის საშუალებას, აუცილებლად უნდა გაეწიოს წინააღმდეგობა. როგორც ევროპის შთამაგონებელი მაგალითი გვიჩვენებს, XXI საუკუნე ვაჭრობის ხანაა და არა ომის, დაახლოვების და არა განცალკევების.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3591	http://www.iset.ge/blog/?p=3599
Tomotherapy – the newest development in radiation therapy, used for the first time in 2003. To reduce the radiation dose for healthy cells, three radiation beams circle around the patient and meet in just one point in the body. Only 300 machines exist in the world. In Germany, a treatment of 15 minutes comes at a rate of about 1000 euro. High-tech, more than pharmaceuticals, makes modern medicine expensive. (Source: Wikimedia Commons) So far, many Georgians solved minor health problems in a non-bureaucratic way. Instead of consulting doctors, they asked friends, relatives, and the internet what medicine should be taken as a remedy for a given issue. Once they had received enough information, they went to a pharmacy, and, with some additional advice from the pharmacist, bought the medicine they expected to be helpful. This practice has now come to an end. From September 2014, a large number of pharmaceuticals labeled as “second group medicines”, including painkillers and antibiotics, will be only sold on prescription. At first sight, there seem to be good reasons why such a reform was necessary. Friends and relatives may not be good consultants when it comes to health issues. Their diagnoses may frequently be wrong, and the drugs they suggest may be useless or even harmful. This problem also has a social dimension. A study by Abdelmoneim Awad and coauthors ( Journal of Pharmacy and Pharmaceutical Sciences 8(2):326-331, 2005) looked at the situation in Sudan and found that financial constraints of the patients are the primary reason for self-medication. Wealthy people can afford to consult doctors, while poor people are exposed to the presumably negative effects of self-medication. Possibly, amateur doctors tend to apply the principle of “more is better”, as overuse seems to have been a problem in Georgia. In 2013, Georgians spent 48% of their annual medical expenses on drugs, while in 2003 for developed countries this figure did not exceed 25 % (see the chart, showing data from the Organization for Economic Co-operation and Development (OECD)). When people cannot buy medicine anymore without prescription, their pharmaceuticals consumption is limited by the amounts prescribed by the doctor, and overall consumption may go down. Finally, the supporters of the reform point at international practice. Indeed, almost all developed countries run a system similar to what is now established in Georgia. Despite these arguments, we are not sure that this law will lead to an improvement of health care in Georgia. WHO WANTS PEOPLE TO BE HEALTHY? The first thing one learns when dealing with questions of health economics is that actors in the health sector permanently speak about the well-being of patients, while at the same time they pursue their selfish economic interests. Doctors are no exception to this rule. Through the new law, the importance of doctors within the health system increases. While they could be consulted when patient considered professional advice useful or necessary, now they have to be consulted whenever medicine is needed. This important role of doctors has led in all Western countries to huge efforts by the pharmaceutical industry to influence doctors’ prescription practices. In 2012, international pharmaceutical companies spent more than 24 billion dollars for promoting their products to doctors (source: Cegedim Strategic Data ). How does this kind of marketing look like? In Europe and the US, doctors who eagerly prescribe are regularly invited to “conferences” taking place in fancy locations, like Hawaii, where they spend 5 days in a 5-star hotel, paid by a pharmaceutical company. On two of the five days they listen to some talks about new pharmaceutical products, while the remaining three days remain at the disposal of the doctors. They may also give a presentation at such conferences (and get compensation for that), appealing both to their vanity as well as their wallets. It is also common that the pharmaceutical industry endows medical practices, ranging from fancy fountain pens and other knick-knack to expensive interior decorations and furnishing for the reception and waiting room. According to Deloitte, 35% of doctors in the US received gifts from the industry, and 16% gave paid speeches and received “consulting fees”. This is common behavior despite explicit transparency regulations in place in many Western countries (e.g. the Sunshine Act in the US, requiring companies to report any transfer they made to doctors). Such “marketing” (one might also call it bribery) is extremely difficult to prevent – no country so far has found an effective way solve this issue. Even if pharmaceutical companies cannot track how much of a medicine a particular doctor prescribed (there may be illegal ways to find out, e.g. the doctor showing photocopies of the prescriptions made), the mechanics of corruption work reliably, as repeatedly shown in experiments. Somebody who was invited to a great trip typically feels an inner drive to “give something back” to the generous benefactor. This problem may become particularly severe in Georgia, as Georgian doctors are usually not well-paid and may appreciate gifts by the industry even more. If 48% of Georgian health expenditures are used for purchasing medicine while in advanced countries this number does not exceed 25%, this does not necessarily indicate overuse of medicine. Patients have a strong incentive not to overuse pharmaceuticals, because they are concerned about their own health, and an alternative explanation for the high cost share could be that in advanced countries much more technology is employed in the health sector. High-tech medicine lets overall cost skyrocket and reduces the share of pharmaceuticals in total expenditures. Machines employed in radiation therapy and tomography have rates of several thousand dollars per hour, and much of such top-notch technology is currently not available to ordinary patients in Georgia. For a health sector that does not employ expensive technology, it is almost inevitable to spend a greater share of money on medication, which may be economically optimal (pharmaceuticals are relatively cheap, at least those which can be produced as generics). EFFICIENCY CONSIDERATIONS From now on, whenever somebody has a minor problem (like flu or headache), a doctor needs to be consulted. This drives up costs, but even worse, a doctor may not be available immediately. The health insurance, which has to be called first if one needs a doctor, may provide an appointment with a doctor just after a few days, which can be a great nuisance if one has a health issue. A related problem concerns ambulances and emergency hospitalizations. Imagine to have a terrible toothache at 3am. There is no doctor available at that time and the painkiller cannot be bought in a pharmacy without prescription. Thus, the only solution is to call an ambulance (or to drive to a hospital if transportation is available). Already now, the system of ambulances in Georgia has a number of weaknesses, and more emergency calls will increase those problems. Previously, emergency services worked according to the principle of “first call, first served”, which would mean that calling the ambulance for a toothache could have taken away those services from someone for whom it was a matter of life or death. Now, emergency calls are processed according to priority, and it is not hard to imagine what the priority of a toothache is. As a result, the ambulance will probably arrive many hours later, when the family doctor is available again. Going to the night desk of a pharmacy and buying an analgesic was easier, more convenient, and more efficient. To sum up, the advantages in general health hoped to be achieved through more control over medicine consumption may be offset by overprescriptions due to the ambivalent motives of doctors. Reduced efficiency may lead to inconveniences for the patients and higher costs. While nobody admits it, the only actors in the health sector genuinely interested in healthy patients are the patients themselves. Therefore, it makes sense to give the patients maximum autonomy and freedom to choose. Yet the new law reduces their autonomy. The health sectors of Western countries are largely dysfunctional – they are inefficient, intrinsically corrupt, and give problematic incentives to various actors. All this makes health costs in developed countries going through the roof, while services are often mediocre. Georgia is adjusting to international practices – yet sometimes, these practices are not good.	თომოთერაპია – სხივური თერაპიის უახლესი გამოგონება, რომელიც პირველად 2003 წელს იქნა გამოყენებული. ჯანმრთელ უჯრედებისათვის რადიაციის დოზის შესამცირებლად, 3 რადიაციული სხივი პაციენტის გარშემო ტრიალებს და იკვეთება სხეულის მხოლოდ ერთ წერტილში. მსოფლიოში ასეთი მხოლოდ 300 აპარატი არსებობს. გერმანიაში ასეთი თერაპიის 15 წუთიანი სეანსის ღირებულება 1000 ევროს აღწევს. მოწინავე ტექნოლოგიები ფარმაცევტიკაზე მეტად აძვირებენ თანამედროვე მედიცინას. (წყარო: “Wikimedia Commons”) დღემდე, ბევრი ქართველი, ჯანმრთელობასთან დაკავშირებულ უმნიშვნელო პრობლემებს არაბიუროკრატიული გზით უმკლავდებოდა. რჩევას, იმის შესახებ, თუ რომელი მედიკამენტი მიეღოთ კონკრეტული პრობლემის გადასაჭრელად, ექიმთან კონსულტაციის მაგივრად, მეგობრებისგან, ნათესავებისგან, ინტერნეტიდან და სხვა ალტერნატიული წყაროებიდან იღებდნენ. შემდეგ კი, ამ გზით მოგროვებული ინფორმაციით და დამატებით ფარმაცევტის დახმარებით აფთიაქში ყიდულობდნენ წამალს, რომელიც, მათი აზრით, სასურველ შედეგს გამოიღებდა. თუმცა, 2014 წლის სექტემბრის შემდეგ, ამ მეთოდის გამოყენება შეუძლებელი ხდება. საქართველოს მთავრობის გადაწყვეტილებით, ძალაში შევიდა კანონი, რომლის თანახმადაც მეორე ჯგუფის მედიკამენტები, მათ შორის, ტკივილგამაყუჩებლები და ანტიბიოტიკებიც, აფთიაქებში მხოლოდ რეცეპტის საფუძველზე გაიყიდება. ერთი შეხედვით, ადვილი დასანახია, რამ გამოიწვია აღნიშნული რეფორმის გატარების აუცილებლობა. ჯანმრთელობასთან დაკავშირებულ საკითხებზე მეგობრებისა და ნათესავებისგან მიღებული რჩევები ვერ ჩაითვლება საიმედო წყაროდ. დიაგნოზი ხშირად შეიძლება არასწორი აღმოჩნდეს და წამლები, რომლებიც ასეთი გზით მივიღეთ, უკეთეს შემთხვევაში, შედეგს არ გამოიღებს, ხშირ შემთხვევაში კი, შესაძლოა, მათ დამატებითი ზიანი მიაყენონ ჩვენს ჯანმრთელობას. ეს პრობლემა სხვადასხვა ქვეყნებში განსხვავდება სოციალურ-პოლიტიკური სიტუაციის შესაბამისად. აბდელმონეიმ ავადმა (Abdelmoneim Awad) და მისმა კოლეგებმა ( Journal of Pharmacy and Pharmaceutical Sciences 8(2):326-331, 2005) ჩაატარეს კვლევა სუდანში არსებული სიტუაციაზე და დაადგინეს, რომ თვითმკურნალობის ძირითად მიზეზი პაციენტთა ფინანსური პრობლემებია. მდიდრებს აქვთ შესაძლებლობა ისარგებლონ ექიმთან კონსულტაციით, მაშინ როდესაც ღარიბები თვითმკურნალობის შედეგად მიყენებული ზიანის წინაშე დაუცველები რჩებიან. თუ საქართველოში არსებულ სიტუაციას შევხედავთ, ქვეყნისათვის დიდ პრობლემას წარმოადგენს წამლების გადაჭარბებული მოხმარება (როგორც ჩანს ახალბედა ექიმები ხშირად მოქმედებენ პრინციპით „რაც მეტი, მით უკეთესი“). მხოლოდ 2013 წელს, საქართველოში წლიური სამედიცინო დანახარჯების 48%-ს მედიკამენტების ხარჯები შეადგენდა, მაშინ როდესაც განვითარებულ ქვეყნებში, აღნიშნული მაჩვენებელი 25%-ს არ აჭარბებს (იხილეთ ცხრილი, რომელიც აღწერს ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის (OECD) მონაცემებს). როდესაც ხალხს არ შეუძლია იყიდოს წამლები რეცეპტის გარეშე, მათი მოხმარება იზღუდება იმ რაოდენობით, რასაც მას ექიმი გამოწერს; შესაბამისად სავარაუდოა, რომ ახალი კანონის ძალაში შესვლის შემდეგ მოხმარება საგრძნობლად შემცირდეს. კანონის მხარდამჭერდა ბოლო არგუმენტს წარმოადგენს საერთაშორისო პრაქტიკა. მართლაც, თითქმის ყველა განვითარებულ ქვეყანაში, მსგავსი ტიპის რეფორმა დიდი ხნის წინ გატარდა. აღნიშნული არგუმენტების მიუხედავად, არ ვართ დარწმუნებული, რომ ეს კანონი აუცილებლად  შეუწყობს ხელს საქართველოს ჯანდაცვის სისტემის გაუმჯობესებას. ვინ ზრუნავს ხალხის ჯანმრთელობაზე? პირველი, რასაც  ჯანდაცვის ეკონომიკაში ვსწავლობთ, არის ის ერთხმად აღიარებული პრინციპი, რომ პრიორიტეტი არის პაციენტების ჯანმრთელობაა, თუმცა სინამდვილეში, მთავარი მოტივი საკუთარი ეკონომიკური ინტერესების დაკმაყოფილებაა. ამ მხრივ, არც ექიმები წაროადგენენ გამონაკლისს. ამასთან, ახალი კანონის შედეგად, ჯანდაცვის სისტემაში ექიმების როლი კიდევ უფრო იზრდება. თუ აქამდე ხალხს ჰქონდა არჩევანი, მიემართათ ექიმის კონსულტაციისათვის მაშინ, როდესაც საჭიროდ ჩათვლიდნენ მათი აზრისა და რჩევის მიღებას, ახლა უბრალოდ ყველა იძულებულია, გაიაროს კონსულტაცია ყოველთვის, როდესაც წამალი დასჭირდება. სწორედ ექიმების გაზრდილმა როლმა დასავლეთში გამოიწვია ის, რომ ფარმაცევტული ფირმები უამრავ ფულსა და დროს ხარჯავენ, რათა გავლენა მოახდინონ მათ საქმიანობაზე. 2012 წელს, საერთაშორისო ფარმაცევტულმა კომპანიებმა  24 მილიარდ დოლარზე მეტი დახარჯეს საკუთარი პროდუქციის ექიმებისთვის რეკლამირებაში (წყარო: Cegedim Strategic Data ). უფრო კონკრეტულად, როგორ ფუნქციონირებს მსგავსი ტიპის მარკეტინგი? ევროპასა და ამერიკაში ექიმები, რომლებიც „გულუხვად“ გამოუწერენ კონკრეტულ მედიკამენტს მათ პაციენტებს, მიწვეულები არიან სხვადასხვა „კონფერენციებზე“, ისეთ ძვირადღირებულ ადგილებში, როგორიცაა ჰავაი და სხვა მრავალი; სადაც ისისნი ატარებენ 5 დღეს 5 ვარსკვლავიან სასტუმროებში, ხოლო ყველა დანახარჯს კი, საკუთარ თავზე იღებენ კონკრეტული ფარმაცევტული კომპანიები, რომლებმაც დიდი მოგება ნახეს აღნიშნული ექიმების „გულუხვობის“ შედეგად. პირველი ორი დღე ექიმები ისმენენ გამოსვლებს რომელიმე ახალი ფარმაცევტული პროდუქტის შესახებ, ხოლო მთელი დანარჩენი დრო  მათ განკარგულებაში რჩება. მათ ასევე შესაძლებლობა აქვთ, თავად მიიღონ მონაწილეობა და გააკეთონ პრეზენტაცია აღნიშნულ კონფერენციაზე, რა თქმა უნდა, დამატებითი ფინანსური კომპენსაციით. გარდა ამისა, ფარმაცევტული სექტორი უხვად აფინანსებს სამედიცინო პრაქტიკასთან დაკავშირებულ ხარჯებს, რაც შეიძლება მოიცავდეს ყველაფერს, დაწყებული კალამით და დამთავრებული ახალი, ძვირადღირებული ავეჯითა და დეკორაციებით – პაციენტების მისაღები და მოსაცდელი ოთახებისათვის. დელოიტის განცხადებით, ამერიკის ექიმების 35 % იღებს საჩუქრებს ფარმაცევტული ინდუსტრიიდან, ხოლო 16% იღებს ანაზღაურებას სხვადასხვა გამოსვლებისათვის და „კონსულტაციებისათვის“. ეს საკმაოდ ფართოდ გავრცელებული პრაქტიკაა დასავლურ ქვეყნებში არსებული სხვადასხვა რეგულაციების მიუხედავად (მაგალითად ამერიკაში Sunshine Act  ავალდებულებს ფარმაცევტულ ფირმებს მოახსენონ ექიმებისათვის ყველა მათი ტრანსფერის შესახებ). ასეთი სახის „მარკეტინგი“ (უფრო ზუსტად კი,  მექრთამეობა) განსკუთრებით რთული გასაკონტროლებელია – ვერცერთმა ქვეყანამ შეძლო ეპოვნა გზა აღნიშნული პრობლემის ეფექტურად მოსაგვარებლად. მიუხედავად იმისა, რომ ფარმაცევტულ კომპანიებს არ აქვთ საშუალება პირდაპირ გადაამოწმონ, რა რაოდენობით წამალს გამოუწერს პაციენტებს კონკრეტული ექიმი (თუმცა შეიძლება ამის არალეგალური გზები მოიძებნოს, მაგალითად, ექიმებმა გადაიღონ საკუთარი რეცეპტების ქსეროასლი რათა დაარწმუნონ ფარმაცევტული ფირმები), კორუფციის მექანიზმი მაინც წარმატებით მოქმედებს, როგორც ეს მრავალი ექსპერიმენტის შედეგად დადასტურდა. ექიმი, რომელიც მიწვეულ იქნა ზემოთ აღნიშნული სახის „კონფერენციაზე“, შინაგან ვალდებულებას გრძნობს რომ სამაგიერო გადაუხადოს გულუხვ დონორს. აღნიშნული პრობლემა საკმაოდ მწვავე შეიძლება გახდეს საქართველოსათვის, სადაც ექიმებს განსაკუთებით დაბალი ხელფასი აქვთ და შესაბამისად, ფარმაცევტული ინდუსტრიიდან მიღებული საჩუქრები, მათთვის მეტად ღირებული იქნება. ის ფაქტი, რომ სამედიცინო დანახარჯების 48%ს საქართველოში მედიკამენტების ხარჯები შეადგენდა, მაშინ როდესაც აღნიშნული მაჩვენებელი განვითარებულ ქვეყნებში 25%ზე დაბალია, აუცილებლად არ ნიშნავს  იმას, რომ ქართველების მიერ მედიკამენტების გადამეტებული გამოყენება ხდება. ამის მიზეზი შეიძლება იყოს თანამედროვე ტექნოლოგიები ჯანდაცვის სექტორში. ამ უკანასკნელის ფასები განვითარებად ქვეყნებში იმდენად ზრდის საერთო ჯანდაცვის ხარჯებს, რომ მედიკამენტების წილი მინიმალური ხდება. მაგალითისათვის, რადიაციული თერაპიისა და  ტომოგრაფიის დანადგარების საათობრივი ტარიფი შესაძლოა რამდენიმე ათას დოლარს შეადგენდეს, მსგავსი ტექნოლოგიები კი, როგორც წესი, ქართველი პაციენტებისათვის ფართოდ ხელმისაწვდომი არ არის. ჯანდაცვის სექტორისათვის, რომელიც ასეთ ტექნოლოგიებს ვერ იყენებს, ერთადერთ გამოსავლად რჩება მედიკამენტების ინტენსიური გამოყენება, რაც მათ წილს საერთო დანახარჯებში მნიშვნელოვნად ზრდის და შეიძლება, ეს ეკონომიკურად ოპტიმალურიც იყოს (მედიკამენტები როგორც წესი ბევრად უფრო იაფია). ეფექტურობის პრობლემა დღეიდან, ყველა უმნიშვნელო პრობლემის შემთხვევაშიც კი, ისეთები როგორიცაა გაციება ან თავის ტკივილი, აუცილებელი ხდება ექიმის კონსულტაცია. ეს მნიშვნელოვნად ზრდის ხარჯებს, მაგრამ რაც უფრო მნიშვნელოვანია, ექიმები ხშირად არ არიან ხელმისაწვდომები როცა მათი მომსახურება სასწრაფოდ გჭირდება. ჯანმრთელობის დაზღვევის აგენტი, რომელსაც პირველად უნდა დაურეკო ექიმთან კონსულტაციის დასანიშნად, ხშირად გპასუხობთ, რომ ექიმი დაკავებულია და მასთან შეხვედრის დანიშვნა მხოლოდ რამდენიმე დღეში არის შესაძლებელი, რაც საკმაოდ მნიშვნელოვან პრობლემას წარმოადგენს ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული საკითხებისათვის. აღნიშნული პრობლემა ასევე ეხება სასწრაფო დახმარების სამსახურსაც. წარმოიდგინეთ, რომ უეცრად აგტკივდათ კბილი ღამის სამ საათზე. რა თქმა უნდა, ექიმი ამ დროს ხელმისაწვდომი არ არის და ასევე, თქვენ აღარ შეგიძლიათ ჩახვიდეთ უახლოეს 24 საათიან მაღაზიაში და იყიდოთ ტკივილგამაყუჩებელი, რადგან არ გაქვთ რეცეპტი. შესაბამისად, ერთადერთი გამოსავალი რჩება სასწრაფოს გამოძახება (ან საავადმყოფოში წასვლა თუ გაქვთ მანქანა). სასწრაფო დახმარების სისტემას საქართველოში მანამდეც საკმაოდ ბევრი პრობლემა ჰქონდა, ხოლო კანონის შედეგად გაზრდილი გამოძახებების რაოდენობა  მათ განსაკუთრებით გაამწვავებს. აქამდე, სასწრაფო დახმარების სამსახური მოქმედებდა გამოძახებების დროის მიხედვით, რაც იმას ნიშნავდა, რომ სასწრაფოს გამოძახებით კბილის ტკივილისათვის შესაძლოა სერვისს ვართმევდით ვიღაცას, ვისთვისაც ეს შესაძლოა სიკვდილის-სიცოცხლის საკითხი ყოფილიყო. ახალი კანონის ძალაში შესვლასთან ერთად, სასწრაფოები გადავიდნენ გამოძახებების პრიორიტეტის სისტემაზე, შესაბამისად, არც ისე რთული წარმოსადგენია გამოძახებებში თქვენი კბილის ტკივილის პრიორიტეტი. შედეგად, სასწრაფო დახმარების მანქანა სავარაუდოდ, იმაზე გვიან მოვა, ვიდრე თქვენი ოჯახის ექიმი ისევ ხელმისაწვდომი იქნება. ცხადია, სადღეღამისო აფთიაქში წამლის ყიდვა ბევრად უფრო მოსახერხებელი, ადვილი და ეფექტური იქნებოდა. რომ შევაჯამოთ, ახალი კანონის შედეგად მოსალოდნელია, რომ ჯანდაცვის გარკვეული ასპექტები გაუმჯობესდეს მედიკამენტებზე უკეთესი კონტროლის შედეგად, თუმცა ეს დადებითი ეფექტი შეიძლება გადაწონილი იქნას რიგი ზემოთაღნიშნული სისუსტეებით. შემცირებულმა ეფექტურობამ, საბოლოოდ, შეიძლება გამოიწვიოს მრავალი პრობლემა პაციენტებისათვის, მათ შორის – გაზრდილი დანახარჯებიც. როგორც არ უნდა შევხედოთ, ჯანდაცვის სისტემის მთავარი საზრუნავი  უნდა იყოს პაციენტები და შესაბამისად, ლოგიკური იქნებოდა, მათთვის მაქსიმალური თავისუფლების მიცემა არჩევანის გაკეთების დროს, ხოლო ახალი კანონი, მათ ავტონომიურობას კიდევ უფრო ზღუდავს. ჯანდაცვის სექტორს რიგ დასავლურ ქვეყნებში მრავალი პრობლემა გააჩნია – არაეფექტურობა, კორუფცია და არასწორი სტიმულები. ყველაფერი ეს კი ჯანმრთელობის ხარჯების მნიშვნელოვან ზრდას იწვევს, მაშინ, როცა თავად სერვისი საშუალოზე დაბალი შეიძლება იყოს. საქართველო ცდილობს ფეხი აუწყოს საერთაშორისო პრაქტიკას, თუმცა გასათვალისწინებელია, რომ ეს პრაქტიკა ყოველთვის არ არის ისეთი წარმატებული, როგორც ერთი შეხედვით შეიძლება ჩანდეს.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3555	http://www.iset.ge/blog/?p=3572
When planning a debate about the impact of the new Rooms hotel on the local community in Kazbegi we expected it to be a mixed bag. A colleague who visited Kazbegi Rooms on a private reconnaissance mission told us how much he enjoyed his stay, but added: “for some reason, the relationship between the hotel and the villagers is best described as complex”. As economists, we assumed that Rooms would be a major employer of locals and so the only issue could be competition for tourists between the hotel and the local bed & breakfast providers. And as is often the case with economists, we have been proven dead wrong. ROOMS KAZBEGI: POSITIVE IMPACTS Kazbegi is a touristic heaven in the picturesque Tergi (Terek) river valley offering many attractions such as bird watching, alpinism, castles and towers. Located some 10km south of the Georgian-Russian border, Kazbegi boasts a spectacular view of and . As a gateway to Russia, it serves traffic flows and tourism (heli ski and casino). The result of a $15mln investment project, Rooms opened a little over two years ago, in July 2012, providing a major boost to the meager hotel capacity in the region. The property was privatized in 2010 (at no cost) with the investors –Tbilisi Holiday Inn shareholders – taking upon themselves the obligation to build a modern hotel. As the management knows to tell, the first year was not an easy one, but since then Rooms has seen a doubling in the number of arrivals, including a 23% increase in the first 6 months of 2014 relative to 2013. Rooms is by far the largest employer in Kazbegi. And it is the company’s explicit strategy to train and employ as many villagers as possible. The logic is straightforward: if available, locals are cheaper, don’t need housing, and are less likely to leave. At present, about 60% (100 of 170) of staff are, indeed, local hires, most of whom went through a 6-month in-house training program in language and hospitality services. A major constraint for hiring more locals, however, is the proud uplands culture (translating into the client-is-always-wrong approach to service) and language skills. Thus, only one local woman is employed in the front part of the operation (as a waiter) while others are doing the back office work, maintenance, kitchen, cleaning and security. The most senior local hire is … head of security. Not only is Rooms a boon for local employment, but also, as all stakeholders agree, its arrival did not have any negative impact on homestay owners who continued catering to backpackers and budget travelers. There is no displacement or competition among them and Rooms. In fact, the city has generally become a much more popular tourist destination, which benefits everybody, including the Alexandre Kazbegi museum, souvenir shops, and restaurants. People always used to come to Kazbegi from Gudauri, but did not stay given the lack of hotel capacity. Now, they tend to stay overnight, which is a great boost for the local economy. Locals and expats living in Georgia account for about 30-32% of total visitors, and according to Valeri Chekheria, Rooms CEO, this is indeed a fast growing segment of the market. Internal (weekend) tourism can be looked upon as a great (voluntary and non-distortionary!) way to redistribute income from Vera and Vake to the Georgian periphery. There are also specific activities which Rooms leaves to the locals, such as Georgian traditional cuisine (e.g. khinkali, a local specialty), horse riding, local guiding and transportation services. Providers of transportation services and local guides are in fact under contract with Rooms. And there are many products that Rooms sources from local farmers (many of whom are supported the New Economic Opportunities project of the US Agency for International Development), such as cheese, salad leaves, broccoli, potato, and trout. What could go wrong then? IT’S INFRASTRUCTURE, STUPID It turns out that a major source of conflict with the local community is competition over access to drinking water. Just a few months ago, in winter 2013/14, Rooms faced mass protests by the local community who blamed the hotel – not local or national government! – for chronic water shortages in winter time. While infrastructure bottlenecks – beginning with public toilets, safe road crossings, and all the way to local road quality – are equally damaging for businesses and households, insufficient water supply creates a zero sum game situation between Rooms and the entire Kazbegi community. Ensuring stable water supply is a huge pain for Rooms. According to management, at some point, it considered the option of shutting down Rooms’ winter operations, but later decided to transport water in trucks from Tbilisi. Even refilling the trucks locally, however, was problematic as this ran the risk of inciting protests by the village community. Water supply in Kazbegi and much of rural Georgia is the responsibility of the – an LLC in 100%-ownership by the state. While having at least two years to prepare for the launch of Rooms, the company took no steps to upgrade the water infrastructure in anticipation of increased demand, subjecting the entire town to seasonal outbursts of anger and misery. Ironically, since consumption by Georgian households is not metered, Rooms is the water company’s only (sic!) paying client in Kazbegi – about $10-15,000/month. Yet, to this date, it has been unable to allocate sufficient resources to deal with the root cause of the problem: the size of water reservoirs. Instead, the company has been tinkering with holes and leakages in the water collection system and piping. While the most burning issue, water is by far not the only constraint facing Rooms and other businesses in Kazbegi. For example, an attempt by Rooms to promote its green image and qualify for an eco-certificate by introducing waste sorting bins was inhibited by the lack of a local (or regional) recycling option – at the end of the day a single truck would collects the entire load of garbage and dump it not far from the beautiful Tergi (Terek) river. The only thing the company could do is involve its staff in regular cleaning actions e.g. in the nearby forest, but in the absence of local support and enforcement, even these actions have been undermined by many locals for whom the forest is the place to have drunken parties. Local road infrastructure is also a problem. The Georgian government has invested large resources in improving the main Gudauri-Kazbegi road, but the “last mile” from the village center to the hotel has not be repaved despite an explicit commitment by the government to do so as part of the privatization deal. Rooms could not, and did not want to, invest its own resources (estimated at GEL 100,000) in paving the road until this year. Most recently, however, the government did agree to cost-share and build this road in fall 2014. THERE IS A ROLE FOR GOVERNMENT So far, the role of local government in developing the tourism infrastructure or helping local businesses in Georgia’s periphery has been quite limited. For instance, at present, tourism is the responsibility of one person in the Kazbegi municipality, with no budget and limited capacity to coordinate. Large private businesses, such as Rooms, can certainly help with ideas, skills and resources. However, they cannot be expected to fix all the infrastructure problems such as waste management, sewage and water supply systems. Businesses would be more than willing to pay a part of their taxes to the local government, providing it with the incentives and resources to invest in tourist-friendly infrastructure and public goods. Georgia’s tax administration system is, however, overly centralized, weakening the fiscal incentives of local government. Incidentally, the casino operated by Rooms is potentially a major contributor to the local budget (approximately $200,000/year, depending on the number and types of tables operated), however, the Kazbegi municipality has not been authorized to use the money for local needs. Instead of serving local needs, these funds (and about GEL 30-50,000 in monthly VAT payments made by Rooms) are finding their way to the national government’s coffers. Another issue for large businesses operating in the periphery is the fact that 99% of local service providers are operating in the shadow economy. Rooms has a hard time to do business with locals unless they are legally registered. An appropriate (budget neutral) policy response to this bottleneck could be a blanket tax exemption for small businesses and individual entrepreneurs operating in remote regions in order for them to officially register, receive support and grow. Finally, there is a role for government in managing the negative impacts of tourism on the environment by installing sewage and waste management systems, protecting rare animal species, on the one hand, and promoting people’s awareness of these environmental issues, on the other. After all, it should not be too difficult to explain to Georgia’s youth that good citizenship and patriotism are not only about rooting for the national rugby team, but also about not polluting the Motherland.	„რუმსის“ ახალი სასტუმროს შესახებ დებატების დაგეგმვის პროცესშივე ველოდით, რომ მისი გავლენა ყაზბეგის თემზე ერთმნიშვნელოვანი არ იქნებოდა. ჩემმა კოლეგამ, რომელიც უკვე ნამყოფი და დიდად ნასიამოვნები იყო სასტუმროს მომსახურებით, მითხრა, რომ  ადგილობრივებსა და სასტუმროს შორის კომპლექსური ურთიერთობაა ჩამოყალიბებული. როგორც ეკონომისტები, ვვარაუდობდით, რომ „რუმსი“ ადგილობრივების მსხვილი დამსაქმებელი იქნებოდა, შესაბამისად უთანხმოების შესაძლო მიზეზად მხოლოდ სასტუმროსა და ადგილობრივ საოჯახო სასტუმროებს შორის ტურისტებისთვის კონკურენცია წარმოგვედგინა. თუმცა, როგორც ეს ხშირად მოსდით ეკონომისტებს, ჩვენი წინათგრძნობა არ გამართლდა. “რუმს” ყაზბეგი: დადებითი გავლენა ყაზბეგი ტურისტული სამოთხეა თვალწარმტაც თერგის ხეობაში. აქ ტურისტებს ბევრი რამ იზიდავს: ფრინველების გადაფრენა, ალპინიზმი, ციხე-სიმაგრეები და კოშკები. ყაზბეგი, რომელიც ქართულ-რუსული საზღვრიდან ათიოდე კმ-ის მოშორებით მდებარეობს, თავს წარმტაცი ხედითა და იწონებს. საზღვრის მიმდებარედ არსებობა მუნიციპალიტეტს სატრანსპორტო კვანძის ფუნქციასაც ანიჭებს, ახლადგაჩენილი კაზინო და ექსტრემალური სათხილამურო შესაძლებლობები (მაგ. heli ski) კი ამ ადგილს ტურისტებისთვის კიდევ უფრო მეტ მიმზიდველობას სძენს. „რუმსი“, რომელიც 15-მილიონიანი ინვესტიციის შედეგია, დაახლოებით ორი წლის წინ, 2012 წლის ივლისში გაიხსნა. მისმა გაჩენამ ადგილობრივი მოკრძალებული სასტუმრო ინფრასტრუქტურა დრამატულად გააფართოვა. საკუთრების პრივატიზება 2010 წელს მოხდა, უფასოდ. სანაცვლოდ, ინვესტორებმა, თბილისის „ჰოლიდეი ინის“ აქციონერებმა საკუთარ თავზე აიღეს ყაზბეგში თანამედროვე მაღალი სტანდარტების სასტუმროს აშენება. როგორც მენეჯმენტი აცხადებს, პირველი წელი მარტივი არ ყოფილა, თუმცა უკვე მეორე წელს სტუმრების რაოდენობა გაორმაგდა. 2014 წლის პირველ ნახევარში კი ეს მაჩვენებელი 23%-ით აღემატებოდა 2013 წლის მაჩვენებელს. მართლაც, ამ დროისათვის „რუმსი“ ყაზბეგის უმსხვილესი დამსაქმებელია. მითუმეტეს, რომ კომპანიის განცხადებული სტრატეგია ადგილობრივების დასაქმებაა. ეს ლოგიკურიცაა, რადგან ამ ადამიანების დასაქმება უფრო იაფია. ადგილობრივებს არ სჭირდებათ დამატებით საცხოვრებლით უზრუნველყოფა და როგორც წესი, უფრო დაბალი დენადობით გამოირჩევიან – ანუ სტაბილური კადრები არიან.  ამჟამად „რუმსის“ თანამშრომლების 60% (100, 170-დან) ყაზბეგიდანაა. მათმა უმრავლესობამ 6-თვიანი გადამზადება გაიარა ენასა და მასპინძლობაში. მეტი ადგილობრივის დაქირავების შემზღუდველი ფაქტორებიდან ერთ-ერთი მთავარი ამაყი მთის კულტურა (რომელიც ხშირად მომსახურების სფეროში „კლიენტი ყოველთვის ცდება“ მიდგომაში აისახება) და ენების არ-ცოდნაა. შესაბამისად, მხოლოდ ერთი ადგილობრივი ქალბატონია დასაქმებული (მიმტანად) ისეთ პოზიციაზე, რომელიც მომხმარებლებთან პირდაპირ კონტაქტს მოითხოვს. დანარჩენები საოფისე, მომარაგების, სამზარეულო, დასუფთავებისა და დაცვის სამსახურებში მუშაობენ. ყველაზე მაღალ პოზიციაზე დასაქმებული ადგილობრივი … დაცვის უფროსია. გარდა იმისა, რომ „რუმსი“ სასარგებლოა ადგილობრივი დასაქმების თვალსაზრისით, ყველა დაინტერესებული მხარე თანხმდება იმაზე, რომ რეგიონში მის შემოსვლას უარყოფითად არ უმოქმედია საოჯახო სასტუმროებში სტუმრების რაოდენობაზე. ეს უკანასკნელნი კვლავაც განაგრძობენ თავიანთი სეგმენტის, დაბალბიუჯეტიანი ტურისტების მასპინძლობას. რუმსის შემოსვლამ კი ყაზბეგი უფრო პოპულარულ ტურისტულ ცენტრად აქცია, რაც ყველასთვის სასარგებლოა, ალექსანდრე ყაზბეგის სახლმუზეუმის, სუვენირების მაღაზიებისა და რესტორნების ჩათვლით. ადრე ხალხი ყაზბეგში გუდაურიდან ჩამოდიოდა, მაგრამ ზოგიერთი მათგანი აქ არ რჩებოდა შეზღუდული სასტუმრო ინფრასტრუქტურის გამო. ახლა კი ისინი ღამეს ყაზბეგში ათევენ, რაც ადგილობრივ ეკონომიკას აძლიერებს. ქართველები და საქართველოში მცხოვრები უცხოელები „რუმსის“ სტუმრების 30-32%-ს შეადგენს და სასტუმროს მთავარი აღმასრულებელი დირექტორის, ვალერი ჩეხერიას თქმით, ეს ბაზრის სწრაფად მზარდი სეგმენტია. შიდა (უქმე დღეების) ტურიზმი კი შემოსავლების ვერიდან და ვაკიდან საქართველოს პერიფერიებში გადანაწილების ჩინებული (ნებაყოფლობითი და ბაზრის არადამამახინჯებელი!) გზაა. ასევე, არსებობს კონკრეტული მომსახურებები, რომლებსაც „რუმსი“ შეგნებულად არ ახორციელებს, როგორიცაა ტრადიციული ქართული სამზარეულო (მაგალითად, ხინკალი), ცხენებით ჯირითი, გიდის მომსახურება და ტრანსპორტირება. ადგილობრივ გიდებსა და სატრანსპორტო მომსახურების მწარმოებლებს სასტუმროსთან ხელშეკრულება აქვთ გაფორმებული. ასევე, „რუმსი“ ადგილობრივი გლეხებისგან (რომელთაგანაც ბევრს USAID-ის ახალი ეკონომიკური შესაძლებლობების პროექტი უწევს ფინანსურ მხარდაჭერას) ყიდულობს უამრავ საკვებ პროდუქტს, როგორიცაა ყველი, სალათის ფოთლები, ბროკოლი, კარტოფილი და კალმახი. მაშ, რაშია პრობლემა? პრობლემა ინფრასტრუქტურაა როგორ აღმოჩნდა, ადგილობრივ თემსა და სასტუმროს შორის კონფლიქტის წყარო სასმელ წყალზე ხელმისაწვდომობაა. სულ რამდენიმე თვის წინ, 2013-2014 წლის ზამთარში რუმსის წინააღმდეგ მასობრივ ადგილობრივ პროტესტს ჰქონდა ადგილი. თემის წარმომადგენლები სასტუმროს (და არა ადგილობრივ ან ცენტრალურ მთავრობას!) ბრალს სდებდნენ ზამთრის პერიოდში წყლის ქრონიკულ დეფიციტში.მაშინ, როცა სხვა ტიპის ინფრასტრუქტურის პრობლემები, როგორიცაა საზოგადოებრივი ტუალეტები, საგზაო მოძრაობა თუ ადგილობრივი გზების ხარისხი, ერთნაირად აზარალებს ბიზნესებსაც და მოსახლეობასაც, წყლის პრობლემა ნულოვანჯამოვანი თამაშია „რუმსსა“ და ყაზბეგის თემს შორის. წყლის სტაბილური მიწოდების უზრუნველყოფა დიდი პრობლემაა „რუმსისთვის“. მენეჯმენტის თანახმად, მათ  ზამთრის განმავლობაში სასტუმროს დახურვაზეც კი იფიქრეს, თუმცა შემდეგ წყლის თბილისიდან, სატვირთო ავტომანქანებით ტრანსპორტირება გადაწყვიტეს.ადგილობრივად სატვირთო მანქანების წყლით შევსებაც კი პრობლემა იყო, რადგან ეს  თემის პროტესტს კიდევ უფრო გაამწვავებდა. წყლის მიწოდება ყაზბეგში, ისევე როგორც სხვა ნაკლებად ურბანიზებულ ქართულ რეგიონებში მოვალეობაა. კომპანია შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებაა (შპს), რომლის 100%-საც სახელმწიფო ფლობს. მიუხედავად იმისა, რომ სასტუმროს მუშაობის დაწყებამდე მინიმუმ ორი წლით ადრე შეიძლებოდა ამ პრობლემაზე ზრუნვის დაწყება, წყლის მიმწოდებელ კომპანიას არაფერი გაუკეთებია გაზრდილ მოთხოვნასთან გასამკლავებლად, რითაც, ფაქტიურად, მთელი დაბა ბრაზისა და ტანჯვის სეზონური აფეთქებისთვის გაწირა. აღსანიშნავია, რომ მაშინ, როცა აქ ქართული ოჯახების მიერ წყლის მოხმარება არც კი იზომება, „რუმსი“ ყაზბეგის წყლის კომპანიის ერთადერთი მსხვილი გადამხდელია და თვეში 10-15 000 აშშ დოლარს იხდის. მიუხედავად ამისა, ამ დრომდე ვერ მოხერხდადაპირისპირების მთავარი მიზეზის, რეზერვუარის ზომის პრობლემის აღმოსაფხვრელად რესურსების მიმართვა. ამის ნაცვლად წყლის კომპანია მხოლოდ გაყვანილობის მილების შეკეთებით შემოიფარგლა. წყლის პრობლემა ყველაზე მწვავედ დგას, თუმცა ეს არ არის ერთადერთი შემზღუდველი ფაქტორი „რუმსის“ და ყაზბეგის სხვა ბიზნესების განვითარებისათვის. მაგალითად, სასტუმროს მცდელობა ჰქონოდა „მწვანე“ იმიჯი და მიეღო ეკო-სერტიფიკატი, კრახით დასრულდა ადგილობრივი სამრეწველო ნარჩენის გადამუშავების შესაძლებლობიდან გამომდინარე. მიუხედავად იმისა, რომ „რუმსი“ ახარისხებს სასტუმროს სამრეწველო ნარჩენს, სატვირთო მანქანა, რომელიც ნარჩენებს აგროვებს, ყველა ტიპის ნარჩენს ერთად მშვენიერი მდინარე თერგის მახლობლად მდებარე ნაგავსაყრელზე ყრის. ერთადერთი, რისი გაკეთებაც კომპანიას ძალუძს, რეგულარული დასუფთავების აქციებში საკუთარი თანამშრომლების ჩართვაა, თუმცა ადგილობრივი მხარდაჭერისა და დამბინძურებელთა მიმართ იძულებითი ზომების გატარების გარეშე არც ამას ექნება აზრი. დასუფთავების შედეგი მალევე გაუჩინარდება, თუკი ადგილობრივები არ შეიგნებენ, რომ ტყე საქეიფო ადგილი არაა. ადგილობრივი საგზაო ინფრასტრუქტურაც პრობლემაა. საქართველოს მთავრობამ ბევრი ინვესტიცია ჩადო გუდაური-ყაზბეგის მთავარი მონაკვეთის მოპირკეთებაში, თუმცა „უკანასკნელი მილი“ დაბის ცენტრიდან სასტუმრომდე კვლავაც მოუპირკეთებელია, მიუხედავად იმისა, რომ ეს პრივატიზაციის შეთანხმების ნაწილი იყო.„რუმსს“ არ შეეძლო და არც უნდოდა საკუთარი რესურსების (100 000 ლარად შეფასებული) გზის მოპირკეთების სამუშაოებზე დახარჯვა. თუმცა ბოლოს, მთავრობა დათანხმდა ხარჯების განაწილების შემთხვევაში გზის გაყვანას 2014 წლის შემოდგომამდე. მთავრობას მნიშვნელოვანი როლის თამაში შეუძლია აქამდე, საქართველოს რეგიონებში ადგილობრივი ხელისუფლების როლი ტურიზმის ინფრასტრუქტურის განვითრებასა და ადგილობრივი ბიზნესების დახმარებაში საკმაოდ შეზღუდული იყო. მაგალითად, დღესდღეობით ყაზბეგის მუნიციპალიტეტში ტურიზმი ერთი ადამიანის პასუხისმგებლობაა. მუნიციპალიტეტს არ აქვს გამოყოფილი თანხა ამ სფეროსთვის და კოორდინირების მხოლოდ შეზღუდული შესაძლებლობა აქვს. რუმსის მსგავს დიდ ბიზნესებს ნამდვილად შეუძლიათ დახმარება იდეებით, უნარებითა და რესურსებით. თუმცა, მათ არ ევალებათ ისეთი ინფრასტრუქტურული პრობლემის გადაჭრა, როგორიცაა საყოფაცხოვრებო ნარჩენების მართვა, წყალგაყვანილობა ან წყლის მიწოდება. ბიზნესები მოხარულნი იქნებოდნენ, მათი გადახდილი გადასახადების მნიშვნელოვანი ნაწილი ადგილობრივ ბიუჯეტში რომ რჩებოდეს. ეს მუნიციპალიტეტის ხელისუფლებას სტიმულებსა და რესურსებს მისცემდა ადგილობრივი ტურისტული ინფრასტრუქტურის განვითარებისა და საზოგადოებრივი საქონელის უკეთესი მიწოდებისათვის. თუმცა საქართველოში გადასახადების ადმინისტრირება მეტისმეტად ცენტრალიზებულია, რაც ადგილობრივი მთავრობის ფისკალურ სტიმულებს ასუსტებს. მაგალითად, „რუმსის“ სამორინეს მნიშვნელოვანი წვლილი შეაქვს ადგილობრივ ბიუჯეტში (დაახლოებით 200 000 აშშ დოლარი წელიწადში, იმის მიხედვით, თუ რამდენი და რა ტიპის სათამაშო მაგიდა ფუნქციონირებს), თუმცა, ყაზბეგის მუნიციპალიტეტს არ აქვს ამ თანხის ადგილობრივი საჭიროებებისათვის გამოყენების უფლება. ამის ნაცვლად, ეს და სხვა გადასახადები (დამატებით 30-50 000 ლარი ყოველთვიურად დამატებული ღირებულების გადასახადის სახით) ცენტრალური ხაზინისკენ მიემართება. კიდევ ერთი პრობლემა, რომელსაც დიდი ბიზნესები რეგიონებში ფუნქციონირებისას აწყდებიან, არის ის, რომ ადგილობრივი მომსახურების მიმწოდებლების 99% ჩრდილოვან ეკონომიკაში საქმიანობს. „რუმსს“ კი უჭირს ადგილობრივებთან თანამშრომლობა, თუკი ისინი რეგისტრირებულნი არ არიან. საპასუხო (ბიუჯეტზე გავლენის არმქონე) პოლიტიკა იქნებოდა პერიფერიებში ფუნქცინირებადი მცირე ბიზნესებისა და ინდივიდუალური მეწერმეების გადასახადებისგან ერთბაშად გათავისუფლება. ეს მათ რეგისტრირების, მხარდაჭერის მიღებისა და ზრდის სტიმულს მისცემდა. და ბოლოს, მთავრობას შეუძლია ტურიზმის გარემოზე უარყოფითი გავლენის შემცირება, ერთის მხრივ, წყალგაყვანილობისა და ნარჩენების მართვის სისტემის მოწესრიგებით ან იშვიათი ცხოველების დაცვით, მეორეს მხრივ კი — ხალხის ცნობიერების ამაღლებით. ბოლოსდაბოლოს, არც ისე ძნელი უნდა იყოს ქართველი ახალგაზრდებისთვის იმის ახსნა, რომ პატრიოტიზმი და მამულიშვილობა რაგბის ეროვნული ნაკრების გულშემატკივრობის გარდა, სამშობლოს დაბინძურებისგან თავის შეკავებაცაა.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3449	http://www.iset.ge/blog/?p=3505
We don’t need no education… In his famous “Advice to Scholars”, David Guramishvili  (translation by Venera Urushadze): If you seek happiness and good, First taste the bitterness of gall, For bitter roots yield sweetest fruits, And honest labour blesses all. Guramishvili is a passionate advocate of learning not as a means of getting a better job or achieving any other pragmatic objective. For him, the fruit of education is sweet because “wisdom to the wise brings calm and makes him master of his lot”. Learning is thus seen a goal in and of itself. Judging by today’s realities, we may think that Guramishvili’s lofty ideal of learning for its own sake is shared by a large share of young Georgians. Indeed, many Georgians are pursuing higher education only to find themselves unemployed or employed in lowly occupations that do not require any education. Even more surprisingly, as the ISET Policy Institute team found out while interviewing businesses in Rustavi, Gori, Kutaisi and Batumi, Georgian employers do not necessarily consider education to be a major criterion in their hiring decisions. Many of the interviewees were mostly concerned about the  work ethics  of their future employees. Others, particularly owners of small family businesses, cared to hire their  relatives , whether they had the necessary education (and qualifications) or not. On the other hand, employers for whom professional qualifications did matter complained that formal education means little and most diploma holders are neither qualified nor sufficiently motivated to learn on the job and perform. So, what is wrong with us? Why is education no longer performing the “signaling” function in the labor market? If education does not help one to get a good job, why the hell we need our diplomas? The relatively small number of employers the ISET Policy Institute team interviewed are not necessarily representative of the Georgian economy at large. Thus, we decided to have a look at household survey data about education and employment that is available from GeoStat. As we quickly found out, Guramishvili’s ideal of learning for the sake of achieving wisdom is not as widespread as expected. Only 28% of Georgia’s adult population have university degrees, which is similar to many developed countries such as US or UK. For example, only 27% of 16-74 population in the UK had at least a BA (see  “ ” in The Guardian) . About 28% of over-25 population in the US had at least a bachelor’s degree in 2009 . Of course, wisdom (or, rather, university diplomas) is more actively sought by younger Georgians. In certain age cohorts of the 20-30 age group, according to GeoStat, university enrolment reaches 46%. Yet, what is truly puzzling is that BA degree holders are less employable, on average, than the Georgian population at large (left panel). Roughly speaking, only two out of four (!) individuals holding a bachelor’s degree are employed as compared to three out of four vocational program graduates. (click image to enlarge) Does that mean that vocational education can serve as a panacea for Georgia’s unemployment challenges?! Not so fast. If we look at the right panel, we will discover that average monthly salaries from primary full-time employment are correlated with educational attainment. While Georgia may be producing too many university graduates, those of them who do find employment (roughly one half) are able to earn much more than the less educated Georgians (on average). This may explain, at least partially, the lure of higher education. Getting a university degree is not only a matter of prestige, as a common stereotype suggests. Rather, it is somewhat similar to buying a lottery ticket (to life). One more advantage of having a university degree (any!) is access to a broader choice of occupations. Ironically, “economist” is the most common Georgian “profession”; next on the list are philologists, translators and interpreters; nursing professionals; bookkeepers; and lawyers. Now, while few Georgian “economists” might know the difference between demand and supply, by virtue of having an education they can occupy a wide variety of public and private sector jobs that do not require any special knowledge beyond basic computer literacy and language skills. Conversely, Georgians without a university degree are often locked into “agricultural jobs” (mostly, subsistence farming), which, sadly, account for most of Georgia’s employment, along with small trade and taxi driving, etc. Looking at the broader picture of education and employment in Georgia, higher education is indeed the main way for younger Georgians to escape from their villages. While the overall employment rate might be higher for people with non-university educational attainment, employment in  non-agricultural jobs  is highest for holders of university degrees. More than a half of employed Georgians without university degrees end up being agricultural workers, as opposed to less than 20% for university graduates. Thus, the apparent advantage of vocational education for employment prospects disappears after taking into account the nature of employment (see left panel). Education in Georgia is not so much about getting  a job , as it is about getting a well-paying job outside the agricultural sector. To conclude, the fruits of learning are not terribly sweet in Georgia. But neither are the roots of learning particularly bitter. What kind of wisdom or professional success can be imparted by university programs that (often) do not require students to exert a serious effort and … learn.	We don’t need no education… ცნობილი ქართველი პოეტი, დავით გურამიშვილი თავის არანაკლებ ცნობილ „სწავლა მოსწავლეთაში“ წერდა: „ისმინე, სწავლის მძებნელო! მოჰყევ დავითის მცნებასა, ჯერ მწარე ჭამე, კვლავ ტკბილი, თუ ეძებ გემოვნებასა…“ თუმცა გურამიშვილი განათლების ასე მგზნებარე მხარდამჭერი იმიტომ კი არ გახლდათ, რომ მას უკეთესი სამსახურის ან სხვა რაიმე პრაგმატული მიზნის მისაღწევ საშუალებად მიიჩნევდა. მისთვის სწავლის „კენწერო“ იმიტომ იყო ტკბილი, რომ: „ბრძენსა აქვს თავის უფლება, სოფელში ყოფნა ნებისა; ბრძენი სადაც არს, დარჩების, საუნჯე თან ექნებისა.“ ასე რომ, პოეტისათვის სწავლა და ცოდნის შეძენა თავისთავად წარმოადგენდა ფასეულ მიზანს. დღევანდელი რეალობიდან იკვეთება, რომ გურამიშვილისეულ ამაღლებულ იდეალს – „სწავლა ცოდნისათვის“ ქართველი ახალგაზრდების უმრავლესობა იზიარებს. ბევრი ქართველი ხომ უმაღლეს განათლებას მხოლოდ იმისათვის იღებს, რომ საბოლოო ჯამში უმუშევარი ან ისეთ პოზიციაზე დასაქმებული გახდეს, რომელსაც განათლება საერთოდ არ სჭირდება! გასაოცარია, მაგრამ ფაქტია, რომ ქართველი დამსაქმებლები თანამშრომლის აყვანისას, ხშირ შემთხვევაში, განათლებას უმთავრეს მნიშვნელობას სულაც არ ანიჭებენ. ISET-ის კვლევითი ინსტიტუტის მკვლევარების მიერ ჩატარებული ბოლოდროინდელი გასაუბრებები რუსთავის, გორის, ქუთაისისა და ბათუმის დამსაქმებლებთან ცხადყოფს, რომ ბიზნესების უმრავლესობა მომავალ თანამშრომლებში ყველაზე მეტად შრომის ეთიკას აფასებს. ბიზნესების მეორე, ასევე დიდ ნაწილს (ძირითადად, ოჯახური ბიზნესები)  კი, ნათესავ-მეგობრების კეთილგანწყობა უფრო ადარდებს, ვიდრე კადრების განათლება და კვალიფიკაცია. მეორეს მხრივ, დამსაქმებლების ის ნაწილი, რომელთათვისაც პროფესიულ განათლებას მნიშვნელობა ჰქონდა, წუხდა იმაზე, რომ ფორმალური განათლება დიდს არაფერს ნიშნავს, რადგან დიპლომირებულთა უმრავლესობა არაა საკმარისად კვალიფიციური და არც იმდენად მოტივირებული, რომ სამუშაო ადგილზე სწავლა შეძლოს. რა გვჭირს? რატომ აღარ აგზავნის განათლება საკმარისად ძლიერ სიგნალს შრომის ბაზარზე? თუ განათლება უკეთესი სამუშაოს პოვნაში ვერ გვეხმარება, საერთოდ რატომ ვიწუხებთ თავს ამ დიპლომებისთვის? რა თქმა უნდა, გამოკითხულ დამსაქმებელთა მცირე რაოდენობის საფუძველზე განზოგადება გამართლებული არ იქნებოდა. ამიტომ, გადავწყვიტეთ საქსტატის შინამეურნეობების გამოკითხვის განათლებისა და დასაქმების ნაწილში ჩაგვეხედა. როგორც მალევე გაირკვა, გურამიშვილისეული იდეალი „სწავლა ცოდნისათვის“ არც ისე გავრცელებულია, როგორც ერთი შეხედვით ჩანს. საქართველოს ზრდასრული (16 წლის და უფროსი) მოსახლეობის მხოლოდ 28%-ს აქვს უნივერსიტეტის დიპლომი. აღნიშნული მაჩვენებლით, საქართველო ადგილს აშშ-სა და დიდ ბრიტანეთს გვერდით იკავებს. მაგალითად, გაერთიანებულ სამეფოში 16-დან 74 წლამდე ასაკის მოსახლეობის 27%-ს აქვს მინიმუმ ბაკალავრის აკადემიური ხარისხი (იხილეთ “ ”, The Guardian) . აშშ-ში კი მსგავსი მაჩვენებელი 25 წელზე უფროსი მოსახლეობისათვის 28%-ს უდრიდა 2009 წელს (). რა თქმა უნდა, სიბრძნის (უფრო სწორედ, უნივერსიტეტის დიპლომისკენ) სწრაფვა უფრო აქტიურად ახალგაზრდებისთვისაა დამახასიათებელი. 20-დან 30 წლამდე კატეგორიის ზოგიერთ ასაკობრივ ჯგუფში დიპლომირებულთა წილი 46%-საც კი აღწევს. თუმცა ნამდვილი თავსატეხი ისაა, რომ ბაკალავრების დასაქმების დონე საშუალოდ მთლიანი მოსახლეობის დასაქმების მაჩვენებელს არცთუ უმნიშვნელოდ ჩამორჩება (მარცხენა პანელი). უხეშად რომ ვთქვათ, 4 ბაკალავრიდან მხოლოდ 2 (!) პოულობს სამსახურს მაშინ, როცა დაწყებითი პროფესიული განათლების მქონე 4 ადამიანიდან 3 დასაქმებულია. (გასადიდებლად დააჭირეთ სურათს) ნუთუ ეს იმას ნიშნავს, რომ პროფესიული განათლება პანაცეაა და საქართველოს უმუშევრობის პრობლემას ერთი ხელის მოსმით მოაგვარებს?! მოდით, ნუ ვიჩქარებთ დასკვნის გამოტანას. თუ მარჯვენა პანელს დავაკვირდებით, აღმოვაჩენთ, რომ არსებობს კორელაცია ძირითადი, სრული დროით დასაქმებიდან მიღებულ საშუალო თვიურ ხელფასსა და განათლების მიღწეულ დონეს შორის. შეიძლება საქართველოს ზედმეტად ბევრი უნივერსიტეტდამთავრებული ჰყავდეს, მაგრამ ისინი, ვინც სამსახურის პოვნას ახერხებს (ასეთი დაახლოებით ნახევარია), საშუალოდ უფრო მეტს გამოიმუშავებს, ვიდრე ნაკლებად განათლებული ქართველები. ეს გარკვეულწილად ხსნის განათლების მიმზიდველობას ქართულ საზოგადოებაში. გავრცელებული სტერეოტიპი იმის შესახებ, რომ უნივერსიტეტის ხარისხი მხოლოდ პრესტიჟის საკითხია, ცოტა არ იყოს, გადაჭარბებულია. უმაღლესი განათლების მიღება უფრო (ცხოვრების) ლატარიის ბილეთის შეძენას ჰგავს. უმაღლესი განათლების (ნებისმიერი ტიპის) კიდევ ერთი უპირატესობაა დასაქმების ფართო სპექტრი. სხვათა შორის, „ეკონომისტი“ ყველაზე გავრცელებული პროფესიაა ქართველებს შორის. პოპულარული პროფესიების ნუსხას თარჯიმნები, ექთნები, ბუღალტრები და იურისტები აგრძელებენ. შესაძლოა „ეკონომისტად“ წოდებულთაგან ცოტამ იცოდეს განსხვავება მოთხოვნასა და მიწოდებას შორის, მაგრამ მხოლოდ უმაღლესი განათლების იარლიყის გამო დაიკავოს კერძო და საჯარო სამუშაო ადგილების ფართო სპექტრიდან ერთ-ერთი, რომლის მოთხოვნებიც საბაზისო კომპიუტერულ უნარებსა და ენების ცოდნას არ სცდება. უმაღლესი განათლების არმქონენი კი პირიქით, იკეტებიან (ძირითადად, საარსებო) სოფლის მეურნეობაში, რომელიც, სამწუხაროდ, ჯერ კიდევ წარმოადგენს საქართველოს დასაქმების მნიშვნელოვან ნაწილს,  წვრილ მოვაჭრეობასთან და ტაქსის მძღოლობასთან ერთად. განათლებისა და დასაქმების უფრო ფართო სურათის შემყურე, უმაღლესი განათლება მართლაც მთავარი გზაა ახალგაზრდა ქართველებისათვის თავიანთი სოფლებისგან თავის დასაღწევად. მაშინ, როცა მთლიანი დასაქმების მაჩვენებელი შეიძლება საკმაოდ მაღალი იყოს უმაღლესი განათლების არმქონე ადამიანებისათვის, არასასოფლო-სამეურნეო სამუშაოებზე დასაქმების მაჩვენებელი ყველაზე მაღალი უნივერსიტეტის დიპლომის მქონეთათვისაა. დასაქმებულად მიჩნეული უმაღლესი განათლების არმქონე ქართველების ნახევარზე მეტი სოფლის მეურნეობაშია. იგივე მაჩვენებელი დიპლომიანი ქართველებისთვის მხოლოდ 20%-ია. ასე რომ, პროფესიული განათლების მოჩვენებითი უპირატესობა მაშინვე ქრება, როცა დასაქმების ბუნებასაც ვიღებთ მხედველობაში (იხილეთ მარცხენა პანელი). განათლება საქართველოში უბრალოდ დასაქმებას კი არ უკავშირდება, არამედ მაღალანაზღაურებად დასაქმებას არასასოფლო-სამეურნეო სფეროში. მოკლედ რომ დავასკვნათ, სწავლის „კენწერო“ საქართველოში არცთუ ძალიან ტკბილია. მაგრამ, სიმართლე რომ ვთქვათ, არც სწავლის ძირია მანცდამაინც მწარე. რა სიბრძნეზე ან პროფესიულ წარმატებაზეა საუბარი ისეთი საუნივერსიტეტო პროგრამების ფონზე, რომლებიც სტუდენტებისგან სერიოზულ ძალისხმევასა და სწავლას არ მოითხოვს?! სამწუხაროდ, საქართველოში ასეთი პროგრამები ჯერ კიდევ მრავლადაა.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3372	http://www.iset.ge/blog/?p=3480
When thinking of “market distortions” we typically imagine government regulations, taxes and subsidies that prevent market mechanisms from achieving an optimal outcome. For example, if you pay $100 for a 30-minute taxi ride (as is the case in many European capitals), you can easily relate it to a government regulation requiring all taxi drivers to be licensed (at a very high cost). In the absence of such a requirement many more drivers would be able to enter the taxi driving profession, increasing supply and reducing prices. However, the government is not the only source of “market distortions”. Culture and religion also pose very serious constraints on the operation of markets (and government), potentially preventing them from achieving the “first best” outcome. For example, nepotism – the cultural norm in many non-European countries – can be said to interfere with the efficiency of labor markets. Depending on the cultural setting, the very “market” in which trade in certain goods and services occurs can been driven into underground, providing fertile ground for crime and corruption. A good case in point is “provision of sexual services”. While often referred to as the world’s oldest profession, prostitution is treated very differently in different cultural setting. In some countries (like Singapore) it is permissible but unregulated, in others (e.g. the Netherlands) it is a regulated profession allowed only in brothels; in yet others, including Georgia, it is considered to be a crime. In countries in which prostitution has been legalized, it generates considerable revenues (the global revenue is estimated at more than USD 100 bln). Ignoring the moral aspect of the problem, there are many economic (and not only) reasons to legalize prostitution. ECONOMIC BENEFITS It is no secret that the sex industry exists in every country, forming a substantial part of the underground economy. Legalization would help shed light on the shadow sex industry activities, providing possibilities for regulation and taxation. Tax income thus generated could be used to improve public services, such as education, giving young women other professional opportunities and in this way helping treat the (social) root causes of prostitution. In Nevada (the only US state where prostitution is legal), annual tax revenues exceeded 20,000 dollars female sex worker (Ayres, 2003). For many developing countries, prostitution is major export industry and source of foreign earnings, a means of redistributing income on a global scale. For example, according to a 1998 Kyodo News report on South East Asia, “Between 1993 and 1995, it was estimated that prostitution in Thailand produced an annual income of between $22.5 billion and $27 billion.” The red-light district in Amsterdam. Sexual services are legal and regulated. CRIMINAL JUSTICE BENEFITS Driving prostitution into underground is a costly proposition, straining the police force and the entire justice system. While recent data on prostitution-related policing activities are not available, public spending on this issue is certainly non-negligible. Besides, legalization would solve the problem of overcrowded prisons. According to available data, in California alone more than eleven thousand people were arrested for prostitution in 2010. Not only would legalization reduce public expenditures, it would also relieve the police force of the duty to monitor streets, allowing it, instead, to spend more time and effort on preventing other, more serious crimes. Another important benefit of legalization has to do with a reduction in the level of criminal activities that are linked to (illegal) prostitution. To begin with, countries that legalized prostitution experience fewer rapes and sex trafficking offences. Not less importantly, legalization gives prostitutes stronger protection against violence. You cannot call the police and report a crime while committing one by yourself. In countries where prostitution is illegal, female sexual workers often become objects of violence. Gary Ridgway (a serial killer who killed 48 women), claimed to be killing prostitutes knowing he would not be held accountable. REDUCED HEALTH RISKS Last but not least, legalization can greatly reduce the health risks related to sexually transmitted diseases (STD), such as HIV. Unregulated prostitution is one of the main sources of spreading STD. Thus, legalization (and regulation) would be a major prevention tool, requiring sexual workers to get regularly tested and improving their access to contraceptives, medical care and consultations. Not only would legalization reduce the incidence of STD, it would also reduce public expenditures on preventing and/or treating the consequences of STD. Data provided by the US support this argument. Accordingly, Nevada – the only US state that legalized prostitution – has one of the lowest rates of STD in the US. As illegal and unregulated prostitution is often linked to the drug industry, legalization can also help a country deal with drug addiction-related health risks. Drug dealers may often try to get prostitutes “on the hook” (or, rather, needle) in order to exercise better control and “employ” them as co-dealers. In case of legalization, brothels can protect employees and help them overcome addiction (such precedents are reported in Nevada). WHAT ABOUT GEORGIA? Taking into account the growing influence of the Orthodox Church on the Georgian government, parliament and society, legalization seems like a very long shot. Yet, while Georgia takes a lot of pride in its Orthodox Christian heritage, Christian dogma should not be the only guide for a country’s legislation. On the one hand, by prohibiting prostitution we will simply be closing our eyes to a phenomenon that has always existed and will continue to exist. At the very least, it is important to be aware of the costs associated with the “illegal” status quo and the benefits of legalization. On the other hand, as prostitution is invariably a “business” of the poor (see e.g. a recent study by Lena Edlund), measures to prohibit prostitution are likely to exacerbate poverty. Conversely, the economic benefits of legalization will disproportionately accrue to the poor, helping them escape from the vicious circle of poverty and a lack of economic opportunities. In the meantime, Georgians will find the way to go around any cultural, religious and legislative restrictions towards “second best” solutions. A heartening example of the market’s ingenuity in overcoming manmade restrictions is being provided today by Uber – a new piece of booking software that allows smartphone users to hail private-hire cars from any location. As reported by The Guardian, London’s cabbies –holders of lucrative licenses – are on a warpath while customers celebrate all the way to the bank (and anywhere else, office, home or the airport).	„ბაზრის დამახინჯებაზე“ ფიქრისას ჩვენ წარმოვიდგენთ მთავრობის რეგულაციებს, გადასახადებს, სუბსიდიებს, რომლებიც ხელს უშლიან ბაზრის მექანიზმებს ოპტიმალური სარგებლის მიღწევაში. მაგალითად, თუკი თქვენ იხდით 100 ევროს ტაქსის 30 წუთიანი მომსახურებისთვის (როგორც ეს ბევრ ევროპულ დედაქალაქშია), შეგიძლიათ, ეს ადვილად დაუქვემდებაროთ მთავრობის რეგულაციებს,  რომლებიც ტაქსის მძღოლებს სპეციალურ მოწმობას სთხოვს (რაზეც მაღალ ფასს აწესებს), ხოლო თუ კი უგულებელვყოფთ ამგვარ მოთხოვნას (მოწმობას), უფრო მეტ მძღოლებს გაუჩნდებათ სურვილი მართონ ტაქსი, რაც გაზრდის მიწოდებას და შეამცირებს ფასებს. გასათვალისწინებელია, რომ მთავრობა არ არის ”ბაზრის დამახინჯების” ერთადერთი მიზეზი. კულტურა და რელიგია სერიოზულად მონაწილეობს ბაზრის (და მთავრობის) მართვაში და პოტენციურად აფერხებს მას მიაღწიოს საუკეთესო სარგებელს. მაგალითისთვის, ნეპოტიზმი – კულტურული ნორმა ბევრ არაევროპულ ქვეყანაში – აბრკოლებს შრომითი ბაზრის ეფექტიანობას. კულტურული ნორმების გათვალისწინებით, ბაზარი, სადაც ვაჭრობა გარკვეული საქონელითა და მომსახურებით  შესაძლოა გადავიდეს მიწისქვეშეთში, მყარ ნიადაგს უმზადებს და ახალისებს კრიმინალსა და კორუფციას. აღნიშნული შემთხვევის ნათელი მაგალითია ასევე „სექსუალური მომსახურების გაწევა“. მსოფლიოს ამ უძველესი პროფესიის მიმართ სხვადასხვა კულტურაში განსხვავებული დამოკიდებულებებია. ზოგიერთ ქვეყანაში (მაგალითად სინგაპურში), პროსტიტუცია დასაშვებია, მაგრამ არ რეგულირდება, ზოგან კი (ნიდერლანდებში), ის რეგულირებადი პროფესიაა და მომსახურება მხოლოდ სპეციალურ დაწესებულებებში – საროსკიპოებში ხდება. დანარჩენ ქვეყნებში, მათ შორის საქართველოშიც, ის დანაშაულადაა მიჩნეული. იმ ქვეყნებში, სადაც პროსტიტუცია ლეგალურია, ამ სფეროს მნიშვნელოვანი შემოსავალი მოაქვს (ჯამური შემოსავალი დაახ. 100 მილიარდი ამერიკული დოლარი). თუ უგულვებელვყოფთ მორალურ ასპექტს, არსებობს მრავალი ეკონომიკური (და არამხოლოდ) ფაქტორი, რის გამოც პროსტიტუცია ლეგალური უნდა იყოს. ეკონომიკური სარგებელი არავისთვის საიდუმლო არაა, რომ სექს ინდუსტრია ყველა ქვეყანაში არსებობს და  იატაკქვეშა ეკონომიკის სტაბილურ ნაწილს შეადგენს. ლეგალიზაცია იძლევა რეგულაციისა და გადასახადების აკრეფის საშუალებას. მიღებული შემოსავალი შეიძლება გამოყენებული იყოს ზოგადი სურათის გასაუმჯობესებლად, ახალგაზრდა ქალებისთვის უკეთესი განათლების და სხვა პროფესიული შესაძლებლობების უზრუნველსაყოფად, რათა ძირშივე მოგვარდეს პროსტიტუციის გამომწვევი პრობლემები. ნევადას შტატში (ა.შ.შ.-ს ერთადერთი შტატი, სადაც პროსტიტუცია ლეგალურია) წლიური საგადასახადო შემოსავალი ერთ ქალ სექს მუშაკზე 20 000$-ს აღწევდა (Ayres, 2003). ბევრი განვითარებადი ქვეყნისთვის, პროსტიტუცია მთავარი საექსპორტო პროდუქტი და  უცხოელებისგან ფულის მიღების საშუალებაა. მაგალითად, “Kyodo News”-ის კვლევის თანახმად, სამხრეთ აზიაში 1993-1995 წლებში გამოვლინდა, რომ პროსტიტუციის წლიური შემოსავალი ტაილანდში $22,5 – $ 27 მილიარდი დოლარი იყო. წითელი ფარნების უბანი ამსტერდამში – აქ სექსუალური მომსახურება ლეგალური და რეგულირებულია სამართლიანობის სარგებელი პროსტიტუციის მიწისქვეშეთში ყოფნა, ძაბავს პოლიციას და მთელს იუსტიციის სისტემას. სამწუხაროდ, პოლიციის პროსტიტუციასთან დაკავშირებული დანახარჯების შესახებ არსებული ინფორმაცია არ არის ხელმისაწვდომი. მიუხედავად ამისა, ლეგალიზაცია ცალსახად მოხსნის გადაჭედილი ციხეების პრობლემას. ხელმისაწვდომ ინფორმაციაზე დაყრდნობით, მხოლოდ კალიფორნიის შტატში 2010 წელს პროსტიტუციაში ჩართული 11 ათასი ადამიანი დააკავეს. ლეგალიზაცია არა მხოლოდ შეამცირებს ხალხის გასავალს, არამედ გაზრდის პოლიციის ქმედუნარიანობასაც. პოლიციის ძალა და ყურადღება პროსტიტუციის ფაქტების ქუჩაში ძებნის ნაცვლად, უფრო სერიოზულ დანაშაულებზე გადაინაცვლებს. ლეგალიზაციის კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი სარგებელი გახლავთ ისეთი კრიმინალური აქტივობების შემცირება, რომელიც დაკავშირებულია (არალეგალურ) პროსტიტუციასთან. გადავხედოთ ასეთ ქვეყნებს სადაც ეს პროფესია ლეგალურია, დავინახავთ, რომ სტატისტიკა შემცირებულ სექსუალური ძალადობის ფაქტებსა და ტრეფიკინგზე მეტყველებს. ასევე ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ ლეგალიზაცია  პროსტიტუციაში ჩაბმულ პირებს აძლევს ძალადობისგან დაცვის საშუალებას. შენ ვერ დაურეკავ პოლიციას და განაცხადებ დანაშაულის შესახებ, როდესაც შენი პროფესია თვითონ დანაშაულია.  იმ ქვეყნებში, სადაც პროსტიტუცია არალეგალურია, ქალი მეძავები ხშირად ხვდებიან ძალადობის მსხვერპლნი. გარი რაიდვმა (სერიული მკვლელი, რომელმაც 48 ქალი მოკლა), განაცხადა რომ ის კლავდა მეძავ ქალებს რადგან იცოდა, რომ ამისთვის მას არავინ დასჯიდა. შემცირებული ჯანმრთელობის რისკები ბოლო, მაგრამ არანაკლებ მნიშვნელოვნი არგუმენტი არის ის, რომ ლეგალიზაცია ამცირებს სექსუალური გზით გადამდები დაავადებების, მაგალითად აივ ინფექციის რისკს. არარეგულირებადი პროსტიტუცია ამგვარი დაავადებების გავრცელების მთავარი წყაროა. ლეგალიზაცია (და რეგულაცია) ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული პრობლემების მოგვარების ძლიერი იარაღი იქნება.  სექსუალური მუშაკები ვალდებულნი იქნებიან პერიოდულად ჩაიტარონ გამოკვლევა, ექნებათ გაუმჯობესებული სამედიცინო განათლება, წვდომა კონტრაცეპტივებთან და სამედიცინო მომსახურებასთან. ლეგალიზაცია არა მხოლოდ შეამცირებს სექსუალური გზით გადამდები დაავადებების გავრცელებას, არამედ დაზოგავს დანახარჯების დიდი ნაწილს, რომელიც ასეთი ტიპის დაავადებებთან საბრძოლველად იხარჯება. შეერთებული შტატების დაავადებათა კონტროლისა და პრევენციის ცენტრის მიერ მოწოდებული მონაცემები სწორედ ამგვარი დასკვნის საშუალებას იძლევა. ამ მონაცემების მიხედვით, ნევადაში, რომელიც, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ერთადერთი შტატია, სადაც პროსტიტუცია ლეგალურია, სქესობრივი გზით გადამდები დაავადებების მატარებელი ყველაზე ცოტა ადამიანი ფიქსირდება ა.შ.შ.-ს მასშტაბით. როგორც წესი, არალეგალური და არარეგულირებადი პროსტიტუცია ხშირადაა დაკავშირებული ნარკოტიკების ინდუსტრიასთან. ლეგალიზაცია დაეხმარება ქვეყნებს, შეამცირონ ნარკოტიკების მიმართ დამოკიდებულება.  ნარკოდილერები ხშირად  ცდილობენ „ანკესზე წამოაგონ“ (ნარკოტიკების მიმართ დამოკიდებული გახადონ) სექს-მუშაკები, რათა უკეთესი კონტროლი ჰქონდეთ მათზე და  ისინი დილერებადაც დაასაქმონ. ლეგალიზაციის შემთხვევაში, ბორდელები დაიცავენ დასაქმებულებს და დაეხმარებიან მათ ნარკოტიკებზე დამოკიდებულების დაძლევაში. რა ხდება საქართველოში? თუ მხედველობაში მივიღებთ საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის გაზრდილ გავლენას საქართველოს მთავრობაზე, პარლამენტსა და საზოგადოებაზე, პროსტიტუციის ლეგალიზაცია ძალიან შორეულ პერსპექტივად მიმაჩნია. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს სახელმწიფო აღიარებს მართლმადიდებლური ეკლესიის დიდ როლს ქვეყნის ისტორიაში, ქრისტიანული დოგმასა და მსოფლმხედველობას არ უნდა ენიჭებოდეს გადამწყვეტი როლი ქვეყნის  საკანონმდებლო სისტემის ფორმირების პროცესში. ერთი მხრივ, პროსტიტუციის ლეგალიზაციაზე უარის თქმა, უბრალოდ სირაქლემის პოზა და თვალების დახუჭვაა იმაზე, რაც აქამდე ყოველთვის არსებობდა და უდავოდ, მომავალშიც განაგრძობს არსებობას. ამ საკითხის განხილვისას მთავარია, სწორად გავაანალიზოთ ის დანახარჯები, რომლებიც უკავშირდება პროსტიტუციის არალეგალურობას და სარგებელი, რომლის მიღებაც შეგვიძლია ლეგალიზაციის დროს. მეორე მხრივ, პროსტიტუცია ღარიბების უცვლელი საქმიანობაა (იხილეთ ლენა ედლუნდის ბოლო კვლევა), ხოლო მისი აკრძალვა სიღარიბეს ამწვავებს. ლეგალიზაციის ეკონომიკური სარგებელი დაეხმარება ღარიბებს გადალახონ ამგვარი მდგომარეობა და გაუჩნდეთ ახალი ეკონომიკური შესაძლებლობები. ამასობაში, ქართველები შეძლებენ კულტურული, რელიგიური და კანონიერი შეზღუდვებისთვის გვერდის ავლას და „საუკეთესოსთან ყველაზე ახლოს მდგომი“ გადაწყვეტილებების ძიებას. ბაზრის მიერ ადამიანთა მიერ დაწესებული შეზღუდვების მოხერხებულად დაძლევის ერთ-ერთი საუკეთესი მაგალითია  „უბერი“ (Uber) – დაჯავშნის ახალი პროგრამული უზრუნველყოფა, რომელიც სმარტფონების მფლობელებს საშუალებას აძლევს კერძო დაქირავების მანქანები აიყვანონ ნებისმიერი ადგილიდან. „გარდიანის“ მიხედვით, ლონდონის ტაქსის მძღოლები – ლიცენზიების მფლობელები – ნამდვილ ომში არიან ჩართულები, ხოლო მომხმარებლებს, ამ შესაძლებლობის გამო ნამდვილი ზეიმი აქვთ გამართული ყველგან – ბანკში, ოფისში, სახლსა თუ აეროპორტში.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3346	http://www.iset.ge/blog/?p=3346
დიდი ხნის განმავლობაში, რუსეთი შესაძლებლობების მიწად აღიქმებოდა უცხოელი ინვესტორების მიერ. მათ ყურადღებას იპყრობდა მრავალრიცხოვანი მოსახლეობა, მდიდარი ბუნებრივი რესურსები და, რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, დიდი საშუალო კლასი, რომელსაც ფულის ხარჯვის სურვილი ჰქონდა. თუმცაღა, რუსეთს მზარდ ეკონომიკას რამდენიმე საიდუმლო ჰქონდა, რომელიც ინვესტორების იმედებს დამსხვრევით ემუქრებოდა. წინა ბლოგში ჩვენ განვიხილეთ რუსეთის ეკონომიკისთვის დამახასიათებელი „დათვის ხაფანგები“, ანუ ის სტრუქტურულ არაეფექტიანობა, რომელიც რუსული ეკონომიკური სისტემის ნაწილია. კერძოდ ის, რომ საბჭოთა კავშირში, იჯარის მართვის სისტემა რესურსების არაპირდაპირი გადარიცხვების იდეის გარშემო იყო აგებული, რომლის გამოც, არამომგებიანი საწარმოები საქმეში რჩებოდნენ იაფი ენერგიის ხელმისაწვდომობის, დამატებითი ფულადი გადასახადების და არაპირდაპირი სუბსიდიების სხვა ფორმების მეშვეობით. ამ ბლოგით, ჩვენ შევეცდებით გავარკვიოთ, რა მოხდა რუსეთის ეკონომიკაში საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდგომ. რამდენად წარმატებული აღმოჩნდა მოდერნიზაციის მცდელობა? და რა როლს თამაშობს დღეს საბჭოთა ეკონომიკის მემკვიდრეობა რუსეთის ეკონომიკის განვითარებაში? <h5>გარდამავალი პერიოდის დანაპირები</h5> როდესაც რუსეთმა დაიწყო საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლის პროცესი, პირველი საფეხური  სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული საწარმოების მასობრივი პრივატიზაცია იყო. ერთი შეხედვით, ამ საწარმოების პროდუქტიულობა და მომგებიანობა სწორად განსაზღვრულ სტიმულებზე იყო დამოკიდებული. მიუხედავად ამისა, როგორც ეთერ კვინტრაძე („რუსეთის გამოშვების კოლაფსი და გამოცოცხლება: პოსტ-საბჭოთა გარდამავალ პერიოდში“) აღნიშნავს,  ამ საწარმოებმა ჩაძირვა გარდამავალი ეტაპის დასაწყისშივე დაიწყეს. ეს ფაქტი რამდენიმე მიზეზით შეიძლება აიხსნას: პირველი, საწარმოს საკუთრებაში გადაცემა ჩვეულებრივი ადამიანებისთვის, რომელთაც საწარმოს მართვის შეზღუდული ცოდნა ჰქონდათ, ნამდვილად არ გაზრდიდა მწარმოებლურობას ერთ ღამეში. მეორეც, როგორც გედი და ლეიკი („სიღრმისეული დიდება: რუსეთი. დათვის ხაფანგში გამოჭერილი“) ამტკიცებს, ყოფილ საბჭოთა კავშირში  მრავალი ინდუსტრიული საწარმო არა მხოლოდ არაეფექტიანი, არამედ არასიცოცხლისუნარიანიც იყო. ისინი ვერ გააგრძელებდნენ ფუნქციონირებას რესურსების ტრანსფერების სისტემის  გარეშე. ზემოაღნიშნული სქემის შედეგი ადვილად პროგნოზირებადია: არამომგებიანი საწარმოების (ძირითადად „პრესტიჟული“ ინდუსტრიები, როგორებიც არიან თავდაცვა და მანქანათმშენებლობა) მენეჯერებმა დაიწყეს „კავშირების კაპიტალის“ გამოყენება რათა გაეგრძელებინათ რესურსების ტრანსფერის სქემა. რესურსების სექტორში საწარმოების აქციების მფლობელები იძულებულები იყვნენ ამ წესს დაქვემდებარებოდნენ, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ისინი ახლად პრივატიზებული საწარმოს დაკარგვის  საფრთხის წინაშე დგებოდნენ. შედეგად, აღდგა იჯარის მართვის სისტემის ძველი სქემა. ეკონომიკური თვალსაზრისით, ამ სქემის არგუმენტები „ახალგაზრდა ინდუსტრიის“ არგუმენტის მსგავსია, რომელიც ძირითადად ლობინგის გამართლების მიღებულ თეორიას წარმოადგენს მთელს მსოფლიოში: არაეფექტიან საწარმოებს სჭირდებათ გარკვეული პერიოდი, რესტრუქტურიზაციისა და მოდერნიზაცისთვის. მთავრობებს ხშირად აქვთ სურვილი მხარი დაუჭირონ „ახალგაზრდა ინდუსტრიებს“  სამუშაო ადგილებისა და სოციალური სტაბილურობის შესანარჩუნებლად. სამწუხაროდ, მსოფლიო გამოცდილება გვაჩვენებს, რომ დამოკიდებული „ახალგაზრდები“ იშვიადად ხდებიან კონკურენტუნარიანი, ინოვაციური ზრდასრულები, უფრო მეტიც, მათ არც ზრდის საკმარისი მოტივაცია აქვთ. 2000-იანი წლების დასაწყისიდან არსებობდა რუსეთის ეკონომიკაში ღრმა სტრუქტურული ცვლილებების განხორციელების მცდელობები. უკვე 2002 წლისთვის, ბლუმბერგის ბიზნეს-კვირის ჟურნალი აქებდა მთავრობის ძალისხმევას ბიუროკრატიის, მონოპოლისტებისა და ინსტიტუციური მაღალი საშემოსავლო გადასახადის შემცირებისთვის. თუმცაღა, ვინაიდან ეს რეფორმები მტკივნეულ და მძიმე რესტრუქტურიზაციას მოითხოვდა, ისინი არ განხორციელდა. პირიქით, პრეფერენციული რესურსების ტრანსფერის სისტემის მნიშვნელოვანი ნაწილი შენარჩუნებულია და კვლავ განაპირობებს ნავთობის რესურსებზე ფასების ზრდის ტალღებს. რა თქმა უნდა, უცხოური ინვესტიციები კვლავ არ შეწყდა, თუმცაღა დასავლეთიდან შემოსულმა რესურსებმა და ნოუ-ჰაუმ ვერაფერი მოუხერხა რესურსების ტრანსფერის არსებულ სისტემას. ქვემოთ მოცემული გრაფიკი ასახავს პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მთლიან შიდა პროდუქტში წილის შემცირებას 2008 წლიდან. <h5>რუსეთის ეკონომიკის პრობლემები დღეს</h5> რუსეთის ეკონომიკის პრობლემების ნიშნები უკვე 2012-2013 წლებში გამოიკვეთა. ნავთობის ფასი ბოლო 2-3 წლის განმავლობაში  სტაბილური იყო და შედარებით მაღალი. თუმცაღა, რუსეთის ეკონომიკის ზრდა შენელდა. მსოფლიო ბანკის მოხსენების მიხედვით („ნდობის კრიზისი ხაზს უსვამს ეკონომიკის სისუსტეს“, 2014), 2013 წელს მშპ-ს ზრდის ტემპი 3.4%-დან 1.3%-მდე დაეცა. ეკონომიკური ზრდის ეს ტემპი მნიშვნელოვნად ჩამორჩებოდა დამწყები ეკონომიკების ზრდის ტემპს, მცირედით ჩამორჩებოდა OECD მაღალი შემოსავლიანი ქვეყნების ზრდის ტემპს და ძლივს უთანაბრდებოდა ევროკავშირის პრობლემურ განვითარებად ეკონომიკებს. ეკონომიკური ზრიდს შენელება შიდა მოთხოვნის შემცირდებამ და კაპიტალური ინვესტიციების ნეგატიურმა, ნულთან ახლო ზრდამ განაპირობა. როგორც მოხსენება უსვამს ხაზს, ორი უმსხვილესი საინვესტიციო პროექტის ჩრდილოეთის ნაკადის  მილსადენი და სოჭის ოლიმპიადა) დასრულებამ მყისიერად შეამცირა ინვესტიციების ბაზა. კიდევ ერთი საგანგაშო  ნიშანი  ის იყო, რომ ზრდის შენელების პარარელურად, რუსული საწარმოების მიერ სიმძლავრეების გამოყენებამ  ისტორიულ მაქსიმუმს (დაახლოებით 80%) მიაღწია 2013 წელს, მაშინ როცა უმუშევრობის დონე ქვეყანაში  შედარებით დაბალი (5-6%) იყო. ეს კომბინაცია გულისხმობს, რომ ეკონომიკა სტრუქტურული პროდუქტიულობის შეზღუდულობის პრობლემის წინაშე დგას და შემდგომი ზრდა შესაძლებელი მხოლოდ ახალი ინვესტიციების მოზიდვით გახდება. თუმცა, მსოფილო ბანკის დასკვნის მიხედვით, რუსეთში სტრუქტურული რეფორმების წარუმატებლობამ ინვესტორთა ნდობის დაცემა გამოიწვია. The Financial Times-ის 2013 წლის ანგარიშში რუსეთის შესახებ აღნიშნულია, რომ უკანასკნელი წლების განმავლობაში, რუსეთში მიმდინარე დიდი სახელმწიფო საწარმოების პრივატიზაციის პროცესის პარალელურად, და უფრო სწრაფადაც, ხდებოდა მათი ნაციონალიზაცია. მაგალითად, უახლოეს პერიოდში Rosneft-მა შეისყიდა TNK-BP, ერთ-ერთი უმსხვილესი რუსული კერძო ნავთობის კომპანია, რაც ხაზს უსვამს მთავრობის სურვილს არ შესუსტდეს მათი გავლენა ეკონომიკაზე. რუსეთის ეკონომიკის ყველაზე დიდ დანაპირებს უცხოელი ინვესტორებისათვის, განსაკუთრებით მათთვის, ვინც სამომხმარებლო საქონლის ბაზარზე აპირებდა შესვლას, რუსეთში საშუალო კლასის დიდი წილი წარმოადგენდა. სიმდიდრის მიხედვით, სიმდიდრის გადანაწილებაში მაღალი უთანასწორობის მიუხედავად, რუსეთის მოსახლეობის დაახლოებით 50% შეიძლება კლასიფიცირდეს როგორც საშუალო კლასი (კლასი რომლის შემოსავალი ერთ ადამიანზე ერთ დღეში ტოლია ან მეტია $10-ის). ეს ადამიანები მხოლოდ მომხმარებლებს არ წარმოადგენენ. ისინი მწარმოებელთა ნაწილშიც გადიან: კვალიფიცირებული სამუშაო ძალა, მწარმოებლურობის მაღალი პოტენციალი, ინჟინრები და მეცნიერები. რუსეთში ადამიანური კაპიტალის მაღალი დონე ეჭვგარეშეა. თუმცაღა, უახლესი ჭორები დამწყებ ბიზნესში მთავრობის ჩარევის შესახებ, რაც ხშირად „ჭკვიანი ეკონომიკის“ გულადაც იწოდება, დროებით აჩერებს შიდა და უცხოურ ინვესტიციებს. მათ შორის, რუსეთის პარლამეტის მცდელობა, გაამკაცროს კონტროლი ქვეყნის ინტერნეტ სივრცეზე, უკანასკნელი დებატები Vkonakte-ს აქციონერებთან და Facebook-ის წარმომადგენლებთან, რომელმაც მათი დამაარსებლების ქვეყნიდან წასლვა გამოიწვია. მთავრობის აშკარა ჩარევა და კონტროლი სხვადასხვა სექტორის მართვაში  ხელს უწყობს საბაზრო ეკონომიკისგან განსხვავებული წესების გაცოცხლებას, რაც კიდევ უფრო ამცირებს ადგილობრივი და უცხოელი ინვესტორების ნდობას. ამან ასევე შეიძლება გამოიწვიოს ვენჩურული (სარისკო) კაპიტალური ინვესტიციების მნიშვნელოვანი გადინება ქვეყნიდან, ან 1990 წლების მსგავსი „ტვინების გადინების“ პრობლემის წინაშე დააყენოს ეკონომიკა. და ბოლო, მაგრამ არანაკლებ მნიშვნელოვანი საკითხი – რუსეთ-უკრაინის კონფლიქტი, რომლის ფონზეც რუსეთს  მნიშვნელოვანი ეკონომკური სანქციები ელოდება, ყველაზე ენთუზიასტ ინვესტორსაც კი უკარგავს სტიმულს საქმე ამ ქვეყანას დაუკავშიროს. შეიძლება ძალიან სარწმუნოდ ჟღერდეს ის ფაქტი, რომ ისეთ დიდ ქვეყანას, როგორიც რუსეთია, არ სჭირდება უცხოური ინვესტიციები და დამოუკიდებლად შეუძლია მიაღწიოს ეკონომიკურ ზრდას, თუმცა საბჭოთა კავშირის, დიდი რესურსებზე დამოკიდებული ქვეყნის გზა ეკონომიკური იზოლაციისაკენ ამ წინადადებას დიდი ეჭვის ქვეშ აყენებს.	დიდი ხნის განმავლობაში, რუსეთი შესაძლებლობების მიწად აღიქმებოდა უცხოელი ინვესტორების მიერ. მათ ყურადღებას იპყრობდა მრავალრიცხოვანი მოსახლეობა, მდიდარი ბუნებრივი რესურსები და, რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, დიდი საშუალო კლასი, რომელსაც ფულის ხარჯვის სურვილი ჰქონდა. თუმცაღა, რუსეთს მზარდ ეკონომიკას რამდენიმე საიდუმლო ჰქონდა, რომელიც ინვესტორების იმედებს დამსხვრევით ემუქრებოდა. წინა ბლოგში ჩვენ განვიხილეთ რუსეთის ეკონომიკისთვის დამახასიათებელი „დათვის ხაფანგები“, ანუ ის სტრუქტურულ არაეფექტიანობა, რომელიც რუსული ეკონომიკური სისტემის ნაწილია. კერძოდ ის, რომ საბჭოთა კავშირში, იჯარის მართვის სისტემა რესურსების არაპირდაპირი გადარიცხვების იდეის გარშემო იყო აგებული, რომლის გამოც, არამომგებიანი საწარმოები საქმეში რჩებოდნენ იაფი ენერგიის ხელმისაწვდომობის, დამატებითი ფულადი გადასახადების და არაპირდაპირი სუბსიდიების სხვა ფორმების მეშვეობით. ამ ბლოგით, ჩვენ შევეცდებით გავარკვიოთ, რა მოხდა რუსეთის ეკონომიკაში საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდგომ. რამდენად წარმატებული აღმოჩნდა მოდერნიზაციის მცდელობა? და რა როლს თამაშობს დღეს საბჭოთა ეკონომიკის მემკვიდრეობა რუსეთის ეკონომიკის განვითარებაში? <h5>გარდამავალი პერიოდის დანაპირები</h5> როდესაც რუსეთმა დაიწყო საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლის პროცესი, პირველი საფეხური  სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული საწარმოების მასობრივი პრივატიზაცია იყო. ერთი შეხედვით, ამ საწარმოების პროდუქტიულობა და მომგებიანობა სწორად განსაზღვრულ სტიმულებზე იყო დამოკიდებული. მიუხედავად ამისა, როგორც ეთერ კვინტრაძე („რუსეთის გამოშვების კოლაფსი და გამოცოცხლება: პოსტ-საბჭოთა გარდამავალ პერიოდში“) აღნიშნავს,  ამ საწარმოებმა ჩაძირვა გარდამავალი ეტაპის დასაწყისშივე დაიწყეს. ეს ფაქტი რამდენიმე მიზეზით შეიძლება აიხსნას: პირველი, საწარმოს საკუთრებაში გადაცემა ჩვეულებრივი ადამიანებისთვის, რომელთაც საწარმოს მართვის შეზღუდული ცოდნა ჰქონდათ, ნამდვილად არ გაზრდიდა მწარმოებლურობას ერთ ღამეში. მეორეც, როგორც გედი და ლეიკი („სიღრმისეული დიდება: რუსეთი. დათვის ხაფანგში გამოჭერილი“) ამტკიცებს, ყოფილ საბჭოთა კავშირში  მრავალი ინდუსტრიული საწარმო არა მხოლოდ არაეფექტიანი, არამედ არასიცოცხლისუნარიანიც იყო. ისინი ვერ გააგრძელებდნენ ფუნქციონირებას რესურსების ტრანსფერების სისტემის  გარეშე. ზემოაღნიშნული სქემის შედეგი ადვილად პროგნოზირებადია: არამომგებიანი საწარმოების (ძირითადად „პრესტიჟული“ ინდუსტრიები, როგორებიც არიან თავდაცვა და მანქანათმშენებლობა) მენეჯერებმა დაიწყეს „კავშირების კაპიტალის“ გამოყენება რათა გაეგრძელებინათ რესურსების ტრანსფერის სქემა. რესურსების სექტორში საწარმოების აქციების მფლობელები იძულებულები იყვნენ ამ წესს დაქვემდებარებოდნენ, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ისინი ახლად პრივატიზებული საწარმოს დაკარგვის  საფრთხის წინაშე დგებოდნენ. შედეგად, აღდგა იჯარის მართვის სისტემის ძველი სქემა. ეკონომიკური თვალსაზრისით, ამ სქემის არგუმენტები „ახალგაზრდა ინდუსტრიის“ არგუმენტის მსგავსია, რომელიც ძირითადად ლობინგის გამართლების მიღებულ თეორიას წარმოადგენს მთელს მსოფლიოში: არაეფექტიან საწარმოებს სჭირდებათ გარკვეული პერიოდი, რესტრუქტურიზაციისა და მოდერნიზაცისთვის. მთავრობებს ხშირად აქვთ სურვილი მხარი დაუჭირონ „ახალგაზრდა ინდუსტრიებს“  სამუშაო ადგილებისა და სოციალური სტაბილურობის შესანარჩუნებლად. სამწუხაროდ, მსოფლიო გამოცდილება გვაჩვენებს, რომ დამოკიდებული „ახალგაზრდები“ იშვიადად ხდებიან კონკურენტუნარიანი, ინოვაციური ზრდასრულები, უფრო მეტიც, მათ არც ზრდის საკმარისი მოტივაცია აქვთ. 2000-იანი წლების დასაწყისიდან არსებობდა რუსეთის ეკონომიკაში ღრმა სტრუქტურული ცვლილებების განხორციელების მცდელობები. უკვე 2002 წლისთვის, ბლუმბერგის ბიზნეს-კვირის ჟურნალი აქებდა მთავრობის ძალისხმევას ბიუროკრატიის, მონოპოლისტებისა და ინსტიტუციური მაღალი საშემოსავლო გადასახადის შემცირებისთვის. თუმცაღა, ვინაიდან ეს რეფორმები მტკივნეულ და მძიმე რესტრუქტურიზაციას მოითხოვდა, ისინი არ განხორციელდა. პირიქით, პრეფერენციული რესურსების ტრანსფერის სისტემის მნიშვნელოვანი ნაწილი შენარჩუნებულია და კვლავ განაპირობებს ნავთობის რესურსებზე ფასების ზრდის ტალღებს. რა თქმა უნდა, უცხოური ინვესტიციები კვლავ არ შეწყდა, თუმცაღა დასავლეთიდან შემოსულმა რესურსებმა და ნოუ-ჰაუმ ვერაფერი მოუხერხა რესურსების ტრანსფერის არსებულ სისტემას. ქვემოთ მოცემული გრაფიკი ასახავს პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მთლიან შიდა პროდუქტში წილის შემცირებას 2008 წლიდან. <h5>რუსეთის ეკონომიკის პრობლემები დღეს</h5> რუსეთის ეკონომიკის პრობლემების ნიშნები უკვე 2012-2013 წლებში გამოიკვეთა. ნავთობის ფასი ბოლო 2-3 წლის განმავლობაში  სტაბილური იყო და შედარებით მაღალი. თუმცაღა, რუსეთის ეკონომიკის ზრდა შენელდა. მსოფლიო ბანკის მოხსენების მიხედვით („ნდობის კრიზისი ხაზს უსვამს ეკონომიკის სისუსტეს“, 2014), 2013 წელს მშპ-ს ზრდის ტემპი 3.4%-დან 1.3%-მდე დაეცა. ეკონომიკური ზრდის ეს ტემპი მნიშვნელოვნად ჩამორჩებოდა დამწყები ეკონომიკების ზრდის ტემპს, მცირედით ჩამორჩებოდა OECD მაღალი შემოსავლიანი ქვეყნების ზრდის ტემპს და ძლივს უთანაბრდებოდა ევროკავშირის პრობლემურ განვითარებად ეკონომიკებს. ეკონომიკური ზრიდს შენელება შიდა მოთხოვნის შემცირდებამ და კაპიტალური ინვესტიციების ნეგატიურმა, ნულთან ახლო ზრდამ განაპირობა. როგორც მოხსენება უსვამს ხაზს, ორი უმსხვილესი საინვესტიციო პროექტის ჩრდილოეთის ნაკადის  მილსადენი და სოჭის ოლიმპიადა) დასრულებამ მყისიერად შეამცირა ინვესტიციების ბაზა. კიდევ ერთი საგანგაშო  ნიშანი  ის იყო, რომ ზრდის შენელების პარარელურად, რუსული საწარმოების მიერ სიმძლავრეების გამოყენებამ  ისტორიულ მაქსიმუმს (დაახლოებით 80%) მიაღწია 2013 წელს, მაშინ როცა უმუშევრობის დონე ქვეყანაში  შედარებით დაბალი (5-6%) იყო. ეს კომბინაცია გულისხმობს, რომ ეკონომიკა სტრუქტურული პროდუქტიულობის შეზღუდულობის პრობლემის წინაშე დგას და შემდგომი ზრდა შესაძლებელი მხოლოდ ახალი ინვესტიციების მოზიდვით გახდება. თუმცა, მსოფილო ბანკის დასკვნის მიხედვით, რუსეთში სტრუქტურული რეფორმების წარუმატებლობამ ინვესტორთა ნდობის დაცემა გამოიწვია. The Financial Times-ის 2013 წლის ანგარიშში რუსეთის შესახებ აღნიშნულია, რომ უკანასკნელი წლების განმავლობაში, რუსეთში მიმდინარე დიდი სახელმწიფო საწარმოების პრივატიზაციის პროცესის პარალელურად, და უფრო სწრაფადაც, ხდებოდა მათი ნაციონალიზაცია. მაგალითად, უახლოეს პერიოდში Rosneft-მა შეისყიდა TNK-BP, ერთ-ერთი უმსხვილესი რუსული კერძო ნავთობის კომპანია, რაც ხაზს უსვამს მთავრობის სურვილს არ შესუსტდეს მათი გავლენა ეკონომიკაზე. რუსეთის ეკონომიკის ყველაზე დიდ დანაპირებს უცხოელი ინვესტორებისათვის, განსაკუთრებით მათთვის, ვინც სამომხმარებლო საქონლის ბაზარზე აპირებდა შესვლას, რუსეთში საშუალო კლასის დიდი წილი წარმოადგენდა. სიმდიდრის მიხედვით, სიმდიდრის გადანაწილებაში მაღალი უთანასწორობის მიუხედავად, რუსეთის მოსახლეობის დაახლოებით 50% შეიძლება კლასიფიცირდეს როგორც საშუალო კლასი (კლასი რომლის შემოსავალი ერთ ადამიანზე ერთ დღეში ტოლია ან მეტია $10-ის). ეს ადამიანები მხოლოდ მომხმარებლებს არ წარმოადგენენ. ისინი მწარმოებელთა ნაწილშიც გადიან: კვალიფიცირებული სამუშაო ძალა, მწარმოებლურობის მაღალი პოტენციალი, ინჟინრები და მეცნიერები. რუსეთში ადამიანური კაპიტალის მაღალი დონე ეჭვგარეშეა. თუმცაღა, უახლესი ჭორები დამწყებ ბიზნესში მთავრობის ჩარევის შესახებ, რაც ხშირად „ჭკვიანი ეკონომიკის“ გულადაც იწოდება, დროებით აჩერებს შიდა და უცხოურ ინვესტიციებს. მათ შორის, რუსეთის პარლამეტის მცდელობა, გაამკაცროს კონტროლი ქვეყნის ინტერნეტ სივრცეზე, უკანასკნელი დებატები Vkonakte-ს აქციონერებთან და Facebook-ის წარმომადგენლებთან, რომელმაც მათი დამაარსებლების ქვეყნიდან წასლვა გამოიწვია. მთავრობის აშკარა ჩარევა და კონტროლი სხვადასხვა სექტორის მართვაში  ხელს უწყობს საბაზრო ეკონომიკისგან განსხვავებული წესების გაცოცხლებას, რაც კიდევ უფრო ამცირებს ადგილობრივი და უცხოელი ინვესტორების ნდობას. ამან ასევე შეიძლება გამოიწვიოს ვენჩურული (სარისკო) კაპიტალური ინვესტიციების მნიშვნელოვანი გადინება ქვეყნიდან, ან 1990 წლების მსგავსი „ტვინების გადინების“ პრობლემის წინაშე დააყენოს ეკონომიკა. და ბოლო, მაგრამ არანაკლებ მნიშვნელოვანი საკითხი – რუსეთ-უკრაინის კონფლიქტი, რომლის ფონზეც რუსეთს  მნიშვნელოვანი ეკონომკური სანქციები ელოდება, ყველაზე ენთუზიასტ ინვესტორსაც კი უკარგავს სტიმულს საქმე ამ ქვეყანას დაუკავშიროს. შეიძლება ძალიან სარწმუნოდ ჟღერდეს ის ფაქტი, რომ ისეთ დიდ ქვეყანას, როგორიც რუსეთია, არ სჭირდება უცხოური ინვესტიციები და დამოუკიდებლად შეუძლია მიაღწიოს ეკონომიკურ ზრდას, თუმცა საბჭოთა კავშირის, დიდი რესურსებზე დამოკიდებული ქვეყნის გზა ეკონომიკური იზოლაციისაკენ ამ წინადადებას დიდი ეჭვის ქვეშ აყენებს.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3338	http://www.iset.ge/blog/?p=3411
Big families yield big welfare payments. This rural family would receive 444 lari if it was eligible for social benefits. Source: Wikimedia Commons One day in my village, I saw our neighbors carrying TV sets, refrigerators, parabolic antennas, and washing machines out of their house. Soon I found out that they were hiding all that stuff from the Social Service Agency (SSA) that was about to check eligibility for social benefits. Later, when I spoke with some other villagers, it turned out that some families had even sold their cows to become eligible for social assistance. “Cows are costly and do not give income on a permanent basis”, they said. Others avoided work contracts because official employment would make them lose their low but reliable welfare payments. Readers not familiar with the Georgian welfare system may wonder why it is necessary to hide valuable objects if one wants to receive social benefits. When somebody applies for social assistance in Georgia, the government will send inspectors who assess the overall economic situation of the household. The availability of consumer electronics, household devices, and other expensive items make it less likely that support is granted. You better hide your flatscreen TV when the auditors come! It may still be surprising that the humble amounts paid by the Georgian welfare system really give incentives to resort to such tricks. If assistance is granted, the oldest member of a family receives 60 lari per month, and each further member receives 48 lari. A standard family with two children thus receives 204 lari. Given the low income level, this is serious money for many Georgian families, and it can (illegally) be received in addition to other income, as long as that other income is not received through formal employment. Incentive distortions, however, are not the only problem associated with a social welfare system. IS IT THE RIGHT TIME TO REDISTRIBUTE? In the graph, which is based on data provided by the ministry of finance, the bars show the evolution of the government of Georgia’s budget composition from 2010 to 2014 (values for 2014 are estimated). One can see that compared to the previous government led by the United National Movement (UNM), running the country until 2012, the new government significantly increased the expenditure on social benefits. The line with triangles shows the percentage change of the total budget over those years, and the line with circles shows how the growth of the welfare budget contributed to the change of the total budget (in percentage points). The state pension fund, the pecuniary social assistance (subsistence allowance), the universal health care program, and the new minimal tax refund policy are among the measures that were introduced or upgraded by the new Georgian government, aiming at improving the economic situation of low income and poor families. These redistributive policies are sharply criticized by the opposition. According to UNM politicians, Georgia’s stage of development does not allow for a substantial welfare state. They claim that redistribution only makes sense if there is something to be redistributed, and if the gross domestic product (GDP) is as low as in Georgia, the focus should be on stimulating growth. Moreover, a low GDP implies a small and fragile tax base, and – as it happened in many countries around the world – in such a situation social welfare can become “budgetary dynamite”, as welfare payments usually go up exactly when the tax base shrinks (i.e. in a recession). THE ASIAN APPROACH The UNM arguments are more or less consistent with the Nobel Prize-winning theories of the Belorussian economist Simon Kuznets (1901-1985) on the relationship between inequality and growth. According to Kuznets, when a country starts its economic development, economic growth is almost inevitably causing high inequality. The reason is that in very poor societies almost everybody is poor, and hence there is not much inequality. When economic development picks up, there are opportunities to become rich, but these opportunities are in the beginning only available to a few people in the society. However, when a country develops further, at some point Kuznets expects inequality to decrease again. The reason is that comprehensive economic development yields opportunities for almost everybody in the society, giving everybody the chance to improve one’s economic situation. Many Asian countries, like South Korea, Hong Kong, Taiwan, and Singapore, seem to support this theory. To this day, these countries lag behind other developing regions, like Latin America and the Caribbean, in their redistributive efforts. The Asian Development Bank’s Outlook 2014 highlights that the fastest developing Asian countries tended to use almost all of their fiscal resources for public investments rather than for income redistribution. According to the report, and in line with Kuznets’ predictions, the rapid economic growth over the past years reduced poverty in Asia. However, income gaps are not yet shrinking in most of these countries, suggesting that the tipping point of Kuznet’s theory, where inequality starts to decrease, has not been reached yet. But very recently, several Asian governments seem to start changing their priorities.  For instance, Thailand and India started to subsidize rice farmers, Korea upgraded its public pension system, and China introduced a concept termed Harmonious Society . Should Georgia head the Asian way and give priority to growth over redistribution? Every economic policy, if it is to be accepted by the population, must be compatible with the underlying values of a society. Perhaps, Georgian values too “European” to adopt Asian recipes. Moreover, the choice that has to be made may not be as clear-cut as it was presented so far. There is at least one example of a country that grew despite considerable welfare spending (Poland). And there are concepts that seem to resolve the contradiction between growth and redistribution. All of this will be discussed in next week’s continuation of this article.	როგორც წესი, დიდი ოჯახები უფრო დიდ დახმარებას იღებენ. სოფლად მცხოვრები ეს ოჯახი 444 ლარს მიიღებდა, სოციალური დაზღვევის პროგრამაში რომ ყოფილიყო გათვალისწინებული. წყარო: Wikimedia Commons ერთ დღეს სოფელში, მეზობლებმა ტელევიზორები, მაცივრები, სატელიტური ანტენები და სარეცხი მანქანები გადმოიტანეს ჩემს სახლში. რომ გავარკვიე, აღმოჩნდა რომ ისინი ამ ნივთებს სოციალური მომსახურების სააგენტოს უმალავდნენ, რომელსაც უნდა შეემოწმებინა, რამდენად შეესაბამებოდა მათი საცხოვრებელი პირობები სოციალური დახმარების მისაღებად საჭირო კრიტერიუმებს. მოგვიანებით, მათთან ლაპარაკის დროს, აღმოვაჩინე, რომ ზოგიერთმა მეზობელმა ძროხაც კი გაყიდა, სოციალური შემწეობის მისაღებად. „ძროხის შენახვა ძვირი ჯდება და არც მუდმივ შემოსავალს უზრუნველყოფს“ მიპასუხეს მათ. ზოგიერთმა მათგანმა კი, კონტრაქტით მუშაობაზე თქვა უარი, ვინაიდან ოფიციალური დასაქმება დაუკარგავდა მათ დაბალ, მაგრამ მუდმივ და გარანტირებულ სოციალურ დახმარებას. მკითხველი, რომელიც არ იცნობს საქართველოს სოციალური უზრუნველყოფის სისტემას, შეიძლება დაინტერესდეს, რატომ არის აუცილებელი ღირებული ნივთების დამალვა სოციალური დახმარების მისაღებად. საქმე ისაა, რომ როდესაც პირი სოციალური დახმარების პროგრამაზე აკეთებს განაცხადს, მთავრობა გზავნის ინსპექციას,  ამ პირის ეკონომიკური მდგომარეობის შესაფასებლად. თუ  მას ხელი მიუწვდება საოჯახო ტექნიკაზე და სხვა ძვირადღირებული საგნებზე, მაშინ  შანსი, რომ ეს პირი ამ დახმარებას მიიღებს, მცირდება; ამიტომ, უმჯობესია დამალოთ  პლაზმურიტელევიზორი სანამ აუდიტორი მოვა ! თუმცა, მაინც გასაკვირია, რატომ ხდება საქართველოში არსებული თითქოსდა უმნიშვნელო, მწირი სოციალური დახმარება ზემოაღნიშნული „ხრიკების“ გამოყენების მიზეზი? უფრო ზუსტად, დახმარების მიღების შემთხვევაში, ოჯახის უხუცესი წევრი იღებს 60 ლარს თვეში, ხოლო ყოველი შემდგომი წევრი იღებს დამატებით 48 ლარს. შესაბამისად, სტანდარტულ ორშვილიან ოჯახს შეუძლია მიიღოს სულ 204 ლარი. შემოსავლების დაბალი დონის ფონზე, დახმარების აღნიშნული მოცულობა სერიოზულ თანხას წარმოადგენს ბევრი ქართული ოჯახისთვის და ის შეიძლება (არასამართლიანად) იქნეს მიღებული სხვა შემოსავალთან ერთად, თუ არ არსებობს სხვა  შემოსავალი ფორმალური, კონტრაქტით დასაქმებიდან. უნდა აღინიშნოს, რომ სტიმულების დამახინჯება სოციალური უზრუნველყოფის სისტემის ერთადერთ პრობლემას არ წარმოადგენს. <h5>არის თუ არა შესაფერისი დრო შემოსავლების გადანაწილებისთვის?</h5> მოცემული გრაფიკი გვიჩვენებს საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტის ხარჯების სტრუქტურას 2010 წლიდან 2014 წლის ჩათვლით (2014 წლის მაჩვენებლები წარმოადგენს პროექტს). ადვილად შესამჩნევია, რომ წინა მთავრობისგან განსხვავებით, რომელსაც ერთიანი ნაციონალური მოძრაობა წარმოადგენდა 2012 წლამდე, ახალმა მთავრობამ მნიშვნელოვნად გაზარდა დანახარჯები სოციალურ დახმარებებზე. ხაზი სამკუთხედებით გვიჩვენებს სახელმწიფო ბიუჯეტის ხარჯების წლიურ ცვლილებას ამ დროის განმავლობაში, ხოლო ხაზი წრეებით გვიჩვენებს სოციალურ დახმარებებზე გაწეული ხარჯების ცვლილების წვლილს (პროცენტულ ერთეულს) მთლიანი ხარჯების ცვლილებაში. სახელმწიფო საპენსიო ფონდი, ფულადი სოციალური დახმარება (საარსებო შემწეობა), ჯანმრთელობის დაზღვევის სახელმწიფო პროგრამა და  დაუბეგრავი მინიმუმის კანონი ახალი მთავრობის მიერ შემუშავებულს ან განახლებულ პოლიტიკათა რიგებს მიეკუთვნება, რომლებიც მიზნად ისახავს დაბალშემოსავლიანი და ღარიბი ოჯახების ეკონომიკური სიტუაციის გაუმჯობესებას. ეს სოციალური პროგრამები ოპოზიიცის მნიშვნელოვან კრიტიკის საგანია. ნაციონალური მოძრაობის წევრი პოლიტიკოსების აზრით, ქვეყნის განვითარების ეს ეტაპი არ იძლევა სახელმწიფოს კეთილდღეობაზე ორიენტირებულ სისტემად გადაქცევის საშუალებას მათი აზრით შემოსავლების გადანაწილებას აზრი აქვს მხოლოდ მაშინ, როდესაც გადანაწილების ობიექტი არსებობს. ხოლო თუ მთლიანი შიდა პროდუქტი (მშპ) ისეთი დაბალია, როგორც საქართველოში, ყურადღება ძირითადად ეკონომიკური ზრდის სტიმულირებაზე უნდა იყოს მიმართული. უფრო მეტიც, მშპ-ს დაბალი დონე გულისხმობს მცირე და მერყევ საგადასახადო ბაზას. მრავალი ქვეყნის გამოცდილების გათვალისწინებით, ასეთ სიტუაციაში, სოციალური დახმარება შეიძლება გახდეს „ბიუჯეტის დინამიტი“, რადგან სოციალური დანახარჯები მნიშვნელოვნად იზრდება ზუსტად მაშინ, როდესაც საგადასახადო ბაზა მნიშვნელოვნად მცირდება (მაგალითად რეცესიის დროს) აზიის მიდგომა ნაციონალური მოძრაობის მიდგომა უმეტესწილად შეესაბამება ნობელის პრემიის ლაურეატის სიმონ კუზნეცის (1901-1985) თეორიებს უთანასწორობასა და ზრდასთან დაკავშირებით. კუზნეცის მიხედვით, ქვეყნის ეკონომიკური განვითარების საწყის ეტაპზე, ეკონომიკური ზრდა შეუქცევლად იწვევს უთანასწორობის მაღალ დონეს. რისი მთავარი მიზეზიც არის ის, რომ ღარიბ ქვეყანაში საზოგადოების წევრთა უმრავლესობა ღარიბია, და უთანასწორობაც დაბალია. როდესაც ეკონომიკის განვითარება იწყება, გამდიდრების შესაძლებლობა მატულობს, თუმცაღა დასაწყისში, გამდიდრებას მხოლოდ ადამიანთა მცირე ჯგუფი ახერხებს. კუზნეცის აზრით, ქვეყნის ეკონომიკური განვითარების გარკვეული ეტაპის შემდეგ, უთანასწორობა კვლავ კლებას იწყებს. რაც განპირობებულია იმით, რომ ყოველმხრივი ეკონომიკური განვითარება საზოგადოების თითქმის ყველა წევრს აძლევს შესაძლებლობას, გაიუმჯობესოს ეკონომიკური მდგომარეობა. აზიის მრავალი ქვეყნა, როგორიცაა სამხრეთ კორეა, ჰონგ კონგი, ტაივანი  და სინგაპური ამ თეორიას ამართლებს. დღემდე, შემოსავლების გადანაწილების მცდელობებში, ეს ქვეყნები ჩამორჩებოდნენ სხვა განვითარებად რეგიონებს, მაგალითად ლათინური ამერიკასა და კარიბის ქვეყნებს.აზიის განვითარების ბანკის 2014 წლის ხედვა (The Asian Development Bank’s Outlook 2014)  ხაზს უსვამს იმ ფაქტს, რომ სწრაფად განვითარებადი აზიის ქვეყნები მთელ თავის ფისკალურ რესურსებს, შემოსავლების გადანაწილების ნაცვლად, საზოგადო ინვესტიციებში ხარჯავდნენ. ამ მოხსენების მიხედვით, კუზნეცის თეორიის კვალდაკვალ, გასული წლების განმავლობაში, სწრაფმა ეკონომიკურმა  ზრდამ შეამცირა სიღარიბე აზიაში. თუმცაღა, შემოსავლებს უთანასწორობას შემცირება ჯერ არ დაუწყია, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ ჯერ ამ ქვეყნებს არ მიუღწევიათ კუზნეცის თეორიაში აღწერილ ეკონომიკური ზრდის გადამწყვეტი წერტილისთვის, რასაც უთანასწორობის შემცირება უნდა მოყვეს. თუმცაღა, უკანასკნელ პერიოდში,  აზიის რამდენიმე ქვეყნის მთავრობამ განაახლა საპენსიო სისტემა, ჩინეთმა ახალი ტერმინი ჰარმონიული საზოგადოებაც  კი შეიმუშავა. უნდა გაყვეს თუ არა საქართველო აზიის გზას და უპირატესობა ეკონომიკურ ზრდას მიანიჭოს და არა შემოსავლების გადანაწილებას ? იმისათვის, რომ ეკონომიკური პოლიტიკა მისაღები იყოს საზოგადოებისთვის, ის უნდა შეესაბამებოდეს ქვეყანაში, ამ საზოგადოებაში, არსებულ ღირებულებებს. ქართული ღირებულებები „ევროპულ“ ღირებულებებთან იმდენად ახლოსაა, რომ აქ შეუძლებელი ხდება აზიის ღირებულებებზე დაფუძნებული წარმატებული მაგალითის გამეორება. უფრო მეტიც, არჩევანი რომელიც ქვეყანამ უნდა გააკეთოს, არც ისე სწორხაზოვანია, როგორც აქამდე იყო ნაჩვენები. არსებობს, სულ მცირე, ერთი ქვეყანა, რომელმაც სოციალურ უზრუნველყოფაზე გაწეული მაღალი დანახარჯების მიუხედავად, მაღალ ეკონომიკურ ზრდას მიაღწია (პოლონეთი). არსებობს ცნებები, რომელმაც შეიძლება ზრდასა და გადანაწილებას შორის არსებულ წინააღმდეგობას აქარწყლებს. აღნიშნული ფაქტორები უფრო დეტალურად  ბლოგის მომდევნო ნაწილში იქნება განხილული.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3329	http://www.iset.ge/blog/?p=3435
Where does the Georgian trading caravan move? To Russia, to Europe, or can it strike a middle ground? Source: Wikimedia commons “I’m Georgian, and therefore I am European.” These were the words late Georgian Prime Minister Zurab Zhvania chose to express Georgia’s EU aspirations when speaking in front of the Council of Europe in 1999. Reading very much like Martin Luther King’s “I have a dream”, Zhvania’s dramatic statement conveyed twin desires: i) to join the European family of nations and ii) to break out of Russia’s traditional sphere of influence, its political, economic, and cultural domination of Georgia since early 19<sup>th</sup> century. On June 27, the European Union plans to sign an Association Agreement (AA) with Georgia, paving the way to closer political integration. Importantly, however, the AA will be accompanied by another document, Deep and Comprehensive Free Trade Agreement (DCFTA), committing Georgia to non-trivial economic and institutional reforms in exchange for greater (though not completely free) access to the European market. Now, there has been little public discussion, let alone rigorous research, about the perceived costs and benefits of the proposed DCFTA. The reason there has been little research and debate has to do with the way in which the choice facing Georgia is being framed: i) to become a proud member of the European community or ii) go back to the jolly old USSR days. In other words, no choice at all. This is simply not true. Economically , as opposed to politically, the choices Georgia faces are not Eurasian Union (back to the USSR) vs. the European Union. The choices are about i) joining one trade block or another, or ii) staying outside competing blocks and pursuing bilateral trade liberalization with Georgia’s main trading partners (at present, these are Azerbaijan, Armenia, Turkey, and Russia). If the former, i.e. a decision is made to join a particularly union, it should be implemented on the basis of careful analysis and discussion with domestic stakeholders, and after tough negotiations, as opposed to a process rushed for political reasons. THE ECONOMIC BENEFITS OF DCFTA ARE UNCERTAIN Tarrifs. Georgia already enjoys low tariff barriers in trading with Europe subject to EU’s Generalized System of Preferences (GSP+). Thus, Georgia faces zero duties on about 75% of all tariff lines. Yet, Georgia’s ability to take advantage of GSP+ treatment has been extremely limited. In 2013, the country’s total exports to the EU stood at USD 608mln (21% of Georgia’s total exports), of which about $231mln enjoyed GSP+ preferences. Hazelnuts accounted for almost 60% of total GSP+ exports. Other GSP+ exports were fertilizer, ferroalloys and apple concentrate. DCFTA will abolish tariffs for 100% of product categories, including agricultural products that are of potential interest for Georgian exporters such as wine, cheese, live animals, sheep and goat meat, yogurt, chocolate, animal skins and wool (which have not be covered by GSP+ preferences), berries, fruit and vegetables (included canned and processed), and fruit juices (which enjoyed from partial preferences under GSP+). While this seems like a significant improvement, the extent to which Georgia can benefit from free trade with the EU depends on whether or not Georgian products can gain market share in Europe (and/or whether Georgian producers will be willing to invest in expensive EU-targeted marketing and branding efforts). The answer to this question is far from obvious. For example, considering the state of Georgia’s dairy sector – Georgia does not have enough fresh milk to supply its own industry – the country is very unlikely to export significant quantities of cheese and yogurts (to EU or any other region, for that matter). On the other hand, given that traditional Georgian products such as wine, mineral water and tea, are well established brands in much of the vast post-Soviet space, Georgian producers have rather weak incentives to explore other markets. This point is very well illustrated by the current state of Georgia’s wine industry. The opening of the Russian market in 2013 resulted in significantly increased production volumes (and new vineyards are being planted as I type) with 60% of all Georgian wine exports going to Russia and other (potential) members of the Eurasian Union such as Belarus, Kazakhstan, Tajikistan, and Uzbekistan. In the first four months of 2014, wine exports to Eurasia reached 79%, with the main limiting factor being … Georgia’s production capacity. This should come as no surprise since Eurasia is the traditional market for wine and many other Georgian products such as tea, mineral water, greens, fruit and veggies. With Russia lifting the ban on imports from Georgia, these sectors are in a frenzy of investment partially financed and promoted by Georgia’s large and powerful diaspora in Eurasia. The acquisition of Borjomi by Russia’s Alfa Group is just the tip of the iceberg. As if competing with the EU, Russia continues to open up its market for Georgian exports. In June 2013, it lifted restrictions on “low phytosanitary risk products” (such as tea, laurel, dried fruit, nuts, citrus, grapes, apples, pears etc.). High risk products (washed and pre-packed potatoes, tomatoes, cucumbers, cabbage, eggplants, cherries, apricots, peaches, plums, kiwi and berries) have been allowed in just a few weeks ago, on May 26, 2014. Things look even more “interesting” if allow the possibility of a political settlement between Russia and Georgia over Abkhazia and South Ossetia. If the railway connection via Abkhazia is restored in the future, trade and tourism connections with Russia and Eurasia will further gain in importance. Investment. The potential of increasing Georgian exports to the EU is clearly limited in the short run, however, one could argue that DCFTA has the potential to trigger a round of foreign investment in Georgia, increasing the country’s export potential in new product categories. To some extent this is already happening under GSP+ preferences. For instance, hazelnut growing and processing has been the target of considerable investment since 2007 (Ferrero’s investment in more than 3,500ha of hazelnut plantations is the largest project of this kind). Two restrictions stand in the way of more significant investment in capital intensive projects. First, exports from Georgia to the EU will be subject to rigid “rules of origin” limiting the use of inputs originating in third countries that don’t have an FTA with Europe. Yet, not having an FTA with the EU is exactly what gives countries such as Azerbaijan, Iran and China, the incentive to invest in Georgia in the first place (in order to use Georgia as a springboard to the EU market). By limiting the use of inputs from countries that are most likely to invest in Georgia, “rules of origins” thus create a Catch 22 situation. Second, Georgia is not particularly abundant in high quality (skillful and disciplined) labor force that is needed for investment in sophisticated agribusinesses and manufacturing to make sense. Ironically (or tragically), some of the recent Georgian legislation (moratorium on land acquisition by foreigners, imposition of visas and refusal to renew visas for e.g. Indian investors and workers, the new 90+90 rule for all foreigner visitors) specifically seeks to prevent foreign workers and investors from entering and staying in the country. THE COSTS OF DCFTA ARE NOT NEGLIGIBLE The broad public is not aware of the fact that the “standards” imposed by the DCFTA agreement apply not to goods produced in Georgia but to goods sold in the Georgian market, including goods imported from third countries. This will raise consumer prices for many agricultural products, such as meat and dairy. Mind it that this DCFTA clause serves as a means of promoting EU exports to DCFTA countries, rather than promoting the health and wellbeing of DCFTA country citizens. It is not about philanthropy but the business interests of European companies. Georgian companies that want to export to the EU, can do it already today, under GSP+ or otherwise. They have to individually certify their products, but this is doable. Ironically, Georgian companies exporting their products to Russia and other third countries, will not be subject to EU standards. Nobody asks Georgian citizens whether they would like to pay more for safely produced and better labelled goods. They have no say in the negotiation process. The only way for Georgian citizens to opt out of the expensive “DCFTA standards” will be to avoid the formal distribution channels (supermarkets), and do their shopping in the open air markets (bazrobas) where these regulations are very unlikely to be enforced. Finally, there is the time dimension and the fine print of the DCFTA – the Georgian government can negotiate different time horizons for different DCFTA measures, different quotas and reference prices for specific products. But it is not clear that the Georgian government has the capacity to fully understand the economic implications of the various regulations and is sufficiently informed to negotiate a good deal. THE BOTTOM LINE The above analysis suggests, that DCFTA is a very complicated and rather mixed bag with more or less certain costs and very uncertain benefits. Ironically, the only study of the potentials costs and benefits that is available to Georgian policymakers has been commissioned by the EU and implemented by European organizations that have no presence in Georgia and are clueless about the specifics of the Georgian economy. The “black box” model used in their analysis is a standard off-the-shelf product that certainly does not account for Georgia’s unique position between the Russian rock and the EU hard place. Georgia will most certainly sign the DCFTA, and the EU will provide technical assistance and funding to offset some of the related costs. Still, it is a pity that Georgia rushed into this agreement without a careful “in-house” analysis of the deal it is getting into. The greatest uncertainly facing Georgia after June 27, is Russia’s next move in the Big Game. Georgia certainly does not want to be completely dependent on Russia and Eurasia for its exports. Hedging is the only right strategy when dealing with the uncertainly of being locked out of the Eurasian market for political reasons. At the same time, we may not want to risk Russia’s immediate (and certain) retaliation for joining a competing trading block. Georgia may want to be in Europe for political reasons, just like Zurab Zhvania stated a few years back, but dipping into the deep (and comprehensive) FTA with Europe without a careful consideration of national economic interests may backfire. With the costs of AA and DCFTA exceeding its benefits, Eurasia may come back with a vengeance. Politically, as well as economically.	საით მიდის საქართველოს სავაჭრო ქარავანი? რუსეთისკენ, ევროპისკენ თუ ინარჩუნებს ოქროს შუალედს? წყარო: Wikimedia commons “მე ვარ ქართველი, მაშასადამე, მე ვარ ევროპელი“ ეს არის საქართველოს ყოფილი პრემიერ მინისტრის, ზურაბ ჟვანიას სიტყვები, რომლითაც მან 1999 წელს ევროსაბჭოს წინაშე გამოხატა საქართველოს მისწრაფება ევროკავშირისაკენ. მარტინ ლუთერ კინგის გამოსვლის, „მე მაქვს ოცნება“ მსგავსად, ჟვანიას ეს დრამატული გამოთქმა შეიცავდა ორ სურვილს: 1. გავმხდარიყავით ევროპული ოჯახის წევრები; 2. თავი დაგვეღწია რუსეთის გავლენის სფეროსთვის, როგორც პოლიტიკურს, ეკონომიკურს, ასევე კულტურულს, რაც მე-19 საუკუნიდან მოყოლებული დომინირებდა საქართველოში. 2014 წლის 27 ივნისს, ევროკავშირი გეგმავს ხელი მოაწეროს ასოცირების ხელშეკრულებას საქართველოსთან, და ამით მოაპირკეთოს უფრო მჭიდრო პოლიტიკური ინტეგრაციისკენ მიმავალი გზა. თუმცა, მნიშვნელოვანია გვახსოვდეს, რომ ასოცირების ხელშეკრულებას თან ახლავს ღრმა და ყოვლისმომცველი სავაჭრო ხელშეკრულების დოკუმენტი (DCFTA), რომელიც საქართველოს ავალდებულებს არც თუ მარტივი ეკონომიკური და ინსტიტუციონალური რეფორმების გატარებას ევროპის ბაზრის უფრო ფართოდ (და არა სრულად) გასახსნელად. ამ საკითხის ირგვლივ საზოგადოებრივი განხილვაც კი ძალიან მწირია, არამცთუ სიღრმისეული კვლევა DCFTA-ს ხარჯისა და სარგებლის ანალიზის შესახებ. ეს უყურადღებობა განპირობებულია საქართველოს მთავრობის მიერ არჩევანის ფორმულირებით: 1. გავხდეთ ევროპული საზოგადოების ამაყი წევრები თუ 2. დავბრუნდეთ საბჭოთა კავშირში. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, არჩევანი არ არსებობს. ასეთი მიდგომა არასწორია. პოლიტიკურისგან განსხვავებით, ეკონომიკურად საქართველოს არჩევანი არ დგას ევრაზიულ (საბჭოთა) და ევროპულ კავშირებს შორის. რეალურად, არჩევანი ასეთია: 1.შევუერთდეთ ერთ სავაჭრო კავშირს თუ მეორეს ან 2.დავრჩეთ მოქიშპე ბლოკების გარეთ და მოვახდინოთ ვაჭრობის ლიბერალიზაცია ჩვენს ძირითად სავაჭრო პარტნიორებთან (ამჟამად ესენი არიან აზერბაიჯანი, სომხეთი, თურქეთი და რუსეთი). თუ პირველ ვარიანტს ავირჩევთ, ეს უნდა მოხდეს შიდა დაინტერესებულ მხარეებთან კონსულტაციების, ფრთხილი ანალიზისა და დისკუსების საფუძველზე და არა ასე ნაუცბადევად, პოლიტიკური მიზეზების გამო. DCFTA-ს ეკონომიკური სარგებელი გაურკვეველია ტარიფები . საქართველო უკვე სარგებლობს დაბალი სატარიფო ბარიერებით ევროპასთან პრეფერენციათა განზოგადებული სისტემის (GSP+) წყალობით. შესაბამისად, საქართველოსთვის ტარიფების 75% განულებულია. თუმცა, საქართველოს უნარი გამოიყენოს GSP+, ძალზედ შეზღუდულია. 2013 წელს, ევროპაში ექსპორტმა 608 მილიონი დოლარი (მთლიანი ექსპორტის 21%) შეადგინა, საიდანაც მხოლოდ 231 მილიონი დოლარის ღირებულების პროდუქტმა ისარგებლა GSP+ პირობებით. ამათგან, თხილმა შეადგინა 60%, ხოლო GSP+ პირობებით მოსარგებლე სხვა პროდუქტები იყო სასუქი, ფეროშენადნობები და ვაშლის კონცენტრატი. DCFTA ტარიფებს გააუქმებს 100%-ით ყველა პროდუქტზე, სოფლის მეურნეობის პროდუქტების ჩათვლით, რომელიც საქართველოს ძირითად საექსპორტო პოტენციალს წარმოადგენს; მაგალითად: ღვინო, ყველი, ცოცხალი ცხოველები, ცხვარი, თხის ხორცი, იოგურტი, შოკოლადი, ცხოველის ტყავი და ბამბა (რაც არ იფარებოდა GSP+ ხელშეკრულებით), კენკრა, ხილი და ბოსტნეული (მათ შორის დაკონსერვებული და დამუშავებული) და ხილის წვენები (რომლებიც ნაწილობრივი შეღავათებით სარგებლობდნენ GSP+ პირობებით). ერთის მხრივ, ეს მნიშვნელოვანი გაუმჯობესებაა, თუმცა მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც ქართული პროდუქცია შეძლებს ადგილი დაიმკვიდროს ევროპულ ბაზარზე, რომ საქართველომ მოახერხოს ევროპასთან ამ თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულებით არსებითი სარგებლის მიღება. (რამდენადაც ქართველი მწარმოებლები მზად იქნებიან მიზანმიმართულ მარკეტინგსა და ბრენდირებაში ჩადონ ინვესტიციები მიზნის მისაღწევად). საკითხავია, რამდენად შეძლებენ ქართველი მწარმოებლების ამას. მაგალითად, საქართველოს მერძევეობის სექტორი რომ განვიხილოთ – საქართველოს არ გააჩნია საკმარისი რძე, რომ საკუთარ წარმოებას მიაწოდოს – ნაკლებ სავარაუდოა, რომ საქართველო მნიშვნელოვანი რაოდენობის რძისა და იოგურტის გატანას შეძლებს ექსპორტზე (ევროპაში ან ნებისმიერ სხვა ქვეყანაში). მეორეს მხრივ, იქიდან გამომდინარე, რომ ტრადიციული ქართული პროდუქტები, ღვინო, მინერალური წყლები და ჩაი, კარგად დამკვიდრებული ბრენდებია ყოფილ საბჭოთა კავშირის ბევრ ქვეყანაში, ქართველ მწარმოებლებს სხვა ბაზრის ძებნის სუსტი სტიმულები აქვთ. 2013 წელს, რუსეთის ბაზრის გახსნამ ძლიერ გაზარდა წარმოების მოცულობა (ახალი ვენახები ამ წუთებშიც ირგვება) და ღვინის 60% გადის რუსეთში და ევრაზიული კავშირის (პოტენციურ) წევრ ქვეყნებში როგორიცაა ბელორუსია, ყაზახეთი, ტაჯიკეთი და უზბეკეთი. 2014 წლის პირველ ოთხ თვეში, ღვინის ექსპორტმა ევრაზიაში 79% შეადგინა, ძირითადი შემზღუდველი ფაქტორი საქართველოს წარმოების მოცულობა გახლდათ. ეს არ არის გასაკვირი, რადგან ევრაზია არის ტრადიციული ბაზარი ქართული ღვინისა და ბევრი სხვა პროდუქტისათვის, როგორებიცაა: ჩაი, მინერალური წყლები, მწვანილი, ხილი და ბოსტნეული.. რუსეთის მხრიდან აკრძალვების მოხსნის შემდეგ, ამ სექტორებში გაშმაგებულად მოედინება ინვესტიციები, რომლებიც ნაწილობრივ, ევრაზიაში არსებული ძლიერი ქართული დიასპორის მიერ ფინანსდება. ბორჯომის შეძენა რუსული ალფა ჯგუფის მიერ მხოლოდ აისბერგის მწვერვალია. თითქოს ევროკავშირს ეჯიბრებაო, რუსეთი აგრძელებს თავისი ბაზრის გახსნას ქართული ექსპორტისთვის. 2013 წლის ივნისში, მან მოხსნა შეზღუდვები „დაბალი ფიტოსანიტარული რისკის“ პროდუქტებზე (როგორიცაა ჩაი, დაფნა, გამხმარი ხილი, თხილი, ციტრუსი, ყურძენი, ვაშლი, მსხალი და ა.შ.). მაღალი რისკის პროდუქტები (გარეცხილი და დაფასოებული კარტოფილი, პომიდორი, კიტრი, კომბოსტო, ბადრიჯანი, ალუბალი, გარგარი, ატამი, ქლიავი, კივი და კენკრა) კი ბაზარზე სულ რაღაც რამდენიმე კვირის წინ, 2014 წლის 26 მაისს დაიშვა. ეს ყველაფერი კიდევ უფრო „საინტერესო“ იქნება თუ შესაძლებელი გახდა პოლიტიკური შეთანხმება რუსეთსა და საქართველოს შორის აფხაზეთსა და სამხრეთ ოსეთის შესახებ. თუ აფხაზეთის გავლით სარკინიგზო კავშირი აღდგება, სავაჭრო და ტურისტული კავშირები რუსეთთან და ევრაზიასთან სხვა ფაზაში გადავა. ინვესტიციები. საქართველოს ევროპაში ექსპორტის გაზრდის პოტენციალი შეზღუდულია მოკლევადიან პერიოდში, თუმცა, შეიძლება ვიდაოთ რომ DCFTA-ს აქვს უცხოური ინვესტიციების მოზიდვის პოტენციალი, რაც, თავის მხრივ, გაზრდის ქვეყნის საექსპორტო პოტენციალს ახალი პროდუქტების კატეგორიაში. გარკვეულწილად, ეს უკვე ხდება GSP+ ხელშეკრულების ფარგლებში. მაგალითად, თხილის წარმოებასა და დამუშავებაში იდება მნიშვნელოვანი ინვესტიციები 2007 წლიდან მოყოლებული (ასეთი ტიპის ინვესტიციებს შორის ყველაზე დიდია ფერეროს ინვესტიციები 3,500 ჰექტარზე გაშენებული თხილის პლანტაციებში). უფრო მნიშვნელოვანი ინვესტიციების კაპიტალ ინტენსიურ სექტორებში ჩადებას ორი შეზღუდვა უდგას წინ. პირველი, საქართველოდან ევროპაში ექსპორტი დაექვემდებარება მკაცრ„წარმოშობის წესებს“, რაც ზღუდავს წარმოებაში იმ ნედლეულის გამოყენებას, რომელიც საქართველოში (ან სხვა FTA ქვეყანაში) არ არის ნაწარმოები. თუმცა, ამით, სწორედ ევროპასთან თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულების არმქონე ქვეყნებს, აზერბაიჯანს, ირანს, ჩინეთს, ექნებოდათ საქართველოში ინვესტირების სტიმული (რათა საქართველოგამოეყენებინათ ევროპულ ბაზარზე გასასვლელ პლაცდარმად). საწარმოო რესურსების შეზღუდვა ისეთი ქვეყნებიდან, საიდანაც ინვესტიციების შემოდინების ყველაზე დიდი ალბათობაა, გადაუჭრელ თავსატეხს ჰგავს. მეორე, საქართველოში არ არის მაღალი ხარისხის ( დახელოვნებული და დისციპლინირებული) სამუშაო ძალა, რაც საჭიროა თანამედროვე სოფლის მეურნეობის და მრეწველობის სფეროებში ინვესტიციების განსახორციელებლად. ბედის ირონიით (ან ტრაგიკულად), საქართველოს ბოლო დროინდელი კანონმდებლობა სპეციალურად ცდილობს შეაჩეროს უცხოელი მუშების და ინვესტორების შემოსვლა ქვეყანაში (მორატორიუმი მიწაზე, რომელიც კრძალავს უცხოელების მიერ მიწის შეძენას, ვიზების შემოღება და გაცემული ვიზების გახანგრძლივების შეჩერება, 90+90 წესები ყველა ვიზიტორისთვის, და ა.შ.) DCFTA-ს ხარჯი უმნიშვნელო არ არის ფართო საზოგადოებამ არ იცის, რომ „სტანდარტები“ რაც თან ახლავს DCFTA შეთანხმებას ეხება არა იმ პროდუქციას, რომელიც იწარმოება საქართველოში, არამედ იმას, რაც იყიდება საქართველოში, მესამე ქვეყნიდან იმპორტირებული საქონლის ჩათვლით. ეს გაზრდის სამომხმარებლო ფასებს სოფლის მეურნეობის ბევრ პროდუქტზე, მაგალითად ხორცისა და რძის პროდუქტებზე. საქმე ისაა, რომ DCFTA ემსახურება ევროკავშირის ექსპორტის ხელშეწყობას DCFTA ქვეყნებში. ეს არ არის საქველმოქმედო კამპანია, ესაა ევროპული კომპანიების ბიზნეს ინტერესები. ქართულ კომპანიებს, რომელთაც სურთ ევროპაში ექსპორტი, ეს დღესაც შეუძლიათ GSP+ ხელშეკრულებით ან მის გარეშე. მართალია, მათ ინდივიდუალურად უნდა მოახდინონ თავიანთი პროდუქციის სერტიფიცირება, მაგრამ ეს შესაძლებელია. ბედის ირონიით, ქართული კომპანიების პროდუქცია რაც რუსეთში და ევრაზიის სხვა ქვეყნებში გადის, არ ექვემდებარება ევროკავშირის სტანდარტებს. ბოლოს, არსებობს დროითი განზომილება და DCFTA-ს გაწერილი შესასრულებელი პუნქტები – საქართველოს მთავრობას შეუძლია მოლაპარაკება სხვადასხვა დროით ჰორიზონტზე DCFTA-ს სხვადასხვა რეგულაციების შესასრულებლად, სხვადასხვა ქვოტებსა და ფასებზე კონკრეტული პროდუქტებისთვის. თუმცა საკითხავია, შესწევს თუ არა საქართველოს ხელისუფლებას იმის უნარი, რომ კარგად გაანალიზოს სხვადასხვა რეგულაციების ეკონომიკური შედეგები და საქართველოსთვის მაქსიმალურად სასარგებლო გარიგება წარმართოს. დასკვნა ზემოთ მოყვანილი ანალიზის მიხედვით, DCFTA ძალიან რთული შედგენილი ნაკრებია, მეტნაკლებად ცხადი ხარჯებით და ძალიან გაურკვეველი სარგებლით. ბედის ირონიით, პოტენციური ხარჯისა და სარგებლის ანალიზი, რომელიც ხელმისაწვდომია ქართველი პოლიტიკოსებისთვის, გაკეთდა ევროკავშირის დაკვეთით, ევროპული კვლევითი კომპანიების მიერ, რომლებიც საქართველოში არ არიან წარმოდგენილები და შესაბამისად, არ იცნობენ ადგილობრივი ეკონომიკის სპეციფიკას. მათ ანალიზში გამოყენებული მოდელი „შავი ყუთს“ წარმოადგენდა, ე.წ. თაროზე შემოდებული მზა პროდუქტს, რომელიც ნამდვილად არ ითვალისწინებდა ორ ცეცხლ შუა მოქცეული საქართველოს უნიკალურ პოზიციას. რა თქმა უნდა, საქართველო ხელს მოაწერს DCFTA-ს და EU გაუწევს მას ტექნიკურ და ფინანსურ დახმარებას რათა კომპენსირება მოახდინოს ზოგიერთი დაკავშირებული ხარჯის. მიუხედავად ამისა, მაინც ძალიან სამწუხაროა, რომ საქართველომ იჩქარა ამ შეთანხმების მიღება,შედეგების ფრთხილად გაანალიზების გარეშე. ყველაზე დიდი გაურკვევლობაა 27 ივნისის მერე რუსეთის მომდევნო ნაბიჯი ამ დიდ თამაშში. საქართველოს რა თქმა უნდა არ უნდა სრულად დამოკიდებული იყოს რუსეთსა და ევრაზიაში ექსპორტზე. პირდაპირი პასუხისგან თავის არიდება არის ერთადერთი სწორი სტრატეგია, როდესაც საქმე ეხება მოსალოდნელ იზოლაციას ევრაზიული ბაზრიდან პოლიტიკური მიზეზების გამო. ამავე დროს, რუსეთი სამაგიეროს აუცილებლად გადაგვიხდის კონკურენტ სავაჭრო ბლოკში გაწევრიანების გამო და შეიძლება არ ღირდეს გარისკვა. პოლიტიკური მიზეზების გამო, საქართველოს შეიძლება უნდოდეს იყოს ევროპის წევრი, როგორც ეს ზურაბ ჟვანიამ თქვა რამდენიმე წლის წინ, მაგრამ ეროვნული ეკონომიკური ინტერესების სიღრმისეულად განხილვის და გათვალისწინების გარეშე, ევროპასთან ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულების დადება, შეიძლება ცუდად მოგვიბრუნდეს. ფაქტმა, რომ ასოცირების ხელშეკრულებას და DCFTA-ს სარგებელზე მეტი ხარჯი აქვს, შეიძლება გამოიწვიოს ევრაზიის შურისძიებით დაბრუნება, როგორც პოლიტიკურად, ასევე ეკონომიკურად.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3318	http://www.iset.ge/blog/?p=3443
The Pawnshop. Painting by Hungarian painter Mihaly Munkacsy (1874). Source: Wikimedia Commons. “Jewelry you can pawn whenever you encounter financial difficulties”, we were told by a friend. In our circles of acquaintances there are quite a number of people who enjoy the services of pawnshops. The reasons range from renovating apartments, paying tuition for children, and buying new hi-fi systems for the car, to repaying the 1000 lari that the 18 year-old son had lost in gambling. According to a survey of GeoStat (which accounts for all figures provided in this article), in 2013 the annual interest rate on pawnshop loans was 54,1%. For loans denominated in lari, the rate was 61,7%, and for loans denominated in dollars or euro it was 48,3%. The chart shows the average interest rates pawners have to pay in different regions of Georgia. These interest rates are surprisingly high, given that the borrower provides a security which should cover most of the default risk.   Despite the exorbitant interest rates which come in addition to collateral requirements, pawnshops are finding plenty of customers in Georgia. In 2013, 682,000 people borrowed money from Georgian pawnshops, of which approximately 99,8 percent were physical entities and the remainder were companies. This means that more than 15% of the Georgian population are pawning property in exchange for money. Why, for hell’s sake, are Georgians bringing their family silver, grandma’s old golden necklace, the 19<sup>th</sup> century painting, or just their cellphones and cars to a pawnshop for getting credit at extortionary interest rates? DESPERATE BORROWERS AND FINANCIAL VAGABONDS Could the reason be a lack of competition between pawnshops, allowing them to charge unreasonable interest rates? Rather not. There are 1031 pawnshops registered in Georgia (while there are only 21 commercial banks, 69 microcredit institutions, and 17 credit unions). This amount of competitors makes collusion or oligopoly pricing quite unlikely. To understand the apparent riddle, one has understand the state of mind of a typical pawnshop customer. A collateralized loan is a two-dimensional product. Given a pawnable object, like an iPhone, the pawnshop will propose a contract that not only specifies the interest rate, but also the amount of money that can be handed out for this particular collateral. If the borrower is mainly interested in how much money they get for the iPhone and cares less about the interest rate, the competition between pawnshops will mainly take place in the credit volume dimension, i.e. the amount of money given for the pawn. Typically, there are two types of pawners. There are desperate people in dire need of money, not thinking too much about what they will have to pay back later. This is not even irrational, as, say, a heart surgery does not allow for much delay. If having the money is a question of life or death, one can make up one’s mind later on how to pay back, if at all. The other type of borrower we call “financial vagabonds”. Buying a hi-fi system for the car with a 50% interest loan reveals a complete living in the now , neglecting any provisions for the future. Economists say that such people apply a high time discount rate to discount future payments and income . The existence of time discount rates was shown empirically in psychological experiments, and it was shown that time discounting is not exponential (as it would be the case with an ordinary interest rate), but follows a hyperbolic function. Time discount rates provide an important explanation for the existence of interest rates. If one has an extremely high time discount rate, one wants everything now , and waiting is considered unbearably painful. As argued in a famous 1988 article by Economics Nobel Prize winner Gary Becker (“A Theory of Rational Addiction”, coauthored with Kevin M. Murphy, The Journal of Political Economy 96 , pp. 675-700), an almost infinitely high time discount rate characterizes drug addicts . They are going to do everything, from prostitution to so-called “trigger offences”, in order to get the money for the next heroin shot as soon as possible, and they do not think about tomorrow, next week, or next year. The behavior of drug addicts and financial vagabonds is very similar in this respect. The addict yearns for the drug, and the financial vagabond is fixated on consumption, and both forget about the future. Yet while the government tries to suppress the drug market, offers medical assistance to addicts etc., there is little regulation in the pawnshop business, and there is no help for financial vagabonds. While it is true that the direct consequences of drug addiction are more severe, the pawnshop mentality deteriorates the economic and financial status, which may also cause huge distress in a person’s life. LEARNING FROM ANCIENT ROME The pawnbroking business has a long tradition. In ancient China and Greece it was practised long before the Emperor Augustus licensed the first pawnshop in Rome 2000 years ago. There are interesting things to learn from Augustus’ handling of the issue. Under Roman law it was not allowed to pawn furniture or farming equipment – being aware of the addictive character of pawnshop borrowing, the Roman authorities wanted to prevent a borrower from pawning away their economic basis. Moreover, the interest rate was capped at three per cent. The Romans understood that somebody yearning for quick money has little bargaining power regarding the interest rate, and thus they forbade abusive interest rates by law. Total credits by Georgian pawnshops in 2013 amounted to 310.7 million GEL (43% in lari, 57% in foreign currency). As a comparison, consumer credits handed out by commercial banks totaled to about 560 million GEL. So there is no question that pawnshops are an important component of household borrowing in Georgia. And they may even have advantages compared to classical bank lending. Banks are often big players with systemic importance, and when something goes wrong, the whole system may come down. A lending business facilitated by more than 1000 small shops does not have this problem. In a crisis, there may be a price collapse of typical pawned goods, like used mobile telephones, as could be seen in 2008 when a wave of defaults shook the pawnshop sector. Yet this is nothing compared to the problems that result from a big bank running into trouble. And because of the very fact that pawnbroking is so significant in Georgia, modern versions of the Roman regulations should be enacted.	ლომბარდი. უნგრელი მხატვრის, მიჰალი მუნკაცის ნახატი (1874). წყარო: Source: Wikimedia Commons. “ძვირფასეულობა შეგიძლია დაალომბარდო ნებისმიერ დროს, როგორც კი ფინანსურ სირთულეებს შეხვდები“ გვითხრა მეგობარმა. ჩვენს სანაცნობო წრეებში უამრავი ადამიანი, სარგებლობს ლომბარდების მომსახურეობით. ამის მიზეზები განსხვავებულია და მოიცავს როგორც სახლის გარემონტებას, შვილების სწავლის გადასახადს, მანქანაში  hi-fi სისტემის დაყენებას, ასევე 18 წლის შვილის მიერ აზარტულ თამაშებში წაგებული 1000 ლარის გადახდას. საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მიერ ჩატარებული გამოკითხვის მიხედვით (სტატიაში მოცემული ყველა მონაცემი აღებულია ამ გამოკითხვიდან), 2013 წელს საშუალო  წლიური სარგებლის განაკვეთი 54,1% იყო. ლარში დენომინირებულ სესხებზე სარგებლის განაკვეთი 61,7%-ს, ხოლო დოლარში გაცემული სესხებზე 48,3%-ს შეადგენდა. გრაფიკზე მოცემულია ის საშუალო წლიური სარგებლის განაკვეთები, რომელთა გადახდა უწევს ლომბარდის სერვისით მოსარგებლეს საქართველოს სხვადასხვა რეგიონებში. იმის გათვალისწინებით, რომ ლომბარდებში ყველა სესხი უზრუნველყოფილია და ფარავს ყველა ძირითად რისკს, სარგებლის განაკვეთი საოცრად მაღალია. მეტისმეტად მაღალი სარგებლის განაკვეთის და გირაოს მიუხედავად, ლომბარდებს უამრავი მომხმარებელი ჰყავს საქართველოში. 2013 წელს 682 000 ადამიანმა ისესხა ფული ლომბარდიდან; ამათგან, დაახლოებით 99,8% ფიზიკური პირია, დანარჩენი კი – კომპანიები. ეს იმას ნიშნავს, რომ საქართველოს მოსახლეობის 15% ალომბარდებს ქონებას ფულის სანაცვლოდ. რატომ მიაქვთ ქართველებს მათი ოჯახის ვერცხლი, ბებიის ნაქონი ოქროს ყელსაბამი, მე-19 საუკუნის ნახატები, ან თუნდაც მობილურები და მანქანები ლომბარდებში, საშინლად ძვირი კრედიტის ასაღებად? სასოწარკვეთილი მსესხებლები და ფინანსური მომთაბარეები იქნებ არასამკარისი კონკურენცია აძლევს ლომბარდებს იმის საშუალებას, რომ არანორმალურად მაღალი სარგებლის განაკვეთები დააწესონ? ნამდვილად არა. საქართველოში 1031 ლომბარდია დარეგისტრირებული (მაშინ, როდესაც საქართველოში ოპერირებს  21 კომერციული ბანკი, 69 მიკროსაფინანსო ორგანიზაცია და 17 საკრედიტო კავშირი). კონკურენტების ასეთი რაოდენობა, შეთქმულების ან ოლიგოპოლიური ფასების არსებობას შეუძლებელს ხდის. რომ ამოვხნათ ეს ცხადად დასმული გამოცანა, ლომბარდების ტიპიური მომხმარებლის გონებაში უნდა ჩავიხედოთ. უზრუნველყოფილი სესხი ორგანზომილებიანი პროდუქტია. მოცემული დასალომბარდებელი საგნითვის, მაგალითად  iPhone, ფორმდება კონტრაქტი, რომელშიც დაფიქსირებულია არა მარტო სარგებლის განაკვეთის სიდიდე, არამედ იმ თანხის მოცულობაც, რომელიც გაიცემა ამ კონკრეტულ ნივთზე. თუკი მომხმარებელი ძირითადად დაინტერესებულია იმით, თუ რა თანხას აიღებს  iPhone-ში და არა იმით, თუ რა პროცენტად მიიღებს ამ თანხას, მაშინ ლომბარდებს შორისაც კონკურენცია იმართება იმის მიხედვით, თუ ვინ უფრო მეტ თანხას გასცემს მოცემულ ნივთში. როგორც წესი, ლომბარდებით მოსარგებლის 2 ტიპი არსებობს: სასოწარკვეთილი ადამიანები, რომლებსაც  სავალალოდ სჭრდებათ ფული და მოცემულ მომენტში არ ფიქრობენ იმაზე, თუ რამდენის გადახდა მოუწევთ მომავალში ამის სანაცვლოდ. ამ კატეგორიას ვერ განვიხილავთ, როგორც ირაციონალურს, მაგალითად – გულის ოპერაცია ვერ მოიცდის. თუკი ფულის ქონა სიკვდილ-სიცოცხლის საკითხია, მაშინ შეიძლება მოგვიანებით დაფიქრდეს კაცი იმაზე, თუ როგორ უნდა გადაიხადოს ვალი, თუკი საერთოდ გადაიხდის მას. მეორე ტიპის მსესხებლებს, „ფინანსური მომთაბარეები“ ვუწოდოთ.  მაქანისთვის 50%-იანი სესხით hi-fi სისტემის დაყენება მსესხებელს ამხელს „დღევანდელი დღით“ ცხოვრებაში, რაც უგულებელყოფს მომავალზე ზრუნვას. ეკონომისტები ამბობენ, რომ ასეთი ადამიანები მომავალ ხარჯებს და შემოსავლებს დისკონტს მაღალი დროის დისკონტის განაკვეთით უკეთებენ.დროის დისკონტის განაკვეთის არსებობა ემპირიულად დაამტკიცა ფსიქოლოგიურმა ექსპერიმენტმა და აჩვენა, რომ დროის დისკონტირება არის არა ექსპონენციალური (როგორც ეს ჩვეულებრივი სარგებლის განაკვეთის დროს ხდება), არამედ ჰიპერბოლური ფუნქციაა. დროის დიკონტირების განაკვეთი სარგებლის განაკვეთის არსებობის კარგი ახსნაა. მას, ვისაც მაღალი დროის დისკონტირების განაკვეტი აქვს, ყველაფერი უნდა დღეს , და მისთვის მოცდა აუტანლად რთულია. როგორც ნობელის პრემიის მფლობელი გარი ბეკერი თავის პოპულარულ, 1988 წლის სტატიაში ამტკიცებს (“A Theory of Rational Addiction”, coauthored with Kevin M. Murphy,  The Journal of Political Economy 96 , pp. 675-700), უსასრულოდ დიდი დროის დისკონტირების განაკვეთი ახასიათებს ნარკომანს. ის მზად არის, გააკეთოს ყველაფერი, პროსტიტუციიდან დაწყებული,  სისხლის სამართლის დანაშაულით დამთავრებული, რათა მან ერთი დოზა ჰეროინი მიიღოს რაც შეიძლება სწრაფად, და ის არ ფიქრობს ხვალინდელ დღეზე, შემდეგ კვირაზე, ან შემდეგ წელზე. ამ გადასახედიდან, ნარკომანების და ფინანსური მომთაბარეების ქცევა ძალიან ჰგავს ერთამნეთს. ნარკომანს სწყურია ნარკოტიკი, ხოლო ფინანსური მომთაბარე ფოკუსირებულია მოხმარებაზე დღეს, და არცერთ მათგანს არ ახსოვს მომავალი. თუმცა, მაშინ, როდესაც ხელისუფლება ცდილობს აღკვეთოს ნარკოტიკების ბაზარი, ნარკომანებს სთავაზობს სამედიცინო დახმარებას და ა.შ., არანაირი რეგულაცია არ არსებობს სალომბარდო ბიზნესზე და არანაირი დახმარების ბერკეტი არ არსებობს მსესხებლებისთვის. რა თქმა უნდა, ადამიანისთვის ნარკოტიკების პირდაპირი შედეგები ბევრად უფრო მძიმეა, ვიდრე სალომბარდო მენტალიტეტი, თუმცა ამ უკანასკნელს, ეკონომიკური და ფინანსური მდგომარეობის გაუარესებით, არანაკლები ზიანის მოტანა შეუძლია ადამიანისთვის. გაკვეთილი ძველი რომიდან სალომბარდე ბიზნესს დიდი ტრადიციები აქვს. ძველ ჩინეთსა და საბერძნეთში ასეთი პრაქტიკა დიდი ხნით ადრე არსებობდა, როდესაც იმპერატორმა ავგუსტუსმა გასცა ლიცენზია პირველ ლომბარდზე რომში 2000 წლის წინ. რომაული კანონმდებლობის მიხედვით, ავეჯის და საფერმერო აღჭურვილობის დალომბარდება აკრძალული იყო. აცნობიერებდნენ რა ლომბარდებზე ნარკოტიკული ხასიათის დამოკიდებულებას, რომის ხელისუფლებას არ სურდა მსესხებელს ხელიდან გამოსცლოდა ეკონომიკური ბაზა. უფრო მეტიც, დაწესებული იყო სარგებლის განაკვეთის ზედა ზღვარი და ის 3%-ს შეადგენდა. რომაელებს ესმოდათ, რომ მათ, ვისაც ფული სასწრაფოდ სჭირდებათ, არ აქვთ სავაჭრო ძალაუფლება სარგებლის განაკვეთის განსაზღვრისას და ამიტომ, კანონით აკრძალა ბოროტად მაღალი სარგებლის განაკვეთის არსებობა. საქართველოში ლომბარდების მიერ ჯამური გაცემული კრედიტების მოცულობამ 2013 წელს 310,7 მილიონი ლარი შეადგინა (მათ შორის 43% გაიცა ლარში, ხოლო 57%- უცხოურ ვალუტაში). შედარებისთვის, იმავე პერიოდში კომერციულმა ბანკებმა 560 მილიონის მოცულობის ჯამური კრედიტები გასცეს. ამიტომ აღარ რჩება კითხვები იმის შესახებ, რომ ლომბარდებს მნიშნველოვანი როლი აქვს საქართველოში საოჯახო მეურნეობების დაკრედიტებაში  და, შეიძლება, მათ უპირატესობაც კი აქვთ კლასიკურ საბანკო სესხებთან შედარებით. ბანკები ხშირად დიდი, სისტემური მნიშვნელობის მოთამაშეები არიან, და კრახის შემთხვევაში, მთელი სისტემა შეიძლება განადგურდეს.  სასესხო ბიზნესს, რომელშიც 1000 მცირე ლომბარდი მონაწილეობს, მსგავსი პრობლემა არ აქვს. კრიზისის დროს, შეიძლება დალომბარდებულ ნივთებზე, მაგალითად მობილურ ტელეფონებზე, ფასები შემცირდეს, ისე როგორც ეს მოხდა 2008 წელს. თუმცა, დიდი ბანკის კრიზისთან შედარებით ეს არაფერია. და რადგან სალომბარდე ბიზნესი ასეთი მნიშვნელოვანია, ლოგიკური იქნება, რომაული რეგულაციების თანამედროვე ვერსიის ამოქმედება საქართველოში.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3294	http://www.iset.ge/blog/?p=3294
ეს არის ქართული ჩურჩხელა, ტკბილეული, რომელიც მზადდება ძაფზე აცმული თხილის ან კაკლის ფქვილით გასქელებულ ყურძნის წვენში, იგივე თათარაში ანუ ფელამუშში ამოვლებით და შემდეგ მზეზე გაშრობით. რეალურად არსებობს მხოლოდ 2-3 სახეობის ჩურჩხელა. ზოგს ჩურჩხელის კეთება უკეთ გამოსდის, ზოგს — უარესად, თუმცა მთელი საქართველოს მასშტაბით გაყიდული ჩურჩხელები ერთმანეთისგან არსებითად მაინც არ განსხვავდება. ქართული ჩურჩხელა (წყარო: Wikimedia commons) ეს კი ქართული ჩურჩხელის თურქული ანალოგია. ვისაც სტამბოლის სანელებლების ბაზარი უნახავს, შენიშნავდა მსგავსი ტკბილეულის მრავალფეროვნებას, როგორც თხილეულის, ასევე „საკაზმისათვის“ გამოყენებული ხილის თვალსაზრისით. ფორმებიც მრავალნაირია. ტკბილეულის ბაზარი სტამბოლში (წყარო: Creative commons) ჩურჩხელა არაა საქართველოში „პროდუქტის ინოვაციის“ ნაკლებობის ერთადერთი მაგალითი. მსგავს სიტუაციას ვაწყდებით ეკონომური საქმიანობის სხვა სფეროებშიც. საქართველოში ნებისმიერ რესტორანში ვხვდებით ერთსა და იმავე, საკმაოდ შეზღუდულ ტრადიციულ (გემრიელ) მენიუს: მაქსიმუმ ხუთიოდე სახეობის ხინკალს, ოთხიოდე სახეობის ხაჭაპურს და ფხალს, სამიოდე სახეობის მწვადს… ადამიანები იმავენაირად ამზადებენ ამ პროდუქტებს, როგორც წლების წინ მათი წინაპრები აკეთებდნენ. შეიძლება პროდუქტის ხარისხი უმჯობესდებოდეს, მაგრამ წარმოების ტექნოლოგია მნიშვნელოვნად არ ცდება ტრადიციულ ჩარჩოებს. 2012 წელს ISET-ის კვლევითი ინსტიტუტის მიერ ჩატარებული შემაფერხებელი ფაქტორების კვლევის დროსაც აღმოჩნდა, რომ საქართველოში ეკონომიკური განვითარების ერთ-ერთი ბარიერი სწორედ პროდუქტის ინოვაციის პრობლემაა. ქართველების მხრიდან ტრადიციულ ჩარჩოებს მიღმა ფიქრის სურვილის არქონა საკმაოდ უცნაურია. შეიძლება ვამტკიცოთ, რომ დისციპლინა პრობლემაა ქართველებისათვის, მაგრამ იმავეს ვერ ვიტყვით კრეატიულობაზე. ამის დასტურად ქართველი მსახიობები, მოქანდაკეები და ფილმის რეჟისორები გამოდგებიან, რომლებიც ყოველთვის გამოირჩეოდნენ თავიანთი ორიგინალური სტილით საბჭოთა კავშირის დროსაც კი. მაშინ რატომ ხდება, რომ ქართველები გამოცდილ ტრადიციულ საქმიანობას ამჯობინებენ და თავს არიდებენ ახალ ინოვაციურ და ოდნავ უფრო რისკიან წამოწყებებს? ნუთუ ეს იმის ბრალია, რომ ქართველებს წარმოდგენა არ აქვთ, თუ როგორ შეიძლება გარდაიქმნას ტრადიციული პროდუქტები? ან იქნებ არ იციან რამდენად გაყიდვადი იქნება ახალი პროდუქტი? თუმცა ჩვენ ხომ, ასე თუ ისე, ჩართულნი ვართ ცოდნის გლობალური ურთიერთგაცვლის პროცესში, ინტერნეტის, საერთაშორისო ტელეარხებისა თუ ჟურნალ- გაზეთების მეშვეობით. თურქეთიც ხომ აქვეა, რა გვიშლის ხელს თუნდაც სხვადასხვა სახეობის ჩურჩხელის წარმოებაში? <h5>ინოვაცია სოფლის მეურნეობის განვითარების სამსახურში: იაპონური ხედვა</h5> ტრადიციული სოფლის ნობათისა და ხელნაკეთი ნივთების გაყიდვა საქართველოს გზებზე მრავალი ქართული ოჯახის შემოსავლის მთავარ წყაროს წარმოადგენს. დროთა განმავლობაში სხვადასხვა სოფელმა სპეციალიზაცია მოახდინა სხვადასხვა პროდუქტის წარმოებაზე. მაგალითად, ცნობილია, ხაშურის ჰამაკები, მანავის ჩურჩხელა და ტყლაპი, სურამის ნაზუქი და ა.შ. თუმცა ეს „სპეციალიზებული“ სოფლებიც კი ცოტას თუ აკეთებენ თავიანთი ადგილობრივი პროდუქტების ბრენდირებისა და ინოვაციისათვის. ქართული აგრარული მრეწველობის არადინამიურობის სრულ ანტიპოდს ვხვდებით იაპონიაში, სადაც ტრადიციები და კულტურა ისეთივე ძლიერია, როგორც ჩვენთან. იაპონური სოფლების მკვიდრნიც ხშირად თავიანთ ნაწარმს გზატკეცილებზე ყიდიან, თუმცა სრულიად განსხვავებული ფორმით. ახალი გზების მშენებლობისას იაპონელებმა სპეციალური გზისპირა მოსასვენებელი ადგილები შექმნეს, რომლებსაც ეწოდება „მიჩი-ნო-ეკი“ (Michi-no-Eki). ქვეყნის მასშტაბით სულ ასეთი 1,000-ზე მეტი შენობაა, რომელიც წელიწადში ჯამში 500 მილიონზე მეტ ადამიანს ემსახურება. იდენტური პროდუქტის გაყიდვის (ბიგმაკის ან ვენდისის) ნაცვლად, როგორც ეს აშშ-ს ან ევროპის მოსასვენებელ ზონებში ხდება, „მიჩი-ნო-ეკი“ აქცენტს ინოვაციასა და უნიკალურობაზე აკეთებს: ადგილობრივი ტურისტული და საინფორმაციო ცენტრები, ადგილობრივი კულტურა და გართობა, ადგილობრივად წარმოებული და ბრენდირებული საკვები, ხელოვნება და ხელნაკეთი ნივთები… მაგალითად, თუ რომელიმე ადგილი განთქმულია ვაშლის წარმოებით, მოსასვენებელ შენობაში წააწყდებით არამხოლოდ ვაშლს, არამედ ვაშლის სხვადასხვა ნაწარმსაც, როგორიცაა, ვაშლის ჯემი, ვაშლის ჩიპსი, ვაშლის ნამცხვარი და მრავალი სხვა. „მიჩი-ნო-ეკის“ იდეა კარგადაა ახსნილი . „2013 წლის აპრილის მონაცემებით, 1004 ასეთი მოსასვენებელი არსებობს. მათი უმეტესობა თვალწარმტაც მთლიან რეგიონში, ან სანაპიროს გასწვრივ მდებარეობს. როგორც წესი, ადგილობრივი მთავრობა თავის თავზე იღებს „მიჩი-ნო-ეკის“ აშენებას, ხოლო კერძო ორგანიზაციები ზრუნავენ მის მართვაზე. შესაბამისად, მომსახურების ყველა ასპექტი, ფორმისა და შინაარსის ჩათვლით, ადგილობრივების კრეატიულობისა და მახვილგონიერების დამსახურებაა. შედეგად, ყველა მოსასვენებელი ზონა უნიკალურია. ზოგი სტუმრებისთვის ადგილობრივი კულტურისა და ბუნების გასაცნობად მუზეუმებსაც მოიცავს, ზოგის გარშემო კი კურორტები გაშენდა“. „მრავალი „მიჩი-ნო-ეკი“ ტურისტულ ცენტრადაც კი გადაიქცა, სადაც შეგიძლია ისიამოვნო თბილი წყაროებით და გაერთო სათამაშო მოწყობილობებით, მოაწყო პრაქტიკული სემინარები, ისარგებლო მუზეუმით და ა.შ. დროთა განმავლობაში იზრდება იმ სტუმრების რიცხვი, რომლებსაც სპეციალურად „მიჩი-ნო-ეკის“ დათვალიერება სურთ“. ზოგ შემთხვევაში შენობის არქიტექტურაც მიმზიდველია. „მოსასვენებელი ოგუნი იუ („Oguni-Yu“) ოგუნი-მაჩიში, კუმამოტოს პრეფექტურაში მდებარეობს, 387-ე ეროვნულ გზატკეცილზე. შენობა კონუსის ფორმისაა და მისი ჩარჩო-კონსტრუქცია მთლიად ადგილობრივად წარმოებული კედარის ხისგანაა დამზადებული. ზედაპირი კი დაფარულია მინით, რომელიც მიმდებარე ტერიტორიას ირეკლავს. ეს მოსასვენებელი კოსმოსურ ხომალდს წააგავს ფანტასტიკური ფილმებიდან. ასევე, ვაწყდებით ინდივიდუალური დიზაინის სხვა მაგალითებსაც, რომელიც შერწყმულია ადგილობრივი რეგიონის მახასიათებლებთან, როგორიცაა სამურაის სახლის მსგავსი ან თიხის ჭურჭლის ფორმის მოსასვენებლები, შენობები გიგანტური წყლის ბორბლებით და ა.შ.“ შეიძლება საქართველო და იაპონია ძალიან განსხვავებული ქვეყნებია, მაგრამ არაფერია ცუდი იმაში, თუ ქართველები ისწავლიან იაპონელების გამოცდილებაზე, თუ როგორ შეიძლება ვიაზროვნოთ ტრადიცულ ჩარჩოებს მიღმა და ჩავაყენოთ ადგილობრივი უნარები და ტრადიციები სოფლის განვითარების სამსახურში. ამას, რა თქმა უნდა, მცირედი ხელის წაშველება დასჭირდება საქართველოს მთავრობისგან, ადგილობრივი ხელისუფლების ან დონორებისგან, რომელთა შორისაც იაპონიის საერთაშორისო თანამშრომლობის სააგენტოცაა (JICA).	ეს არის ქართული ჩურჩხელა, ტკბილეული, რომელიც მზადდება ძაფზე აცმული თხილის ან კაკლის ფქვილით გასქელებულ ყურძნის წვენში, იგივე თათარაში ანუ ფელამუშში ამოვლებით და შემდეგ მზეზე გაშრობით. რეალურად არსებობს მხოლოდ 2-3 სახეობის ჩურჩხელა. ზოგს ჩურჩხელის კეთება უკეთ გამოსდის, ზოგს — უარესად, თუმცა მთელი საქართველოს მასშტაბით გაყიდული ჩურჩხელები ერთმანეთისგან არსებითად მაინც არ განსხვავდება. ქართული ჩურჩხელა (წყარო: Wikimedia commons) ეს კი ქართული ჩურჩხელის თურქული ანალოგია. ვისაც სტამბოლის სანელებლების ბაზარი უნახავს, შენიშნავდა მსგავსი ტკბილეულის მრავალფეროვნებას, როგორც თხილეულის, ასევე „საკაზმისათვის“ გამოყენებული ხილის თვალსაზრისით. ფორმებიც მრავალნაირია. ტკბილეულის ბაზარი სტამბოლში (წყარო: Creative commons) ჩურჩხელა არაა საქართველოში „პროდუქტის ინოვაციის“ ნაკლებობის ერთადერთი მაგალითი. მსგავს სიტუაციას ვაწყდებით ეკონომური საქმიანობის სხვა სფეროებშიც. საქართველოში ნებისმიერ რესტორანში ვხვდებით ერთსა და იმავე, საკმაოდ შეზღუდულ ტრადიციულ (გემრიელ) მენიუს: მაქსიმუმ ხუთიოდე სახეობის ხინკალს, ოთხიოდე სახეობის ხაჭაპურს და ფხალს, სამიოდე სახეობის მწვადს… ადამიანები იმავენაირად ამზადებენ ამ პროდუქტებს, როგორც წლების წინ მათი წინაპრები აკეთებდნენ. შეიძლება პროდუქტის ხარისხი უმჯობესდებოდეს, მაგრამ წარმოების ტექნოლოგია მნიშვნელოვნად არ ცდება ტრადიციულ ჩარჩოებს. 2012 წელს ISET-ის კვლევითი ინსტიტუტის მიერ ჩატარებული შემაფერხებელი ფაქტორების კვლევის დროსაც აღმოჩნდა, რომ საქართველოში ეკონომიკური განვითარების ერთ-ერთი ბარიერი სწორედ პროდუქტის ინოვაციის პრობლემაა. ქართველების მხრიდან ტრადიციულ ჩარჩოებს მიღმა ფიქრის სურვილის არქონა საკმაოდ უცნაურია. შეიძლება ვამტკიცოთ, რომ დისციპლინა პრობლემაა ქართველებისათვის, მაგრამ იმავეს ვერ ვიტყვით კრეატიულობაზე. ამის დასტურად ქართველი მსახიობები, მოქანდაკეები და ფილმის რეჟისორები გამოდგებიან, რომლებიც ყოველთვის გამოირჩეოდნენ თავიანთი ორიგინალური სტილით საბჭოთა კავშირის დროსაც კი. მაშინ რატომ ხდება, რომ ქართველები გამოცდილ ტრადიციულ საქმიანობას ამჯობინებენ და თავს არიდებენ ახალ ინოვაციურ და ოდნავ უფრო რისკიან წამოწყებებს? ნუთუ ეს იმის ბრალია, რომ ქართველებს წარმოდგენა არ აქვთ, თუ როგორ შეიძლება გარდაიქმნას ტრადიციული პროდუქტები? ან იქნებ არ იციან რამდენად გაყიდვადი იქნება ახალი პროდუქტი? თუმცა ჩვენ ხომ, ასე თუ ისე, ჩართულნი ვართ ცოდნის გლობალური ურთიერთგაცვლის პროცესში, ინტერნეტის, საერთაშორისო ტელეარხებისა თუ ჟურნალ- გაზეთების მეშვეობით. თურქეთიც ხომ აქვეა, რა გვიშლის ხელს თუნდაც სხვადასხვა სახეობის ჩურჩხელის წარმოებაში? <h5>ინოვაცია სოფლის მეურნეობის განვითარების სამსახურში: იაპონური ხედვა</h5> ტრადიციული სოფლის ნობათისა და ხელნაკეთი ნივთების გაყიდვა საქართველოს გზებზე მრავალი ქართული ოჯახის შემოსავლის მთავარ წყაროს წარმოადგენს. დროთა განმავლობაში სხვადასხვა სოფელმა სპეციალიზაცია მოახდინა სხვადასხვა პროდუქტის წარმოებაზე. მაგალითად, ცნობილია, ხაშურის ჰამაკები, მანავის ჩურჩხელა და ტყლაპი, სურამის ნაზუქი და ა.შ. თუმცა ეს „სპეციალიზებული“ სოფლებიც კი ცოტას თუ აკეთებენ თავიანთი ადგილობრივი პროდუქტების ბრენდირებისა და ინოვაციისათვის. ქართული აგრარული მრეწველობის არადინამიურობის სრულ ანტიპოდს ვხვდებით იაპონიაში, სადაც ტრადიციები და კულტურა ისეთივე ძლიერია, როგორც ჩვენთან. იაპონური სოფლების მკვიდრნიც ხშირად თავიანთ ნაწარმს გზატკეცილებზე ყიდიან, თუმცა სრულიად განსხვავებული ფორმით. ახალი გზების მშენებლობისას იაპონელებმა სპეციალური გზისპირა მოსასვენებელი ადგილები შექმნეს, რომლებსაც ეწოდება „მიჩი-ნო-ეკი“ (Michi-no-Eki). ქვეყნის მასშტაბით სულ ასეთი 1,000-ზე მეტი შენობაა, რომელიც წელიწადში ჯამში 500 მილიონზე მეტ ადამიანს ემსახურება. იდენტური პროდუქტის გაყიდვის (ბიგმაკის ან ვენდისის) ნაცვლად, როგორც ეს აშშ-ს ან ევროპის მოსასვენებელ ზონებში ხდება, „მიჩი-ნო-ეკი“ აქცენტს ინოვაციასა და უნიკალურობაზე აკეთებს: ადგილობრივი ტურისტული და საინფორმაციო ცენტრები, ადგილობრივი კულტურა და გართობა, ადგილობრივად წარმოებული და ბრენდირებული საკვები, ხელოვნება და ხელნაკეთი ნივთები… მაგალითად, თუ რომელიმე ადგილი განთქმულია ვაშლის წარმოებით, მოსასვენებელ შენობაში წააწყდებით არამხოლოდ ვაშლს, არამედ ვაშლის სხვადასხვა ნაწარმსაც, როგორიცაა, ვაშლის ჯემი, ვაშლის ჩიპსი, ვაშლის ნამცხვარი და მრავალი სხვა. „მიჩი-ნო-ეკის“ იდეა კარგადაა ახსნილი . „2013 წლის აპრილის მონაცემებით, 1004 ასეთი მოსასვენებელი არსებობს. მათი უმეტესობა თვალწარმტაც მთლიან რეგიონში, ან სანაპიროს გასწვრივ მდებარეობს. როგორც წესი, ადგილობრივი მთავრობა თავის თავზე იღებს „მიჩი-ნო-ეკის“ აშენებას, ხოლო კერძო ორგანიზაციები ზრუნავენ მის მართვაზე. შესაბამისად, მომსახურების ყველა ასპექტი, ფორმისა და შინაარსის ჩათვლით, ადგილობრივების კრეატიულობისა და მახვილგონიერების დამსახურებაა. შედეგად, ყველა მოსასვენებელი ზონა უნიკალურია. ზოგი სტუმრებისთვის ადგილობრივი კულტურისა და ბუნების გასაცნობად მუზეუმებსაც მოიცავს, ზოგის გარშემო კი კურორტები გაშენდა“. „მრავალი „მიჩი-ნო-ეკი“ ტურისტულ ცენტრადაც კი გადაიქცა, სადაც შეგიძლია ისიამოვნო თბილი წყაროებით და გაერთო სათამაშო მოწყობილობებით, მოაწყო პრაქტიკული სემინარები, ისარგებლო მუზეუმით და ა.შ. დროთა განმავლობაში იზრდება იმ სტუმრების რიცხვი, რომლებსაც სპეციალურად „მიჩი-ნო-ეკის“ დათვალიერება სურთ“. ზოგ შემთხვევაში შენობის არქიტექტურაც მიმზიდველია. „მოსასვენებელი ოგუნი იუ („Oguni-Yu“) ოგუნი-მაჩიში, კუმამოტოს პრეფექტურაში მდებარეობს, 387-ე ეროვნულ გზატკეცილზე. შენობა კონუსის ფორმისაა და მისი ჩარჩო-კონსტრუქცია მთლიად ადგილობრივად წარმოებული კედარის ხისგანაა დამზადებული. ზედაპირი კი დაფარულია მინით, რომელიც მიმდებარე ტერიტორიას ირეკლავს. ეს მოსასვენებელი კოსმოსურ ხომალდს წააგავს ფანტასტიკური ფილმებიდან. ასევე, ვაწყდებით ინდივიდუალური დიზაინის სხვა მაგალითებსაც, რომელიც შერწყმულია ადგილობრივი რეგიონის მახასიათებლებთან, როგორიცაა სამურაის სახლის მსგავსი ან თიხის ჭურჭლის ფორმის მოსასვენებლები, შენობები გიგანტური წყლის ბორბლებით და ა.შ.“ შეიძლება საქართველო და იაპონია ძალიან განსხვავებული ქვეყნებია, მაგრამ არაფერია ცუდი იმაში, თუ ქართველები ისწავლიან იაპონელების გამოცდილებაზე, თუ როგორ შეიძლება ვიაზროვნოთ ტრადიცულ ჩარჩოებს მიღმა და ჩავაყენოთ ადგილობრივი უნარები და ტრადიციები სოფლის განვითარების სამსახურში. ამას, რა თქმა უნდა, მცირედი ხელის წაშველება დასჭირდება საქართველოს მთავრობისგან, ადგილობრივი ხელისუფლების ან დონორებისგან, რომელთა შორისაც იაპონიის საერთაშორისო თანამშრომლობის სააგენტოცაა (JICA).

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3278	http://www.iset.ge/blog/?p=3278
რამდენიმე კვირის წინ ისრაელის ელჩმა, მისმა აღმატებულება იუვალ ფუქსმა ISET-ში სტუმრობისას ისაუბრა ისრაელის საოცარ გარდაქმნაზე — აგრარული სახელმწიფოდან ცოდნაზე დაფუძნებულ ეკონომიკად. ელჩის თქმით, თუ მის ახალგაზრდობაში ისრაელი ცნობილი იყო ფორთოხლის წარმოებით, ბოლო 30 წლის განმავლობაში ქვეყანაში განვითარებული მაღალი ტექნოლოგიების სექტორს დღესდღეობით მრავალ ასპექტში ამერიკისა და ევროპის ინდუსტრიებიც კი ვერ უწევენ ღირსეულ კონკურენციას. მეტიც, NASDAQ-ზე ისრაელის 60-ზე მეტი კომპანიის ფასიანი ქაღალდები იყიდება. ეს რიცხვი აღემატება ნებისმიერი სხვა ქვეყნის ანალოგიურ მაჩვენებელს. ისრაელის კომპანიათა ინოვაციებს მიეწერება Google-ის საძიებო სისტემაში „ავტომატური შეთავაზების“ ფუნქცია და RSA-ის დაშიფვრის ტექნოლოგია. სიტყვით გამოსვლისას ელჩმა ისრაელის კიდევ ერთი ტექნოლოგიური ინოვაციის დემონსტრირება მოახდინა: მისი პრეზენტაციის სლაიდები ჩაწერილი იყო საბანკო ბარათის მსგავს „ჭკვიან“ მეხსიერების ბარათზე. ვიზიტის ბოლოს მისმა აღმატებულებამ ISET-ის ბიბლიოთეკას დამ სენორისა და საულ სინგერის წიგნი „დამწყები ერები“ (Dan Senor and Saul Singer. “Start-Up Nation”. 2009) უსახსოვრა, რომელიც აღწერს, როგორ მოახერხა ისრაელმა ინოვაციის აკვნად გადაქცევა (დეტალურად გაცნობის ნებისმიერ მსურველს შეუძლია ISET-ის ბიბლიოთეკას ეწვიოს რუსულენოვანი გამოცემის წასაკითხად). მიუხედავად იმისა, რომ ისრაელის წარმატების მნიშვნელოვან განმსაზღვრელ ფაქტორებად შეიძლება საბჭოთა კავშირის ქვეყნებიდან ჭკვიანი ადამიანების იმიგრაცია და არმია მივიჩნიოთ, ისრაელის ელჩის ღრმა რწმენით, საქართველოსაც გააჩნია მაღალტექნოლოგიური სექტორების განვითარების მსგავსი პოტენციალი. მართლაც, დიდი განსხვავება არ არის ისრაელის 30 წლის წინანდელ მდგომარეობასა და საქართველოს დღევანდელ მდგომარეობას შორის, ყველაზე მნიშვნელოვანი მსგავსება კი სოფლის მეურნეობის როლს უკავშირდება. <h5>როგორ ყალიბდება ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკა?</h5> ეკონომიკის სამი ტრადიციული სფეროა სოფლის მეურნეობა (პირველადი სექტორი), მრეწველობა (მეორეული სექტორი) და მომსახურების სფერო (მესამეული სექტორი). თითოეული მათგანი შეიძლება დავახასიათოთ სექტორში გამოყენებული საწარმოო ფაქტორების მიხედვით. პირველად სექტორში ძირითადად გამოიყენება მიწა და ბუნებრივი რესურსები, მეორეულ სექტორში — ფიზიკური კაპიტალი, ხოლო მესამეულ სექტორში —სამუშაო ძალა. ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკა, რომელსაც ზოგჯერ მეოთხეულ სექტორსაც უწოდებენ, „იწარმოება“ ადამიანური კაპიტალით, ე.ი. განათლების, ცოდნისა და სხვა ინტელექტუალური საწარმოო ფაქტორების გამოყენებით. სხვადასხვა ქვეყნის მაგალითი გვიჩვენებს, რომ გონივრულ ეკონომიკურ პოლიტიკას ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკის ჩამოყალიბების დაჩქარება შეუძლია. მაგალითად, 1996 წელს Intel-მა კოსტა რიკაში 300 მილიონი დოლარის ღირებულების ნახევარგამტარების ამწყობი და განმავითარებელი ქარხანა დააარსა. კომპანიის გადაწყვეტილება ინვესტიცია ჩაედო კოსტა-რიკაში და არა ბრაზილიაში, ჩილეში, ინდონეზიაში, ფილიპინებში ან თუნდაც ტაილანდში მრავალმა ფაქტორმა განაპირობა. გარდა პოლიტიკური და ეკონომიკური სტაბილურობისა და ხელსაყრელი საგადასახადო სისტემისა, ამ არჩევანში მთავარი როლი მაინც ქვეყნის კვალიფიციურმა სამუშაო ძალამ ითამაშა. მეორე მსოფლიო ომამდე კოსტა-რიკას აგრარული ეკონომიკა ჰქონდა, მისი ექსპორტის ძირითადი ნაწილი ყავაზე, ბანანსა და ანანასზე მოდიოდა. წარმოების სტრუქტურა არც 1948 წელს დემოკრატიის აღდგენის შემდეგ შეცვლილა. თუმცა შეიცვალა მთავრობის მიდგომა — დაიწყო მნიშვნელოვანი ინვესტიციების განხორციელება განათლების სისტემაში. ესპანურენოვანმა კოსტა-რიკამ ორენოვანი — ინგლისურ-ესპანური სასწავლო გეგმა შემოიღო. უფრო მეტიც,  1988 წლისთვის, როცა პერსონალური კომპიუტერები სახლებსა და ოფისებში ჯერ კიდევ იშვიათობას წარმოადგენდა, ქვეყნის ყველა სკოლა კომპიუტერებით აღიჭურვა. დღესდღეობით, კოსტა-რიკა კვლავ აწარმოებს ბანანებსა და ანანასებს, თუმცა მთავარ საექსპორტო პროდუქციას უკვე კომპიუტერული მეხსიერების ბარათები წარმოადგენს (მსგავსად ისრაელისა, რომელსაც არ მიუტოვებია ფორთოხლისა და კივის წარმოება, მაგრამ მნიშვნელოვნად შემცირდა მათი წილი ქვეყნის ექსპორტში). შესაძლებელია სხვა, საქართველოს უფრო მსგავსი მაგალითების მოყვანაც. ახალი ათასწლეულის დასაწყისში პოლონეთის, ბულგარეთის, სლოვაკეთისა და ბალტიისპირეთის ქვეყნების მთავრობებმა ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკური სექტორების განვითარების სტრატეგიული გეგმები დასახეს. როგორც წესი, ეს გეგმები გათვლილია საშუალოდ 10-15 წლიან პერიოდზე, რაც არც ისე დიდი დროა ქვეყანის  საწარმოო სტრუქტურაში ფუნდამენტური ცვლილებებისათვის. მაგალითად, 2002 წელს შემუშავებული სტრატეგია „წარმატებული ესტონეთი 2014“ მიზნად ისახავდა საუნივერსიტეტო  და კერძო კომპანიების კვლევების ურთიერთდაკავშირებას. საჯარო და კერძო სექტორის ერთდროული ჩართულობა კვლევის პროცესში სასარგებლოა, რადგან უნივერსიტეტის პროფესორებს ეკონომიკური პოტენციალის მქონე სექტორებისათვის მუშაობის სტიმულს უჩენს, მათ აღმოჩენებს კი უფრო ცხადი და პირდაპირი წვლილი შეაქვს რეალური სექტორის განვითარებაში, წარმატებული პროდუქტების აღმოჩენასა და ეკონომიკურ ზრდაში. მეტიც, საზოგადოებრივი კვლევის მორგება კერძო მიზნებზე კერძო კომპანიების კვლევების სუბსიდირების ტოლფასია. გარდა ამისა, ეს ურთიერთკავშირი უნივერსიტეტებისთვისაც სასარგებლოა: სტუდენტები სწავლის პროცესშივე ერთვებიან კომპანიების საქმიანობაში და შეუფერხებლად ინტეგრირდებიან შრომის ბაზარზე, ხოლო უნივერსიტეტებს კვლევების დაფინანსების კერძო წყაროები უჩნდება. დამატებით, სტუდენტები არ კარგავენ იმის შეგრძნებას, თუ რაში შეძლებენ მათი უნარების პრაქტიკულ გამოყენებას. მიუხედავად იმისა, რომ ცუდი არაა, როცა ქვეყანას აბსტრაქტული მეცნიერებების ექსპერტები ჰყავს, ღარიბი საზოგადოებებისათვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, რომ უნივერსიტეტები სტუდენტებს მწარმოებლურ უნარებსაც უვითარებდნენ. „წარმატებული ესტონეთი 2014“-ის წარმატებით განხორციელების შემდეგ ესტონეთმა ახალი გეგმა „ცოდნაზე დაფუძნებული ესტონეთი 2014-2020“ შეიმუშავა, რომელიც ამჯერად ყურადღებას იმ ბარიერების აღმოფხვრაზე ამახვილებს, რომლებიც არსებული სამეცნიერო პოტენციალის ეკონომიკურ ზრდად გარდაქმნას უშლის ხელს. რუსეთის „ინოვაციის სტრატეგია 2020“ ასევე წარმოადგენს ცოდნაზე დაფუძნებულ ეკონომიკაზე გადასვლის მცდელობას. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ სინგაპურმაც კი ერთ დროს წარმატებული „დაწევის“ მოდელი ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკის სტრატეგიით ჩაანაცვლა ათასწლეულის დასაწყისში. ქვეყანაში დამოუკიდებელი ეკონომიკური კომიტეტიც კი დაარსდა, რომელიც განათლების სექტორის მრავალმხრივი განვითარების კოორდინირებას ახდენს. რამათ გან, თელავივის გარეუბანი. XX საუკუნის 70-იან წლებში ისრაელი ძირითადად ფორთოხლისა და სოფლის მეურნეობის სხვა პროდუქტების ექსპორტიორი იყო. დღეს ისრაელის ეკონომიკა კონკურენციას უწევს აშშ-სა და ევროპას მაღალ ტექნოლოგიებში. ფოტო: Wikimedia Commons <h5>რა დაბრკოლებებს ვაწყდებით ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკისაკენ მიმავალ გზაზე?</h5> კოსტა-რიკა წარმოადგენს ნათელ მაგალითს, როგორ შეიძლება ქვეყანამ თავისი ეკონომიკა განათლების ინდუსტრიაზე ააწყოს. თუმცა ამ ქვეყნის მაგალითი იმასაც ცხადყოფს, რომ შედეგის მისაღწევად დიდი დროა საჭირო. ცხადია, რომ ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკის დაარსება შეუძლებელია ორ კვირაში. ამისთვის საჭიროა გრძელვადიანი, შესაძლებელია ათწლეულების განმავლობაშიც კი, ინვესტირება განათლებასა და კვლევაში. ამ კუთხით კი საქართველო აშკარა დეფიციტს განიცდის.  მაშინ, როცა მასწავლებლები და პროფესორები სამუშაო ძალის ყველაზე დაბალანაზღაურებად ჯგუფს წარმოადგენს, საეჭვოა ქვეყანამ ძლიერი განათლების სექტორის განვითარება მოახერხოს. ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკის განვითარებისათვის საჭიროა, რომ  სკოლებმა და უნივერსტეტებმა მასწავლებლები და ლექტორები მათ მიერ გამოშვებული თაობების საუკეთესო ნაწილიდან მოიზიდონ. თუმცაღა, დაბალი ანაზღაურება წარმატებულ ადამიანებს მასწავლებლად მუშაობის სტიმულს უკარგავს. საქართველოსგან განსხვავებით, გერმანიაში მაღალი კლასების მასწავლებლებს (კლასების, როცა ქართველი მოსწავლეები უკვე სკოლაში სიარულით თავს აღარ იწუხებენ, რადგან ეს დროის კარგვად მიაჩნიათ) საშუალო ხელფასი ბოლო სამი წლის მანძილზე  50%-ით მაღალია გერმანიის საშუალო ხელფასზე (შენიშვნა: იმ მასწავლებლის ხელფასი, რომლის სამუშაო სტაჟიც 15 წელს აღემატება). შვეიცარიაში კი მასწავლებლები კარიერის ბოლოს საშუალო ხელფასის გაორმაგებულ რაოდენობას იღებენ. ამ ქვეყნებში მასწავლებლობა და ლექტორობა წარმატებული და პერსპექტიულ საქმიანობაა და არცთუ უმიზეზოდ. თუ ქვეყანაში მაღალი დონის მასწავლებლები არიან, მაშინ მოსწავლეებისა და სტუდენტების განათლების საშუალო დონეც წევს (იხილეთ, ერიკ ლივნისა და გიორგი ცუცქირიძის ბლოგი ). აქვე ჩნდება მეორე მნიშვნელოვანი შეკითხვა: შესაძლებელია თუ არა პირდაპირ ცოდნაზე დაფუძნებულ ეკონომიკაზე გადავიდეს საქართველო, რომლის მოსახლეობის 60% სოფლის მეურნეობაშია დასაქმებული. განა აუცილებელი არაა ქვეყანამ ჯერ სამრეწველო და მომსახურების სფეროები განავითაროს? მაგალითად, სტალინმა დაუმტკიცა მსოფლიოს, რომ ადმინისტრაციულ-მბრძანებლურ, გეგმურ ეკონომიკას  შეუძლია აგრარული ეკონომიკა სწრაფად გადააქციოს ძლიერი მძიმე ინდუსტრიის მქონე საზოგადოებად, რომელმაც ატომური ბომბიც კი შექმნა. თუმცა, ძნელი სათქმელია, შესაძლებელია თუ არა განვითარების შუალედური ეტაპების გამოტოვება ცოდნაზე დაფუძნებულ ეკონომიკაზე გადასასვლელად საქართველოსნაირი ქვეყნისათვის. კონკურენტული მრეწველობისა ან მომსახურების სექტორის არსებობა მნიშვნელოვნად დაეხმარებოდა ქვეყანას გამხდარიყო „ცოდნის ლიდერი“ ამა თუ იმ სფეროში, განსაკუთრებით საუნივერსიტეტო  და კერძო კვლევების ურთიერთდაკავშირების შემთხვევაში. როცა ამერიკული უნივერსიტეტი საინტერესო კვლევას ატარებს, მაშინ კერძო კომპანიის მიერ ამ ახალი აღმოჩენის პატენტის ყიდვა და საბაზრო პროდუქტად გადაქცევა უმოკლეს დროში ხდება. ქართული აღმოჩენის შემთხვევაში კი პატენტის მიყიდვა ალბათ ძირითადად უცხოურ კომპანიებზე მოხდება, ვინაიდან ადგილობრივ ფირმებს ნაკლებად შესწევთ ამ ახალი აღმოჩენის საბაზრო პროდუქტად გადაქცევის უნარი და გამოცდილება. ასეთ შემთხვევაში აღმოჩენა ნაკლებ მოგებას ქმნის საზოგადოებისთვის. თუმცაღა, განვითარებით დაინტერესებულ ბევრ ეკონომისტს სჯერა, რომ ზოგჯერ შესაძლებელია განვითარების გარკვეული საფეხურ(ებ)ის გამოტოვება. ამ თეორიას „ნახტომის (leapfrogging) თეორიასაც“ უწოდებენ.  მაგალითად, ზოგიერთი ის ქვეყანა, სადაც სატელეფონო სისტემის განვითარება პირდაპირ მობილური ტელეფონებით დაიწყო, ხაზის ტელეფონების ეტაპის გამოტოვებით, ამ თეორიის ერთ-ერთ მაგალითს წარმოადგენს. ეტაპები, რომელსაც ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკის განვითარება მოითხოვს, მაგალითად განათლების სისტემის ახალ სტანდარტებზე მორგება, ქვეყანაში ნებისმიერი პროგრესის წინაპირობაცაა.  ამიტომ ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკის დღის წესრიგში დაყენება არც სხვა სექტორების შევიწროვების დიდ რისკს ქმნის, ხოლო, თუკი გაგვიმართლებს, მაშინ შეიძლება კავკასიაში განვითარების თვალსაზრისით დიდი „ნახტომის“ მოწმენიც კი გავხდეთ.	რამდენიმე კვირის წინ ისრაელის ელჩმა, მისმა აღმატებულება იუვალ ფუქსმა ISET-ში სტუმრობისას ისაუბრა ისრაელის საოცარ გარდაქმნაზე — აგრარული სახელმწიფოდან ცოდნაზე დაფუძნებულ ეკონომიკად. ელჩის თქმით, თუ მის ახალგაზრდობაში ისრაელი ცნობილი იყო ფორთოხლის წარმოებით, ბოლო 30 წლის განმავლობაში ქვეყანაში განვითარებული მაღალი ტექნოლოგიების სექტორს დღესდღეობით მრავალ ასპექტში ამერიკისა და ევროპის ინდუსტრიებიც კი ვერ უწევენ ღირსეულ კონკურენციას. მეტიც, NASDAQ-ზე ისრაელის 60-ზე მეტი კომპანიის ფასიანი ქაღალდები იყიდება. ეს რიცხვი აღემატება ნებისმიერი სხვა ქვეყნის ანალოგიურ მაჩვენებელს. ისრაელის კომპანიათა ინოვაციებს მიეწერება Google-ის საძიებო სისტემაში „ავტომატური შეთავაზების“ ფუნქცია და RSA-ის დაშიფვრის ტექნოლოგია. სიტყვით გამოსვლისას ელჩმა ისრაელის კიდევ ერთი ტექნოლოგიური ინოვაციის დემონსტრირება მოახდინა: მისი პრეზენტაციის სლაიდები ჩაწერილი იყო საბანკო ბარათის მსგავს „ჭკვიან“ მეხსიერების ბარათზე. ვიზიტის ბოლოს მისმა აღმატებულებამ ISET-ის ბიბლიოთეკას დამ სენორისა და საულ სინგერის წიგნი „დამწყები ერები“ (Dan Senor and Saul Singer. “Start-Up Nation”. 2009) უსახსოვრა, რომელიც აღწერს, როგორ მოახერხა ისრაელმა ინოვაციის აკვნად გადაქცევა (დეტალურად გაცნობის ნებისმიერ მსურველს შეუძლია ISET-ის ბიბლიოთეკას ეწვიოს რუსულენოვანი გამოცემის წასაკითხად). მიუხედავად იმისა, რომ ისრაელის წარმატების მნიშვნელოვან განმსაზღვრელ ფაქტორებად შეიძლება საბჭოთა კავშირის ქვეყნებიდან ჭკვიანი ადამიანების იმიგრაცია და არმია მივიჩნიოთ, ისრაელის ელჩის ღრმა რწმენით, საქართველოსაც გააჩნია მაღალტექნოლოგიური სექტორების განვითარების მსგავსი პოტენციალი. მართლაც, დიდი განსხვავება არ არის ისრაელის 30 წლის წინანდელ მდგომარეობასა და საქართველოს დღევანდელ მდგომარეობას შორის, ყველაზე მნიშვნელოვანი მსგავსება კი სოფლის მეურნეობის როლს უკავშირდება. <h5>როგორ ყალიბდება ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკა?</h5> ეკონომიკის სამი ტრადიციული სფეროა სოფლის მეურნეობა (პირველადი სექტორი), მრეწველობა (მეორეული სექტორი) და მომსახურების სფერო (მესამეული სექტორი). თითოეული მათგანი შეიძლება დავახასიათოთ სექტორში გამოყენებული საწარმოო ფაქტორების მიხედვით. პირველად სექტორში ძირითადად გამოიყენება მიწა და ბუნებრივი რესურსები, მეორეულ სექტორში — ფიზიკური კაპიტალი, ხოლო მესამეულ სექტორში —სამუშაო ძალა. ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკა, რომელსაც ზოგჯერ მეოთხეულ სექტორსაც უწოდებენ, „იწარმოება“ ადამიანური კაპიტალით, ე.ი. განათლების, ცოდნისა და სხვა ინტელექტუალური საწარმოო ფაქტორების გამოყენებით. სხვადასხვა ქვეყნის მაგალითი გვიჩვენებს, რომ გონივრულ ეკონომიკურ პოლიტიკას ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკის ჩამოყალიბების დაჩქარება შეუძლია. მაგალითად, 1996 წელს Intel-მა კოსტა რიკაში 300 მილიონი დოლარის ღირებულების ნახევარგამტარების ამწყობი და განმავითარებელი ქარხანა დააარსა. კომპანიის გადაწყვეტილება ინვესტიცია ჩაედო კოსტა-რიკაში და არა ბრაზილიაში, ჩილეში, ინდონეზიაში, ფილიპინებში ან თუნდაც ტაილანდში მრავალმა ფაქტორმა განაპირობა. გარდა პოლიტიკური და ეკონომიკური სტაბილურობისა და ხელსაყრელი საგადასახადო სისტემისა, ამ არჩევანში მთავარი როლი მაინც ქვეყნის კვალიფიციურმა სამუშაო ძალამ ითამაშა. მეორე მსოფლიო ომამდე კოსტა-რიკას აგრარული ეკონომიკა ჰქონდა, მისი ექსპორტის ძირითადი ნაწილი ყავაზე, ბანანსა და ანანასზე მოდიოდა. წარმოების სტრუქტურა არც 1948 წელს დემოკრატიის აღდგენის შემდეგ შეცვლილა. თუმცა შეიცვალა მთავრობის მიდგომა — დაიწყო მნიშვნელოვანი ინვესტიციების განხორციელება განათლების სისტემაში. ესპანურენოვანმა კოსტა-რიკამ ორენოვანი — ინგლისურ-ესპანური სასწავლო გეგმა შემოიღო. უფრო მეტიც,  1988 წლისთვის, როცა პერსონალური კომპიუტერები სახლებსა და ოფისებში ჯერ კიდევ იშვიათობას წარმოადგენდა, ქვეყნის ყველა სკოლა კომპიუტერებით აღიჭურვა. დღესდღეობით, კოსტა-რიკა კვლავ აწარმოებს ბანანებსა და ანანასებს, თუმცა მთავარ საექსპორტო პროდუქციას უკვე კომპიუტერული მეხსიერების ბარათები წარმოადგენს (მსგავსად ისრაელისა, რომელსაც არ მიუტოვებია ფორთოხლისა და კივის წარმოება, მაგრამ მნიშვნელოვნად შემცირდა მათი წილი ქვეყნის ექსპორტში). შესაძლებელია სხვა, საქართველოს უფრო მსგავსი მაგალითების მოყვანაც. ახალი ათასწლეულის დასაწყისში პოლონეთის, ბულგარეთის, სლოვაკეთისა და ბალტიისპირეთის ქვეყნების მთავრობებმა ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკური სექტორების განვითარების სტრატეგიული გეგმები დასახეს. როგორც წესი, ეს გეგმები გათვლილია საშუალოდ 10-15 წლიან პერიოდზე, რაც არც ისე დიდი დროა ქვეყანის  საწარმოო სტრუქტურაში ფუნდამენტური ცვლილებებისათვის. მაგალითად, 2002 წელს შემუშავებული სტრატეგია „წარმატებული ესტონეთი 2014“ მიზნად ისახავდა საუნივერსიტეტო  და კერძო კომპანიების კვლევების ურთიერთდაკავშირებას. საჯარო და კერძო სექტორის ერთდროული ჩართულობა კვლევის პროცესში სასარგებლოა, რადგან უნივერსიტეტის პროფესორებს ეკონომიკური პოტენციალის მქონე სექტორებისათვის მუშაობის სტიმულს უჩენს, მათ აღმოჩენებს კი უფრო ცხადი და პირდაპირი წვლილი შეაქვს რეალური სექტორის განვითარებაში, წარმატებული პროდუქტების აღმოჩენასა და ეკონომიკურ ზრდაში. მეტიც, საზოგადოებრივი კვლევის მორგება კერძო მიზნებზე კერძო კომპანიების კვლევების სუბსიდირების ტოლფასია. გარდა ამისა, ეს ურთიერთკავშირი უნივერსიტეტებისთვისაც სასარგებლოა: სტუდენტები სწავლის პროცესშივე ერთვებიან კომპანიების საქმიანობაში და შეუფერხებლად ინტეგრირდებიან შრომის ბაზარზე, ხოლო უნივერსიტეტებს კვლევების დაფინანსების კერძო წყაროები უჩნდება. დამატებით, სტუდენტები არ კარგავენ იმის შეგრძნებას, თუ რაში შეძლებენ მათი უნარების პრაქტიკულ გამოყენებას. მიუხედავად იმისა, რომ ცუდი არაა, როცა ქვეყანას აბსტრაქტული მეცნიერებების ექსპერტები ჰყავს, ღარიბი საზოგადოებებისათვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, რომ უნივერსიტეტები სტუდენტებს მწარმოებლურ უნარებსაც უვითარებდნენ. „წარმატებული ესტონეთი 2014“-ის წარმატებით განხორციელების შემდეგ ესტონეთმა ახალი გეგმა „ცოდნაზე დაფუძნებული ესტონეთი 2014-2020“ შეიმუშავა, რომელიც ამჯერად ყურადღებას იმ ბარიერების აღმოფხვრაზე ამახვილებს, რომლებიც არსებული სამეცნიერო პოტენციალის ეკონომიკურ ზრდად გარდაქმნას უშლის ხელს. რუსეთის „ინოვაციის სტრატეგია 2020“ ასევე წარმოადგენს ცოდნაზე დაფუძნებულ ეკონომიკაზე გადასვლის მცდელობას. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ სინგაპურმაც კი ერთ დროს წარმატებული „დაწევის“ მოდელი ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკის სტრატეგიით ჩაანაცვლა ათასწლეულის დასაწყისში. ქვეყანაში დამოუკიდებელი ეკონომიკური კომიტეტიც კი დაარსდა, რომელიც განათლების სექტორის მრავალმხრივი განვითარების კოორდინირებას ახდენს. რამათ გან, თელავივის გარეუბანი. XX საუკუნის 70-იან წლებში ისრაელი ძირითადად ფორთოხლისა და სოფლის მეურნეობის სხვა პროდუქტების ექსპორტიორი იყო. დღეს ისრაელის ეკონომიკა კონკურენციას უწევს აშშ-სა და ევროპას მაღალ ტექნოლოგიებში. ფოტო: Wikimedia Commons <h5>რა დაბრკოლებებს ვაწყდებით ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკისაკენ მიმავალ გზაზე?</h5> კოსტა-რიკა წარმოადგენს ნათელ მაგალითს, როგორ შეიძლება ქვეყანამ თავისი ეკონომიკა განათლების ინდუსტრიაზე ააწყოს. თუმცა ამ ქვეყნის მაგალითი იმასაც ცხადყოფს, რომ შედეგის მისაღწევად დიდი დროა საჭირო. ცხადია, რომ ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკის დაარსება შეუძლებელია ორ კვირაში. ამისთვის საჭიროა გრძელვადიანი, შესაძლებელია ათწლეულების განმავლობაშიც კი, ინვესტირება განათლებასა და კვლევაში. ამ კუთხით კი საქართველო აშკარა დეფიციტს განიცდის.  მაშინ, როცა მასწავლებლები და პროფესორები სამუშაო ძალის ყველაზე დაბალანაზღაურებად ჯგუფს წარმოადგენს, საეჭვოა ქვეყანამ ძლიერი განათლების სექტორის განვითარება მოახერხოს. ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკის განვითარებისათვის საჭიროა, რომ  სკოლებმა და უნივერსტეტებმა მასწავლებლები და ლექტორები მათ მიერ გამოშვებული თაობების საუკეთესო ნაწილიდან მოიზიდონ. თუმცაღა, დაბალი ანაზღაურება წარმატებულ ადამიანებს მასწავლებლად მუშაობის სტიმულს უკარგავს. საქართველოსგან განსხვავებით, გერმანიაში მაღალი კლასების მასწავლებლებს (კლასების, როცა ქართველი მოსწავლეები უკვე სკოლაში სიარულით თავს აღარ იწუხებენ, რადგან ეს დროის კარგვად მიაჩნიათ) საშუალო ხელფასი ბოლო სამი წლის მანძილზე  50%-ით მაღალია გერმანიის საშუალო ხელფასზე (შენიშვნა: იმ მასწავლებლის ხელფასი, რომლის სამუშაო სტაჟიც 15 წელს აღემატება). შვეიცარიაში კი მასწავლებლები კარიერის ბოლოს საშუალო ხელფასის გაორმაგებულ რაოდენობას იღებენ. ამ ქვეყნებში მასწავლებლობა და ლექტორობა წარმატებული და პერსპექტიულ საქმიანობაა და არცთუ უმიზეზოდ. თუ ქვეყანაში მაღალი დონის მასწავლებლები არიან, მაშინ მოსწავლეებისა და სტუდენტების განათლების საშუალო დონეც წევს (იხილეთ, ერიკ ლივნისა და გიორგი ცუცქირიძის ბლოგი ). აქვე ჩნდება მეორე მნიშვნელოვანი შეკითხვა: შესაძლებელია თუ არა პირდაპირ ცოდნაზე დაფუძნებულ ეკონომიკაზე გადავიდეს საქართველო, რომლის მოსახლეობის 60% სოფლის მეურნეობაშია დასაქმებული. განა აუცილებელი არაა ქვეყანამ ჯერ სამრეწველო და მომსახურების სფეროები განავითაროს? მაგალითად, სტალინმა დაუმტკიცა მსოფლიოს, რომ ადმინისტრაციულ-მბრძანებლურ, გეგმურ ეკონომიკას  შეუძლია აგრარული ეკონომიკა სწრაფად გადააქციოს ძლიერი მძიმე ინდუსტრიის მქონე საზოგადოებად, რომელმაც ატომური ბომბიც კი შექმნა. თუმცა, ძნელი სათქმელია, შესაძლებელია თუ არა განვითარების შუალედური ეტაპების გამოტოვება ცოდნაზე დაფუძნებულ ეკონომიკაზე გადასასვლელად საქართველოსნაირი ქვეყნისათვის. კონკურენტული მრეწველობისა ან მომსახურების სექტორის არსებობა მნიშვნელოვნად დაეხმარებოდა ქვეყანას გამხდარიყო „ცოდნის ლიდერი“ ამა თუ იმ სფეროში, განსაკუთრებით საუნივერსიტეტო  და კერძო კვლევების ურთიერთდაკავშირების შემთხვევაში. როცა ამერიკული უნივერსიტეტი საინტერესო კვლევას ატარებს, მაშინ კერძო კომპანიის მიერ ამ ახალი აღმოჩენის პატენტის ყიდვა და საბაზრო პროდუქტად გადაქცევა უმოკლეს დროში ხდება. ქართული აღმოჩენის შემთხვევაში კი პატენტის მიყიდვა ალბათ ძირითადად უცხოურ კომპანიებზე მოხდება, ვინაიდან ადგილობრივ ფირმებს ნაკლებად შესწევთ ამ ახალი აღმოჩენის საბაზრო პროდუქტად გადაქცევის უნარი და გამოცდილება. ასეთ შემთხვევაში აღმოჩენა ნაკლებ მოგებას ქმნის საზოგადოებისთვის. თუმცაღა, განვითარებით დაინტერესებულ ბევრ ეკონომისტს სჯერა, რომ ზოგჯერ შესაძლებელია განვითარების გარკვეული საფეხურ(ებ)ის გამოტოვება. ამ თეორიას „ნახტომის (leapfrogging) თეორიასაც“ უწოდებენ.  მაგალითად, ზოგიერთი ის ქვეყანა, სადაც სატელეფონო სისტემის განვითარება პირდაპირ მობილური ტელეფონებით დაიწყო, ხაზის ტელეფონების ეტაპის გამოტოვებით, ამ თეორიის ერთ-ერთ მაგალითს წარმოადგენს. ეტაპები, რომელსაც ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკის განვითარება მოითხოვს, მაგალითად განათლების სისტემის ახალ სტანდარტებზე მორგება, ქვეყანაში ნებისმიერი პროგრესის წინაპირობაცაა.  ამიტომ ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკის დღის წესრიგში დაყენება არც სხვა სექტორების შევიწროვების დიდ რისკს ქმნის, ხოლო, თუკი გაგვიმართლებს, მაშინ შეიძლება კავკასიაში განვითარების თვალსაზრისით დიდი „ნახტომის“ მოწმენიც კი გავხდეთ.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3257	http://www.iset.ge/blog/?p=3257
ქართველი ქალი ძროხას წველის. ნიკო ფიროსმანის (1862-1918) ნახატი. ქალი უფრო აქტიურად უნდა ჩაერთოს ეკონომიკურ გადაწყვეტილებებში! (წყარო: Wikimedia commons) ნობელის პრემიის ეკონომისტ ლაურეატებს შორისაა ბანგლადეშელი მუჰამედ იუნუსი. მან მიკროკრედიტი გამოიგონა. რას გულისხმობს ეს ცნება? როგორც წესი, ღარიბი ხალხისათვის საბანკო სესხის აღება რთულია. მათი გადახდისუნარიანობა ხომ ასე დაბალია, რადგან არც გირაოდ გამოსადეგ აქტივებს ფლობენ და შესაძლოა მათი მთელი სიმდიდრეც არ აღმოჩნდეს საკმარისი გადაუხდელობის შემთხვევაში ბანკის ზარალის ასანაზღაურებლად. თუმცა იუნუსს სჯეროდა, რომ ღარიბ ხალხს კარგი ბიზნეს იდეები აქვს და არც მათ მიერ ვალის უკან დაბრუნების განზრახვაში ეპარებოდა ეჭვი. გასული საუკუნის 70-იანი წლების ბოლოს ის ესტუმრა ჯობრას (სოფელი ბანგლადეშში) მკვიდრ უღატაკეს ოჯახებს და აღმოაჩინა, რომ ისინი აწარმოებდნენ ბამბუკის ავეჯს. ეს პრაქტიკული პროდუქტი ადგილობრივ ბაზარზე საკმაოდ კარგადაც იყიდებოდა. სამწუხაროდ, ბანგლადეშის სოფლის მკვიდრთ არ შეეძლოთ ბიზნესის გაფართოვება და მეტი ბამბუკის შეძენა კაპიტალის უკიდურესი სიმწირის გამო. იუნუსმა ყოველგვარი ყოყმანის გარეშე 42 ოჯახს ჯამში 27 აშშ დოლარი ასესხა. ვალი ყველა მათგანმა დააბრუნა და იუნუსმა მცირე საპროცენტო სარგებელიც კი მიიღო. ასე დაიბადა მიკროკრედიტის იდეა. იუნუსის მიდგომა — ღარიბი ხალხისთვის მცირე თანხების სესხება სარფიანი ბიზნესი გამოდგა. მის მიერ დაფუძნებულ „სოფლის ბანკს“ (Grameen Bank) 1982 წელს უკვე 28 000 მომხმარებელი ჰყავდა. ბანკი დღესდღეობითაც ფუნქციონირებს — 2010 წელს მის მიერ მიღებულმა შემოსავალმა 120 მილიონი აშშ დოლარი შეადგინა, მოგებამ კი — 10 მილიონი აშშ დოლარი. მიკროდაკრედიტების საინტერესო ასპექტია ის, რომ ამ ტიპის სესხებს უმეტესწილად ქალებზე გასცემენ. ბანგლადეშში სისტემის დანერგვასთან ერთად, აშკარა გახდა, რომ უფრო სანდო მოვალეები იყვნენ ქალები, რომლებიც ხარჯვისა და ინვესტირებისას უფრო კონსერვატიულები იყვნენ. შესაბამისად, კრედიტის დაბრუნების ალბათობაც ამ უკანასკნელთათვის უფრო მაღალი იყო.  მეორე მხრივ, მამაკაცებში გამოიკვეთა ფულის ფუჭი ხარჯვის ტენდენცია. საუკეთესო შემთხვევაში, ისინი უსაფუძვლო ოპტიმიზმის საფუძველზე ფულს რისკიანი ინვესტირების მიზნით იყენებდნენ. ხშირად კი მამაკაცებზე გაცემული კრედიტები ეკონომიკურად არარაციონალურად იხარჯებოდა დემონსტრაციული მოხმარების საგნებზე, აზარტულ თამაშებზე, ალკოჰოლზე, სიგარეტსა და ა.შ. ნუთუ ფინანსურად თავაშვებული მამაკაცები და საიმედო ქალები მხოლოდ ბანგლადეშისთვისაა დამახასიათებელი? იქნებ სხვაგანაც ვხვდებით მსგავს შემთხვევებს? <h5>ფაქტები: საქართველო და მსოფლიო</h5> 2012 წლის მაისიდან, ითვლის საქართველოსთვის. ყოველთვიური ინდექსი ასახავს შემთხვევითად შერჩეული 400 ქართველი მომხმარებლის მიერ მიმდინარე და მოსალოდნელი ეკონომიკური მდგომარეობის სუბიექტურ შეფასებას, როგორც პირადად მათი ფინანსური მდგომარეობის, ასევე მთელი ქვეყნის შესახებ. სამომხმარებლო ნდობის მაჩვენებელი ოპტიმიზმის ხარისხს ზომავს: თუ ნდობა მაღალია, მომხმარებლები უფრო მეტ შესყიდვებს ახორციელებენ; ხოლო თუ დაბალია, მაშინ ნაკლების დახარჯვასა და მეტის დაზოგვას ცდილობენ. მამაკაცებისა და ქალების სამომხმარებლო ნდობას შორის განსხვავების შემჩნევა არც ისე ძნელია. გრაფიკი ასახავს ინდექსის 2012 წლის მაისის შემდგომ დინამიკას როგორც მამრობითი, ასევე მდედრობითი სქესის წარმომადგენელთათვის. წითელი ტეხილი ასახავს მანდილოსნების სამომხმარებლო ნდობას, ლურჯი კი — მამაკაცებისას. აქ კარგად ჩანს, რომ 2012 წლის მაისიდან მოყოლებული მხოლოდ ხუთჯერ აღემატებოდა მდედრობითი სქესის მიერ ხარჯვის სურვილი საპირისპირო სქესის შესაბამის მაჩვენებელს. ეს რიცხვები მიუთითებს, რომ ბოლო ორი წლის მანძილზე ფინანსური რესურსები ქალების განკარგულებაში რომ ყოფილიყო, ქვეყანაში მეტი დანაზოგი და ინვესტიცია იქნებოდა. საქართველოს მსგავსი ეკონომიკის შემთხვევაში კი, დანაზოგების ასეთი სიმწირისა და მაღალი სარგებლის განაკვეთების პირობებში, ამგვარი გენდერული განსხვავებები ნამდვილად იმსახურებს ყურადღებას! სამომხმარებლო ნდობის ინდექსი მრავალ ქვეყანაში გამოითვლება და გენდერული განსხვავება ოპტიმიზმში მსოფლიოს თითქმის ყველა ქვეყანაში იჩენს თავს. 2008 წლის ეკონომიკური კვლევის (Ben Jacobsen, John B. Lee, and Wessel Marquering. “Are men more optimistic?”, 2008, SSRN working paper) თანახმად აღმოჩნდა, რომ გამოკვლეული თვრამეტი ქვეყნიდან ჩვიდმეტში მამაკაცები უფრო ოპტიმისტები იყვნენ. როგორც ავტორები წერენ: „თვრამეტი სხვადასხვა ქვეყნის მომხმარებელთა ნდობის ინდექსის მონაცემები ადასტურებს, რომ მდედრობითი სქესი ნაკლებად ოპტიმისტია. მაგალითად, აშშ-ში 1978 წლიდან მხოლოდ ერთხელ, 2000 წლის მარტში აღემატებოდა ქალების სამომხმარებლო ნდობის ინდექსი მამაკაცებისას.“ არსებობს მსგავსი შედეგების მქონე სხვა ნაშრომებიც. ფსიქოლოგიაში ცნობილი ფაქტია, რომ ეგრეთწოდებული „მეტისმეტი თავდაჯერებულობის ეფექტი“ მეტწილად მამაკაცებს ახასიათებთ. ზედმეტი თავდაჯერება ადამიანის მიერ საკუთარი შესაძლებლობების გაბუქებულ შეფასებაზე მიუთითებს და ეს მხოლოდ მამაკაცებს არ ახასიათებთ, უბრალოდ მათში უფრო მეტადაა გამოხატული. მაგალითად, ISET-ის სტუდენტებს შორის კურსის ბოლოს ტარდება გამოკითხვა (როგორც კურსის შეფასების ნაწილი), ერთ-ერთი კითხვა შეეხება მათ მოსალოდნელ შედეგებს სხვა სტუდენტებთან შედარებით. როგორც ყოველთვის სტუდენტების 80% პასუხობს, რომ ისინი კლასის საუკეთესო მეხუთედში მოხვედრას ელოდებიან. მსგავსად ამისა, ერთი კვლევის ფარგლებში ხალხს ეკითხებოდნენ, რამდენად კარგად ატარებდნენ მანქანას სხვებთან შედარებით. შედეგების მიხედვით, თითქმის ყველა მოიაზრებდა საკუთარ თავს მძღოლთა საუკეთესო 10%-ში. კიდევ ერთი მაგალითი: სტუდენტებს, გამოცდის ბოლოს ეკითხებოდნენ, მათ მიერ სწორად გაცემული პასუხების მოსალოდნელ რაოდენობას. სხვა კვლევების მსგავსად, რეალურად სწორი პასუხების რაოდენობა გაცილებით ნაკლები იყო მოსალოდნელზე. გარდა ამისა, უამრავ კვლევაში დადასტურებულია ის ფაქტი, რომ მამაკაცები გაცილებით რისკიანებიც არიან. <h5>დაე, ფინანსები ქალებმა მართონ!</h5> ოჯახების უმეტესობაში ოჯახის ფინანსებზე ზრუნავს ან ქმარი, ან ცოლი. ზემოთ მოყვანილი ემპირიული მტკიცებულებების საფუძველზე შეგვიძლია ვამტკიცოთ, რომ საშუალოდ უკეთესია, როცა ფულად სახსრებს ქალები განკარგავენ. უფრო ძლიერი არგუმენტების მოყვანაც შეიძლება, თუ ინდივიდუალური ოჯახებიდან მსოფლიო ფინანსური სისტემის ანალიზზე გადავალთ. ამ უკანასკნელის ჩავარდნები ხომ რეგულარულად არყევს მსოფლიო ეკონომიკას ბოლო საუკუნის მანძილზე. ყოველი ფინანსური კრიზისი ზედმეტი თავდაჯერებითა და გაუმართლებელი ოპტიმიზმით იყო გამოწვეული, 1929 წლის დიდი დეპრესიაც, 2008 წლის მსოფლიო ეკონომიკური კრიზისიც და ამ ორს შორის მომხდარე ნაკლებად მასშტაბური სხვა კრიზისებიც. გადაჭარბებული არ იქნება, თუ ვიტყვით, რომ მანდილოსანთა მეტ ჩართულობას სააქციო ბაზრებზე ბროკერებად და ფინანსურ მენეჯერებად ბაზრის „გადახურებისგან“ დაცვა და უფრო „რბილად დაეშვების“ უზრუნველყოფა შეეძლო. რაც უფრო ხშირად დათმობენ ქალები ფინანსური სახსრების მართვის სადავეებს, მით უფრო მეტი რესურსი გაიფლანგება უსარგებლო მოხმარების საგნებსა თუ ზედმეტად რისკიან პროექტებზე. მრავალ საზოგადოებაში ტრადიციები ქალს ფინანსურ გადაწყვეტილებებში მონაწილეობის უფლებასაც კი უზღუდავს. იმ ქვეყნებს, რომლებშიც ქალს არათუ ოჯახის, არამედ საკუთარი ფინანსების განკარგვაც არ შეუძლია, ეს ძვირად უჯდებათ. განვითარებულ ქვეყნებშიც კი შესამჩნევია, მაგალითად, ფინანსურ ინდუსტრიაში მამაკაცთა დომინირება. ასეთ სიტუაციაში გასაკვირი არ იქნება, რომ შემდეგი ფინანსური კრიზისიც მამაკაცებმა გამოიწვიონ.	ქართველი ქალი ძროხას წველის. ნიკო ფიროსმანის (1862-1918) ნახატი. ქალი უფრო აქტიურად უნდა ჩაერთოს ეკონომიკურ გადაწყვეტილებებში! (წყარო: Wikimedia commons) ნობელის პრემიის ეკონომისტ ლაურეატებს შორისაა ბანგლადეშელი მუჰამედ იუნუსი. მან მიკროკრედიტი გამოიგონა. რას გულისხმობს ეს ცნება? როგორც წესი, ღარიბი ხალხისათვის საბანკო სესხის აღება რთულია. მათი გადახდისუნარიანობა ხომ ასე დაბალია, რადგან არც გირაოდ გამოსადეგ აქტივებს ფლობენ და შესაძლოა მათი მთელი სიმდიდრეც არ აღმოჩნდეს საკმარისი გადაუხდელობის შემთხვევაში ბანკის ზარალის ასანაზღაურებლად. თუმცა იუნუსს სჯეროდა, რომ ღარიბ ხალხს კარგი ბიზნეს იდეები აქვს და არც მათ მიერ ვალის უკან დაბრუნების განზრახვაში ეპარებოდა ეჭვი. გასული საუკუნის 70-იანი წლების ბოლოს ის ესტუმრა ჯობრას (სოფელი ბანგლადეშში) მკვიდრ უღატაკეს ოჯახებს და აღმოაჩინა, რომ ისინი აწარმოებდნენ ბამბუკის ავეჯს. ეს პრაქტიკული პროდუქტი ადგილობრივ ბაზარზე საკმაოდ კარგადაც იყიდებოდა. სამწუხაროდ, ბანგლადეშის სოფლის მკვიდრთ არ შეეძლოთ ბიზნესის გაფართოვება და მეტი ბამბუკის შეძენა კაპიტალის უკიდურესი სიმწირის გამო. იუნუსმა ყოველგვარი ყოყმანის გარეშე 42 ოჯახს ჯამში 27 აშშ დოლარი ასესხა. ვალი ყველა მათგანმა დააბრუნა და იუნუსმა მცირე საპროცენტო სარგებელიც კი მიიღო. ასე დაიბადა მიკროკრედიტის იდეა. იუნუსის მიდგომა — ღარიბი ხალხისთვის მცირე თანხების სესხება სარფიანი ბიზნესი გამოდგა. მის მიერ დაფუძნებულ „სოფლის ბანკს“ (Grameen Bank) 1982 წელს უკვე 28 000 მომხმარებელი ჰყავდა. ბანკი დღესდღეობითაც ფუნქციონირებს — 2010 წელს მის მიერ მიღებულმა შემოსავალმა 120 მილიონი აშშ დოლარი შეადგინა, მოგებამ კი — 10 მილიონი აშშ დოლარი. მიკროდაკრედიტების საინტერესო ასპექტია ის, რომ ამ ტიპის სესხებს უმეტესწილად ქალებზე გასცემენ. ბანგლადეშში სისტემის დანერგვასთან ერთად, აშკარა გახდა, რომ უფრო სანდო მოვალეები იყვნენ ქალები, რომლებიც ხარჯვისა და ინვესტირებისას უფრო კონსერვატიულები იყვნენ. შესაბამისად, კრედიტის დაბრუნების ალბათობაც ამ უკანასკნელთათვის უფრო მაღალი იყო.  მეორე მხრივ, მამაკაცებში გამოიკვეთა ფულის ფუჭი ხარჯვის ტენდენცია. საუკეთესო შემთხვევაში, ისინი უსაფუძვლო ოპტიმიზმის საფუძველზე ფულს რისკიანი ინვესტირების მიზნით იყენებდნენ. ხშირად კი მამაკაცებზე გაცემული კრედიტები ეკონომიკურად არარაციონალურად იხარჯებოდა დემონსტრაციული მოხმარების საგნებზე, აზარტულ თამაშებზე, ალკოჰოლზე, სიგარეტსა და ა.შ. ნუთუ ფინანსურად თავაშვებული მამაკაცები და საიმედო ქალები მხოლოდ ბანგლადეშისთვისაა დამახასიათებელი? იქნებ სხვაგანაც ვხვდებით მსგავს შემთხვევებს? <h5>ფაქტები: საქართველო და მსოფლიო</h5> 2012 წლის მაისიდან, ითვლის საქართველოსთვის. ყოველთვიური ინდექსი ასახავს შემთხვევითად შერჩეული 400 ქართველი მომხმარებლის მიერ მიმდინარე და მოსალოდნელი ეკონომიკური მდგომარეობის სუბიექტურ შეფასებას, როგორც პირადად მათი ფინანსური მდგომარეობის, ასევე მთელი ქვეყნის შესახებ. სამომხმარებლო ნდობის მაჩვენებელი ოპტიმიზმის ხარისხს ზომავს: თუ ნდობა მაღალია, მომხმარებლები უფრო მეტ შესყიდვებს ახორციელებენ; ხოლო თუ დაბალია, მაშინ ნაკლების დახარჯვასა და მეტის დაზოგვას ცდილობენ. მამაკაცებისა და ქალების სამომხმარებლო ნდობას შორის განსხვავების შემჩნევა არც ისე ძნელია. გრაფიკი ასახავს ინდექსის 2012 წლის მაისის შემდგომ დინამიკას როგორც მამრობითი, ასევე მდედრობითი სქესის წარმომადგენელთათვის. წითელი ტეხილი ასახავს მანდილოსნების სამომხმარებლო ნდობას, ლურჯი კი — მამაკაცებისას. აქ კარგად ჩანს, რომ 2012 წლის მაისიდან მოყოლებული მხოლოდ ხუთჯერ აღემატებოდა მდედრობითი სქესის მიერ ხარჯვის სურვილი საპირისპირო სქესის შესაბამის მაჩვენებელს. ეს რიცხვები მიუთითებს, რომ ბოლო ორი წლის მანძილზე ფინანსური რესურსები ქალების განკარგულებაში რომ ყოფილიყო, ქვეყანაში მეტი დანაზოგი და ინვესტიცია იქნებოდა. საქართველოს მსგავსი ეკონომიკის შემთხვევაში კი, დანაზოგების ასეთი სიმწირისა და მაღალი სარგებლის განაკვეთების პირობებში, ამგვარი გენდერული განსხვავებები ნამდვილად იმსახურებს ყურადღებას! სამომხმარებლო ნდობის ინდექსი მრავალ ქვეყანაში გამოითვლება და გენდერული განსხვავება ოპტიმიზმში მსოფლიოს თითქმის ყველა ქვეყანაში იჩენს თავს. 2008 წლის ეკონომიკური კვლევის (Ben Jacobsen, John B. Lee, and Wessel Marquering. “Are men more optimistic?”, 2008, SSRN working paper) თანახმად აღმოჩნდა, რომ გამოკვლეული თვრამეტი ქვეყნიდან ჩვიდმეტში მამაკაცები უფრო ოპტიმისტები იყვნენ. როგორც ავტორები წერენ: „თვრამეტი სხვადასხვა ქვეყნის მომხმარებელთა ნდობის ინდექსის მონაცემები ადასტურებს, რომ მდედრობითი სქესი ნაკლებად ოპტიმისტია. მაგალითად, აშშ-ში 1978 წლიდან მხოლოდ ერთხელ, 2000 წლის მარტში აღემატებოდა ქალების სამომხმარებლო ნდობის ინდექსი მამაკაცებისას.“ არსებობს მსგავსი შედეგების მქონე სხვა ნაშრომებიც. ფსიქოლოგიაში ცნობილი ფაქტია, რომ ეგრეთწოდებული „მეტისმეტი თავდაჯერებულობის ეფექტი“ მეტწილად მამაკაცებს ახასიათებთ. ზედმეტი თავდაჯერება ადამიანის მიერ საკუთარი შესაძლებლობების გაბუქებულ შეფასებაზე მიუთითებს და ეს მხოლოდ მამაკაცებს არ ახასიათებთ, უბრალოდ მათში უფრო მეტადაა გამოხატული. მაგალითად, ISET-ის სტუდენტებს შორის კურსის ბოლოს ტარდება გამოკითხვა (როგორც კურსის შეფასების ნაწილი), ერთ-ერთი კითხვა შეეხება მათ მოსალოდნელ შედეგებს სხვა სტუდენტებთან შედარებით. როგორც ყოველთვის სტუდენტების 80% პასუხობს, რომ ისინი კლასის საუკეთესო მეხუთედში მოხვედრას ელოდებიან. მსგავსად ამისა, ერთი კვლევის ფარგლებში ხალხს ეკითხებოდნენ, რამდენად კარგად ატარებდნენ მანქანას სხვებთან შედარებით. შედეგების მიხედვით, თითქმის ყველა მოიაზრებდა საკუთარ თავს მძღოლთა საუკეთესო 10%-ში. კიდევ ერთი მაგალითი: სტუდენტებს, გამოცდის ბოლოს ეკითხებოდნენ, მათ მიერ სწორად გაცემული პასუხების მოსალოდნელ რაოდენობას. სხვა კვლევების მსგავსად, რეალურად სწორი პასუხების რაოდენობა გაცილებით ნაკლები იყო მოსალოდნელზე. გარდა ამისა, უამრავ კვლევაში დადასტურებულია ის ფაქტი, რომ მამაკაცები გაცილებით რისკიანებიც არიან. <h5>დაე, ფინანსები ქალებმა მართონ!</h5> ოჯახების უმეტესობაში ოჯახის ფინანსებზე ზრუნავს ან ქმარი, ან ცოლი. ზემოთ მოყვანილი ემპირიული მტკიცებულებების საფუძველზე შეგვიძლია ვამტკიცოთ, რომ საშუალოდ უკეთესია, როცა ფულად სახსრებს ქალები განკარგავენ. უფრო ძლიერი არგუმენტების მოყვანაც შეიძლება, თუ ინდივიდუალური ოჯახებიდან მსოფლიო ფინანსური სისტემის ანალიზზე გადავალთ. ამ უკანასკნელის ჩავარდნები ხომ რეგულარულად არყევს მსოფლიო ეკონომიკას ბოლო საუკუნის მანძილზე. ყოველი ფინანსური კრიზისი ზედმეტი თავდაჯერებითა და გაუმართლებელი ოპტიმიზმით იყო გამოწვეული, 1929 წლის დიდი დეპრესიაც, 2008 წლის მსოფლიო ეკონომიკური კრიზისიც და ამ ორს შორის მომხდარე ნაკლებად მასშტაბური სხვა კრიზისებიც. გადაჭარბებული არ იქნება, თუ ვიტყვით, რომ მანდილოსანთა მეტ ჩართულობას სააქციო ბაზრებზე ბროკერებად და ფინანსურ მენეჯერებად ბაზრის „გადახურებისგან“ დაცვა და უფრო „რბილად დაეშვების“ უზრუნველყოფა შეეძლო. რაც უფრო ხშირად დათმობენ ქალები ფინანსური სახსრების მართვის სადავეებს, მით უფრო მეტი რესურსი გაიფლანგება უსარგებლო მოხმარების საგნებსა თუ ზედმეტად რისკიან პროექტებზე. მრავალ საზოგადოებაში ტრადიციები ქალს ფინანსურ გადაწყვეტილებებში მონაწილეობის უფლებასაც კი უზღუდავს. იმ ქვეყნებს, რომლებშიც ქალს არათუ ოჯახის, არამედ საკუთარი ფინანსების განკარგვაც არ შეუძლია, ეს ძვირად უჯდებათ. განვითარებულ ქვეყნებშიც კი შესამჩნევია, მაგალითად, ფინანსურ ინდუსტრიაში მამაკაცთა დომინირება. ასეთ სიტუაციაში გასაკვირი არ იქნება, რომ შემდეგი ფინანსური კრიზისიც მამაკაცებმა გამოიწვიონ.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3238	http://www.iset.ge/blog/?p=3346
For a long time Russia was seen as the land of opportunity for foreign investors. The allure of the country with large population, vast natural resources, and more importantly, a large middle class willing to spend money, was irresistible. The burgeoning economy, however, held a few secrets which threatened to derail investors’ hopes. Last week we started to discuss the ‘bear traps’ or structural inefficiencies built into the economic system in Russia. In particular, the rent management system in the Soviet Union centered around the idea of indirect resource transfers, whereby non-profitable enterprises would stay afloat through access to cheap energy, extra cash payments and other forms of indirect subsidies. Today we are trying to see what happened in the Russian economy after the dissolution of the USSR. How successful were the modernization efforts? What role does the Soviet economic legacy play in today’s economy? Promise of the Transition Period When Russia started the process of transition towards the market-based economy, one of the first steps was mass privatization of publicly owned enterprises. It seemed that productivity and profitability of the enterprise was simply a matter of setting the incentives right. And yet, as Eteri Kvintradze (“Russian Output Collapse and Recovery: Evidence from the Post-Soviet Transition”) pointed out, productivity continued to plunge during the earlier stages of the transition period (before 1998). There were several reasons for this: first, simply transferring the “ownership” of the existing firms to ordinary people with limited knowledge of entrepreneurship was certainly not going to increase productivity overnight. Secondly, as Gaddy and Ickes (“Prosperity in depth: Russia. Caught in the Bear Trap”) argue, many industrial enterprises in the former USSR were not just inefficient. They were non-viable. They could not and would not survive outside the resource transfer system. What followed next was predictable: the managers of the non-profitable enterprises (typically in ‘prestigious’ industries, such as defense or machine building) started using their “relational capital” to lobby for continuation of the resource transfer schemes. The owners of shares in resource sectors were compelled to comply or risk losing their newly privatized riches. As a result, a version of the old rent management system was reestablished. From the economic perspective, the arguments for this scheme are similar to the “infant industry” argument often employed in the lobbying efforts throughout the world: the inefficient enterprises need some “breathing room” to restructure and modernize. Governments are often eager to support the “infant industries” out of concern for jobs and social stability. Unfortunately, as the world experience shows, the dependent ‘infants’ rarely become competitive, innovative adults, more so if they do not have a clear incentive to grow up. Since the early 2000s there were attempts to institute deeper structural changes in the Russian economy. Already in 2002 Bloomberg Businessweek Magazine was praising the government’s intent to slash bureaucracy, reduce the power of monopolies, institute flat income tax. However, insofar the reforms would have implied painful restructuring, the efforts did not take hold. Instead, the system of preferential resource transfers was largely preserved as the country continued to ride on the wave of increasing oil prices. Of course, foreign investment did not dry up, but the Western resources and know-how could do nothing to fundamentally alter the system of resource transfer. The chart below shows the pattern of falling FDI to GDP ratio since 2008. Troubles of the Russian Economy today The sings of trouble became more pronounced already in 2012-2013. During the last 2-3 years, the oil prices were stable and relatively high. However, the economic growth in Russia slowed down. According to the World Bank economic report on Russia (“Confidence Crisis Exposes Economic Weakness”, 2014), in 2013 the GDP growth rate slipped to 1.3%, from 3.4% in the previous year. This was well below the emerging economies’ growth rate, slightly below OECD high-income economies, and barely on the level with the troubled EU emerging economies. The culprits were the slowdown of domestic demand and a negative, near zero, capital investment growth. As the report points out, the end of the two large investment projects (Nord Stream Pipeline and Sochi Olympics) immediately lowered the investment baseline. Another worrying sign was that in the midst of growth slowdown, the capacity utilization in Russian industries had reached its historical peak (near 80%) in 2013, while the unemployment level in the country was quite low (around 5-6%). This combination implies that the economy is facing structural productivity constraints, and further growth can be only achieved with the help of the new investment. However, as the World Bank reports, investors’ confidence was falling in recent years, mainly due to the lack of comprehensive structural reforms in the economy. The Financial Times 2013 country report on Russia argued that privatization of large government enterprises in the recent years was matched if not surpassed by the incidences of nationalization. The recent Rosneft purchase of TNK-BP, one of the largest private oil companies in Russia, showed that the government had no intention to weaken its presence in the economy. The big promise of the Russian economy, the large share of “middle class”, was a considerable source of hope for foreign investors, especially the ones trying to tap into the consumer goods market. Despite large wealth inequality, nearly 50% of the Russian population is classified as middle class (living on income at or above $10 per person per day). These people are not only consumers. They are also the producers: qualified workforce, potential entrepreneurs, engineers and scientists. The human capital potential in Russia is undisputed. And yet, the recent cautionary tales of government interference in the start-up sector, the heart of the “smart economy”, is giving pause to both domestic and foreign investors. Among them, the decision of the Russian parliament to tightened the control of the country’s Internet space, the news of the recent shareholder dispute in Vkonakte, the analog to the Facebook, which culminated in its founder fleeing the country. The obvious government interference in the management and control of the sectors which flourish best under free marker rules, keeps the domestic and foreign investors’ confidence down. It could also lead to the significant outflow of venture capital investments from Russia, if not the 1990s style brain drain. Last but not least, the Russian-Ukrainian conflict, along with the threat and the reality of economic sanctions could prove to be the breaking point even for the most enthusiastic foreign investors. While it may be tempting to claim that the country of this size could “go it alone” and do just fine without foreign investment, the example of the USSR shows much bleaker prospects for a large resource-dependent country standing on the path of economic isolationism.	დიდი ხნის განმავლობაში, რუსეთი შესაძლებლობების მიწად აღიქმებოდა უცხოელი ინვესტორების მიერ. მათ ყურადღებას იპყრობდა მრავალრიცხოვანი მოსახლეობა, მდიდარი ბუნებრივი რესურსები და, რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, დიდი საშუალო კლასი, რომელსაც ფულის ხარჯვის სურვილი ჰქონდა. თუმცაღა, რუსეთს მზარდ ეკონომიკას რამდენიმე საიდუმლო ჰქონდა, რომელიც ინვესტორების იმედებს დამსხვრევით ემუქრებოდა. წინა ბლოგში ჩვენ განვიხილეთ რუსეთის ეკონომიკისთვის დამახასიათებელი „დათვის ხაფანგები“, ანუ ის სტრუქტურულ არაეფექტიანობა, რომელიც რუსული ეკონომიკური სისტემის ნაწილია. კერძოდ ის, რომ საბჭოთა კავშირში, იჯარის მართვის სისტემა რესურსების არაპირდაპირი გადარიცხვების იდეის გარშემო იყო აგებული, რომლის გამოც, არამომგებიანი საწარმოები საქმეში რჩებოდნენ იაფი ენერგიის ხელმისაწვდომობის, დამატებითი ფულადი გადასახადების და არაპირდაპირი სუბსიდიების სხვა ფორმების მეშვეობით. ამ ბლოგით, ჩვენ შევეცდებით გავარკვიოთ, რა მოხდა რუსეთის ეკონომიკაში საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდგომ. რამდენად წარმატებული აღმოჩნდა მოდერნიზაციის მცდელობა? და რა როლს თამაშობს დღეს საბჭოთა ეკონომიკის მემკვიდრეობა რუსეთის ეკონომიკის განვითარებაში? <h5>გარდამავალი პერიოდის დანაპირები</h5> როდესაც რუსეთმა დაიწყო საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლის პროცესი, პირველი საფეხური  სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული საწარმოების მასობრივი პრივატიზაცია იყო. ერთი შეხედვით, ამ საწარმოების პროდუქტიულობა და მომგებიანობა სწორად განსაზღვრულ სტიმულებზე იყო დამოკიდებული. მიუხედავად ამისა, როგორც ეთერ კვინტრაძე („რუსეთის გამოშვების კოლაფსი და გამოცოცხლება: პოსტ-საბჭოთა გარდამავალ პერიოდში“) აღნიშნავს,  ამ საწარმოებმა ჩაძირვა გარდამავალი ეტაპის დასაწყისშივე დაიწყეს. ეს ფაქტი რამდენიმე მიზეზით შეიძლება აიხსნას: პირველი, საწარმოს საკუთრებაში გადაცემა ჩვეულებრივი ადამიანებისთვის, რომელთაც საწარმოს მართვის შეზღუდული ცოდნა ჰქონდათ, ნამდვილად არ გაზრდიდა მწარმოებლურობას ერთ ღამეში. მეორეც, როგორც გედი და ლეიკი („სიღრმისეული დიდება: რუსეთი. დათვის ხაფანგში გამოჭერილი“) ამტკიცებს, ყოფილ საბჭოთა კავშირში  მრავალი ინდუსტრიული საწარმო არა მხოლოდ არაეფექტიანი, არამედ არასიცოცხლისუნარიანიც იყო. ისინი ვერ გააგრძელებდნენ ფუნქციონირებას რესურსების ტრანსფერების სისტემის  გარეშე. ზემოაღნიშნული სქემის შედეგი ადვილად პროგნოზირებადია: არამომგებიანი საწარმოების (ძირითადად „პრესტიჟული“ ინდუსტრიები, როგორებიც არიან თავდაცვა და მანქანათმშენებლობა) მენეჯერებმა დაიწყეს „კავშირების კაპიტალის“ გამოყენება რათა გაეგრძელებინათ რესურსების ტრანსფერის სქემა. რესურსების სექტორში საწარმოების აქციების მფლობელები იძულებულები იყვნენ ამ წესს დაქვემდებარებოდნენ, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ისინი ახლად პრივატიზებული საწარმოს დაკარგვის  საფრთხის წინაშე დგებოდნენ. შედეგად, აღდგა იჯარის მართვის სისტემის ძველი სქემა. ეკონომიკური თვალსაზრისით, ამ სქემის არგუმენტები „ახალგაზრდა ინდუსტრიის“ არგუმენტის მსგავსია, რომელიც ძირითადად ლობინგის გამართლების მიღებულ თეორიას წარმოადგენს მთელს მსოფლიოში: არაეფექტიან საწარმოებს სჭირდებათ გარკვეული პერიოდი, რესტრუქტურიზაციისა და მოდერნიზაცისთვის. მთავრობებს ხშირად აქვთ სურვილი მხარი დაუჭირონ „ახალგაზრდა ინდუსტრიებს“  სამუშაო ადგილებისა და სოციალური სტაბილურობის შესანარჩუნებლად. სამწუხაროდ, მსოფლიო გამოცდილება გვაჩვენებს, რომ დამოკიდებული „ახალგაზრდები“ იშვიადად ხდებიან კონკურენტუნარიანი, ინოვაციური ზრდასრულები, უფრო მეტიც, მათ არც ზრდის საკმარისი მოტივაცია აქვთ. 2000-იანი წლების დასაწყისიდან არსებობდა რუსეთის ეკონომიკაში ღრმა სტრუქტურული ცვლილებების განხორციელების მცდელობები. უკვე 2002 წლისთვის, ბლუმბერგის ბიზნეს-კვირის ჟურნალი აქებდა მთავრობის ძალისხმევას ბიუროკრატიის, მონოპოლისტებისა და ინსტიტუციური მაღალი საშემოსავლო გადასახადის შემცირებისთვის. თუმცაღა, ვინაიდან ეს რეფორმები მტკივნეულ და მძიმე რესტრუქტურიზაციას მოითხოვდა, ისინი არ განხორციელდა. პირიქით, პრეფერენციული რესურსების ტრანსფერის სისტემის მნიშვნელოვანი ნაწილი შენარჩუნებულია და კვლავ განაპირობებს ნავთობის რესურსებზე ფასების ზრდის ტალღებს. რა თქმა უნდა, უცხოური ინვესტიციები კვლავ არ შეწყდა, თუმცაღა დასავლეთიდან შემოსულმა რესურსებმა და ნოუ-ჰაუმ ვერაფერი მოუხერხა რესურსების ტრანსფერის არსებულ სისტემას. ქვემოთ მოცემული გრაფიკი ასახავს პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მთლიან შიდა პროდუქტში წილის შემცირებას 2008 წლიდან. <h5>რუსეთის ეკონომიკის პრობლემები დღეს</h5> რუსეთის ეკონომიკის პრობლემების ნიშნები უკვე 2012-2013 წლებში გამოიკვეთა. ნავთობის ფასი ბოლო 2-3 წლის განმავლობაში  სტაბილური იყო და შედარებით მაღალი. თუმცაღა, რუსეთის ეკონომიკის ზრდა შენელდა. მსოფლიო ბანკის მოხსენების მიხედვით („ნდობის კრიზისი ხაზს უსვამს ეკონომიკის სისუსტეს“, 2014), 2013 წელს მშპ-ს ზრდის ტემპი 3.4%-დან 1.3%-მდე დაეცა. ეკონომიკური ზრდის ეს ტემპი მნიშვნელოვნად ჩამორჩებოდა დამწყები ეკონომიკების ზრდის ტემპს, მცირედით ჩამორჩებოდა OECD მაღალი შემოსავლიანი ქვეყნების ზრდის ტემპს და ძლივს უთანაბრდებოდა ევროკავშირის პრობლემურ განვითარებად ეკონომიკებს. ეკონომიკური ზრიდს შენელება შიდა მოთხოვნის შემცირდებამ და კაპიტალური ინვესტიციების ნეგატიურმა, ნულთან ახლო ზრდამ განაპირობა. როგორც მოხსენება უსვამს ხაზს, ორი უმსხვილესი საინვესტიციო პროექტის ჩრდილოეთის ნაკადის  მილსადენი და სოჭის ოლიმპიადა) დასრულებამ მყისიერად შეამცირა ინვესტიციების ბაზა. კიდევ ერთი საგანგაშო  ნიშანი  ის იყო, რომ ზრდის შენელების პარარელურად, რუსული საწარმოების მიერ სიმძლავრეების გამოყენებამ  ისტორიულ მაქსიმუმს (დაახლოებით 80%) მიაღწია 2013 წელს, მაშინ როცა უმუშევრობის დონე ქვეყანაში  შედარებით დაბალი (5-6%) იყო. ეს კომბინაცია გულისხმობს, რომ ეკონომიკა სტრუქტურული პროდუქტიულობის შეზღუდულობის პრობლემის წინაშე დგას და შემდგომი ზრდა შესაძლებელი მხოლოდ ახალი ინვესტიციების მოზიდვით გახდება. თუმცა, მსოფილო ბანკის დასკვნის მიხედვით, რუსეთში სტრუქტურული რეფორმების წარუმატებლობამ ინვესტორთა ნდობის დაცემა გამოიწვია. The Financial Times-ის 2013 წლის ანგარიშში რუსეთის შესახებ აღნიშნულია, რომ უკანასკნელი წლების განმავლობაში, რუსეთში მიმდინარე დიდი სახელმწიფო საწარმოების პრივატიზაციის პროცესის პარალელურად, და უფრო სწრაფადაც, ხდებოდა მათი ნაციონალიზაცია. მაგალითად, უახლოეს პერიოდში Rosneft-მა შეისყიდა TNK-BP, ერთ-ერთი უმსხვილესი რუსული კერძო ნავთობის კომპანია, რაც ხაზს უსვამს მთავრობის სურვილს არ შესუსტდეს მათი გავლენა ეკონომიკაზე. რუსეთის ეკონომიკის ყველაზე დიდ დანაპირებს უცხოელი ინვესტორებისათვის, განსაკუთრებით მათთვის, ვინც სამომხმარებლო საქონლის ბაზარზე აპირებდა შესვლას, რუსეთში საშუალო კლასის დიდი წილი წარმოადგენდა. სიმდიდრის მიხედვით, სიმდიდრის გადანაწილებაში მაღალი უთანასწორობის მიუხედავად, რუსეთის მოსახლეობის დაახლოებით 50% შეიძლება კლასიფიცირდეს როგორც საშუალო კლასი (კლასი რომლის შემოსავალი ერთ ადამიანზე ერთ დღეში ტოლია ან მეტია $10-ის). ეს ადამიანები მხოლოდ მომხმარებლებს არ წარმოადგენენ. ისინი მწარმოებელთა ნაწილშიც გადიან: კვალიფიცირებული სამუშაო ძალა, მწარმოებლურობის მაღალი პოტენციალი, ინჟინრები და მეცნიერები. რუსეთში ადამიანური კაპიტალის მაღალი დონე ეჭვგარეშეა. თუმცაღა, უახლესი ჭორები დამწყებ ბიზნესში მთავრობის ჩარევის შესახებ, რაც ხშირად „ჭკვიანი ეკონომიკის“ გულადაც იწოდება, დროებით აჩერებს შიდა და უცხოურ ინვესტიციებს. მათ შორის, რუსეთის პარლამეტის მცდელობა, გაამკაცროს კონტროლი ქვეყნის ინტერნეტ სივრცეზე, უკანასკნელი დებატები Vkonakte-ს აქციონერებთან და Facebook-ის წარმომადგენლებთან, რომელმაც მათი დამაარსებლების ქვეყნიდან წასლვა გამოიწვია. მთავრობის აშკარა ჩარევა და კონტროლი სხვადასხვა სექტორის მართვაში  ხელს უწყობს საბაზრო ეკონომიკისგან განსხვავებული წესების გაცოცხლებას, რაც კიდევ უფრო ამცირებს ადგილობრივი და უცხოელი ინვესტორების ნდობას. ამან ასევე შეიძლება გამოიწვიოს ვენჩურული (სარისკო) კაპიტალური ინვესტიციების მნიშვნელოვანი გადინება ქვეყნიდან, ან 1990 წლების მსგავსი „ტვინების გადინების“ პრობლემის წინაშე დააყენოს ეკონომიკა. და ბოლო, მაგრამ არანაკლებ მნიშვნელოვანი საკითხი – რუსეთ-უკრაინის კონფლიქტი, რომლის ფონზეც რუსეთს  მნიშვნელოვანი ეკონომკური სანქციები ელოდება, ყველაზე ენთუზიასტ ინვესტორსაც კი უკარგავს სტიმულს საქმე ამ ქვეყანას დაუკავშიროს. შეიძლება ძალიან სარწმუნოდ ჟღერდეს ის ფაქტი, რომ ისეთ დიდ ქვეყანას, როგორიც რუსეთია, არ სჭირდება უცხოური ინვესტიციები და დამოუკიდებლად შეუძლია მიაღწიოს ეკონომიკურ ზრდას, თუმცა საბჭოთა კავშირის, დიდი რესურსებზე დამოკიდებული ქვეყნის გზა ეკონომიკური იზოლაციისაკენ ამ წინადადებას დიდი ეჭვის ქვეშ აყენებს.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3224	http://www.iset.ge/blog/?p=3224
აღმოსავლური შტატის საპყრობილე, ფილადელფია. ფოტოგრაფი: მაიკლ ფიუნფციგი წარმოიდგინეთ, რომ ჩახვედით ცენტრალური აზიის რომელიმე ქვეყნის რომელიმე პროვინციულ აეროპორტში. დატოვეთ ტერმინალი და გაემართეთ აეროპორტთან ჩამწკრივებული ტაქსებისაკენ. სამოგზაურო სახელმძღვანელოს მიხედვით, ქალაქის ცენტრამდე ტაქსი 10 აშშ დოლარი დაგიჯდებათ, მაგრამ მიდიხართ პირველი ტაქსის მძღოლთან და ის მხოლოდ 50 დოლარად თანხმდება დანიშნულების ადგილამდე თქვენს მიყვანას. იწყებთ ვაჭრობას, მაგრამ ამაოდ. იმავე ფასს გიწესებენ მეორე, მესამე და შემდეგი ტაქსის მძღოლებიც. ვაჭრობას აზრი არ აქვს… ახლა წარმოიდგინეთ ასეთივე სიტუაცია საწვავის, სურსათის ან მედიკამენტის ყიდვისას. გამაღიზიანებელია, არა? აშშ-ში 1990-იან წლებში დაშლაში მონაწილე FBI-ის ერთ-ერთი აგენტის, ბრეინ შეპარდის თქმისა არ იყოს, „ამ ქვეყანაში ყოველი ჩვენგანი კორპორატიული დანაშაულის მსხვერპლი საუზმის დამთავრებამდე ხდება“. მაგრამ როგორ უნდა მოხერხდეს კარტელების დაშლა? როგორ აპირებს საქართველო მათთან ბრძოლას? რამდენიმე დღის წინ ქართულმა პარლამენტმა მიიღო კანონი „თავისუფალი ვაჭრობისა და კონკურენციის შესახებ“. როგორც აღნიშნავს, ახალ რეგულაციებს კარეტელების დაშლაზე რეალური გავლენის მოახდენა შეუძლია. ნამდვილად ყველაფერი წესრიგშია ახალი კანონში? დაიშლება კი კარტელები და დაჯარიმდებიან ან დაისჯებიან ფარულ გარიგებებში მონაწილე ფირმები? მიიღებენ კი ქართველი მომხმარებლები შედეგად დაბალ ფასებს საწვავზე, მედიკამენტებსა და საკვებზე? ახალი კანონი ნამდვილად იძლევა ოპტიმიზმის საფუძველს იქიდან გამომდინარე, რაც მასში წერია. დოკუმენტის მიხედვით იქმნება კონკურენციის დამოუკიდებელი სააგენტო, იმიჯნება სამართლიანი და უსამართლო კონკურენცია და წესდება ჯარიმა არაკონკურენტული ქმედებებისათვის. რაც მთავარია, ჯარიმა განისაზღვრება, როგორც წლიური შემოსავლის წილი, არაკონკურენტული ქმედებით საზოგადოებისათვის მიყენებული ზარალის, ხანგრძლივობისა და მასშტაბის მიხედვით. დოკუმენტი თანხვედრაშია ევროკავშირის კანონთან კონკურენციის შესახებ. ეს არცაა გასაკვირი, რადგან კონკურენცია იყო და არის განხილვის მთავარი საგანი საქართველოსა და ევროკავშირს შორის ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმების შესახებ მოლაპარაკებებში. თეორიულად, ჯარიმა წლიური შემოსავლის ხუთი პროცენტის ოდენობით (ათ პროცენტამდე განმეორების შემთხვევაში), ძლიერი სტიმულია არაკონკურენტული ქმედებების შესაჩერებლად. თუმცა, როგორც ყოველთვის, ეშმაკი დეტალებშია. აი, რამდენიმე მიზეზი, რატომ ვფიქრობ ასე: 1. დავუშვათ, ორი ფირმა საწვავის საცალო ფასებს აფიქსირებს. ამათგან პირველი ძალიან დივერსიფიცირებულია და ბენზინის გაყიდვის გარდა სხვადასხვა სახის მომსახურებების მიმწოდებელიცაა, დაწყებული სწრაფი კვებით და სურსათით, დამთავრებული ავტომობილების შეკეთებით. მეორე ფირმა მხოლოდ საწვავს ყიდის. თუ ჯარიმა იქნება წლიური შემოსავლის პროპორციული, მაშინ პირველი ფირმა უფრო მკაცრად დაისჯება, ვიდრე მეორე. ეს კი პრობლემაა, რადგან აღნიშნული რეგულაცია ამახინჯებს დივერსიფიკაცია-სპეციალიზაციის გადაწყვეტილებას. 2. წარმოიდგინეთ აფთიაქების ქსელი, რომელიც ყიდის მედიკამენტებს და ფარმაცევტული ფირმა, რომელიც აწარმოებს აღნიშნულ ფარმაცევტულ პროდუქციას. მოსალოდნელია, რომ მოგება-შემოსავლის ფარდობა ნაკლები იქნება პირველისთვის (downstream firm) და მეტი — მეორესთვის (upstream firm). ეს ასევე ქმნის პრობლემას კონკურენციის სააგენტოსთვის, რადგან ჯარიმაში გათვალისწინებული უნდა იყოს ბაზრისა და ფირმის მახასიათებლები იმისათვის, რომ ჯარიმა იყოს შესაბამისი. 3. კარტელი წევრების მოგებას ფასების ზრდით და გაყიდვების (ანუ შემოსავლების) შემცირებით ზრდის. თუ ჯარიმა შემოსავლის პროპორციული იქნება, მაშინ კონკურენციის პოლიტიკა დამატებით სტიმულს მისცემს ფარულად გარიგებულ ფირმებს კიდევ უფრო გაზარდონ ფასები და შეამცირონ გასაყიდი რაოდენობა. ეს კი მეტად დააზარალებს მომხმარებლებს. პრინციპში, ეს ყველაფერი შეიძლება გადაიჭრას ჯარემების სისტემის გამართვით, კერძოდ, არაკონკურენტული ქმედებებით მიყენებულ ზარალთან, ხანგრძლივობასა და მასშტაბებთან ერთად, ფირმებისა და ბაზრების მახასიათებლების გათვალისწინებით. თუმცა სისტემის გამართვა არცთუ მარტივია და ძალიანაა დამოკიდებული კონკურენციის სააგენტოში დასაქმებულთა გამოცდილებასა და პროფესიონალიზმზე. თუმცა შეიძლება წარმოიშვას უფრო მწვავე პრობლემებიც: 4. განვიხილოთ უკიდურესი სიტუაცია – კარტელი საბანკო სექტორში. დიდი ჯარიმების შემოღება საფრთხეს შეუქმნის ფინანსურ სტაბილურობას. ამ პირობებში რამდენად კარგი ინსტრუმენტია ჯარიმა არაკონკურენტული ქცევის შესაკავებლად? 5. განვიხილოთ წინასთან შედარებით ნაკლებად დრამატული შემთხვევა — სურსათით საცალო მოვაჭრეთა კარტელი. დიდი ჯარიმების დაწესებით არამხოლოდ კარტელი დაიშლება, არამედ დიდი ალბათობით ფარულ გარიგებაში მონაწილე ფინანსურად სუსტი საცალო მოვაჭრეებიც გავლენ ბაზრიდან. როგორ შეგვიძლია, დარწმუნებული ვიყოთ, რომ ამით ბაზარი უფრო კონკურენტული გახდება? 6. კარტელებისთვის დაწესებული ჯარიმების გადახდა მოუწევთ მომხმარებლებს ან მფლობელებს და არა რეალურ დამნაშავეებს — მენეჯერებს, რომლებმაც გადაწყვიტეს, რომ მომხმარებლების მოტყუება და არალეგალური გზებით კონკურენციის შემცირება დასაშვებია. რა შეიძლება გაკეთდეს ამის წინააღმდეგ? კონკურენციის სააგენტოს შეუძლია ფირმების ნაცვლად დასაჯოს ინდივიდები, არაკონკურენტული ქმედებების სისხლის სამართლის დანაშაულად შერაცხვით. ცხადია, ამ შემთხვევაშიც თავს იჩენს რიგი პრობლემებისა, მაგრამ ეს უკანასკნელი ფარულ გარიგებებში მონაწილეობის სურვილს უფრო მეტად შეაკავებდა, ვიდრე ფულადი ჯარიმები და ამ უკანასკნელისაგან განსხვავებით, არც საბაზრო დამახინჯებებს გამოიწვევდა. რა თქმა უნდა, არსებობს მიზეზები, რატომაც ახალი კანონი არ ითვალისწინებს არაკონკურენტული ქმედებებისათვის სისხლის სამართლებრივ პასუხისმგებლობას. ამგვარი სანქციები გავრცელებულია აშშ-ში, თუმცა მიღებული არაა ევროკავშირში (გარდა რამოდენიმე გამონაკლისისა). მარტივად რომ ვთქვათ, შესაძლოა არსებობდეს საქართველოსთვის ამ მიმართულებით უკეთესი რეგულაციები დღის წესრიგში მდგარი ევროკავშირის კანონმდებლობასთან მაქსიმალურ მიმსგავსებასთან შედარებით. თუმცა კიდევ არსებობს ერთი სტრატეგია ჯარიმების გაუთვალისწინებელი პრობლემების გადასაწყვეტად — კონკურენციის ახალი სააგენტო არამხოლოდ იურიდიულ, არამედ ეკონომიკურ ექსპერტებსაც უნდა აერთიანებდეს რამდენიმე მიზეზის გამო. პირველი მარტივია — იმიტომ, რომ უკეთ იქნას გაგებული ფირმების არაკონკურენტული ქმედებები და მათ შედეგად მიყენებული ზარალი. მეორე, ეს იქნებოდა გარანტია იმისა, რომ ჯარიმის ეკონომიკური შედეგების, როგორც წინასწარი, ასევე შემდგომი შედეგები შესაბამისადაა გაგებული. მესამე, ჯარიმის განსაზღვრის სახელმძღვანელო პრინციპებისა და პროცედურების გამჭვირვალე და პროგნოზირებადი სისტემის შემუშავება იმისათვის, რომ ფირმებმა შეძლონ არაკონკურენტული ქმედებების მოსალოდნელი შედეგების წინასწარ განჭვრეტა. ამ საკითხზე მეტი ინფორმაციისათვის რეკომენდურებულია ინგლისურ ენოვანი საკითხავი: Vasiliki Bageri, Yannis Katsoulacos, Giancarlo Spagnolo, “” Competition Policy International Journal , “”	აღმოსავლური შტატის საპყრობილე, ფილადელფია. ფოტოგრაფი: მაიკლ ფიუნფციგი წარმოიდგინეთ, რომ ჩახვედით ცენტრალური აზიის რომელიმე ქვეყნის რომელიმე პროვინციულ აეროპორტში. დატოვეთ ტერმინალი და გაემართეთ აეროპორტთან ჩამწკრივებული ტაქსებისაკენ. სამოგზაურო სახელმძღვანელოს მიხედვით, ქალაქის ცენტრამდე ტაქსი 10 აშშ დოლარი დაგიჯდებათ, მაგრამ მიდიხართ პირველი ტაქსის მძღოლთან და ის მხოლოდ 50 დოლარად თანხმდება დანიშნულების ადგილამდე თქვენს მიყვანას. იწყებთ ვაჭრობას, მაგრამ ამაოდ. იმავე ფასს გიწესებენ მეორე, მესამე და შემდეგი ტაქსის მძღოლებიც. ვაჭრობას აზრი არ აქვს… ახლა წარმოიდგინეთ ასეთივე სიტუაცია საწვავის, სურსათის ან მედიკამენტის ყიდვისას. გამაღიზიანებელია, არა? აშშ-ში 1990-იან წლებში დაშლაში მონაწილე FBI-ის ერთ-ერთი აგენტის, ბრეინ შეპარდის თქმისა არ იყოს, „ამ ქვეყანაში ყოველი ჩვენგანი კორპორატიული დანაშაულის მსხვერპლი საუზმის დამთავრებამდე ხდება“. მაგრამ როგორ უნდა მოხერხდეს კარტელების დაშლა? როგორ აპირებს საქართველო მათთან ბრძოლას? რამდენიმე დღის წინ ქართულმა პარლამენტმა მიიღო კანონი „თავისუფალი ვაჭრობისა და კონკურენციის შესახებ“. როგორც აღნიშნავს, ახალ რეგულაციებს კარეტელების დაშლაზე რეალური გავლენის მოახდენა შეუძლია. ნამდვილად ყველაფერი წესრიგშია ახალი კანონში? დაიშლება კი კარტელები და დაჯარიმდებიან ან დაისჯებიან ფარულ გარიგებებში მონაწილე ფირმები? მიიღებენ კი ქართველი მომხმარებლები შედეგად დაბალ ფასებს საწვავზე, მედიკამენტებსა და საკვებზე? ახალი კანონი ნამდვილად იძლევა ოპტიმიზმის საფუძველს იქიდან გამომდინარე, რაც მასში წერია. დოკუმენტის მიხედვით იქმნება კონკურენციის დამოუკიდებელი სააგენტო, იმიჯნება სამართლიანი და უსამართლო კონკურენცია და წესდება ჯარიმა არაკონკურენტული ქმედებებისათვის. რაც მთავარია, ჯარიმა განისაზღვრება, როგორც წლიური შემოსავლის წილი, არაკონკურენტული ქმედებით საზოგადოებისათვის მიყენებული ზარალის, ხანგრძლივობისა და მასშტაბის მიხედვით. დოკუმენტი თანხვედრაშია ევროკავშირის კანონთან კონკურენციის შესახებ. ეს არცაა გასაკვირი, რადგან კონკურენცია იყო და არის განხილვის მთავარი საგანი საქართველოსა და ევროკავშირს შორის ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმების შესახებ მოლაპარაკებებში. თეორიულად, ჯარიმა წლიური შემოსავლის ხუთი პროცენტის ოდენობით (ათ პროცენტამდე განმეორების შემთხვევაში), ძლიერი სტიმულია არაკონკურენტული ქმედებების შესაჩერებლად. თუმცა, როგორც ყოველთვის, ეშმაკი დეტალებშია. აი, რამდენიმე მიზეზი, რატომ ვფიქრობ ასე: 1. დავუშვათ, ორი ფირმა საწვავის საცალო ფასებს აფიქსირებს. ამათგან პირველი ძალიან დივერსიფიცირებულია და ბენზინის გაყიდვის გარდა სხვადასხვა სახის მომსახურებების მიმწოდებელიცაა, დაწყებული სწრაფი კვებით და სურსათით, დამთავრებული ავტომობილების შეკეთებით. მეორე ფირმა მხოლოდ საწვავს ყიდის. თუ ჯარიმა იქნება წლიური შემოსავლის პროპორციული, მაშინ პირველი ფირმა უფრო მკაცრად დაისჯება, ვიდრე მეორე. ეს კი პრობლემაა, რადგან აღნიშნული რეგულაცია ამახინჯებს დივერსიფიკაცია-სპეციალიზაციის გადაწყვეტილებას. 2. წარმოიდგინეთ აფთიაქების ქსელი, რომელიც ყიდის მედიკამენტებს და ფარმაცევტული ფირმა, რომელიც აწარმოებს აღნიშნულ ფარმაცევტულ პროდუქციას. მოსალოდნელია, რომ მოგება-შემოსავლის ფარდობა ნაკლები იქნება პირველისთვის (downstream firm) და მეტი — მეორესთვის (upstream firm). ეს ასევე ქმნის პრობლემას კონკურენციის სააგენტოსთვის, რადგან ჯარიმაში გათვალისწინებული უნდა იყოს ბაზრისა და ფირმის მახასიათებლები იმისათვის, რომ ჯარიმა იყოს შესაბამისი. 3. კარტელი წევრების მოგებას ფასების ზრდით და გაყიდვების (ანუ შემოსავლების) შემცირებით ზრდის. თუ ჯარიმა შემოსავლის პროპორციული იქნება, მაშინ კონკურენციის პოლიტიკა დამატებით სტიმულს მისცემს ფარულად გარიგებულ ფირმებს კიდევ უფრო გაზარდონ ფასები და შეამცირონ გასაყიდი რაოდენობა. ეს კი მეტად დააზარალებს მომხმარებლებს. პრინციპში, ეს ყველაფერი შეიძლება გადაიჭრას ჯარემების სისტემის გამართვით, კერძოდ, არაკონკურენტული ქმედებებით მიყენებულ ზარალთან, ხანგრძლივობასა და მასშტაბებთან ერთად, ფირმებისა და ბაზრების მახასიათებლების გათვალისწინებით. თუმცა სისტემის გამართვა არცთუ მარტივია და ძალიანაა დამოკიდებული კონკურენციის სააგენტოში დასაქმებულთა გამოცდილებასა და პროფესიონალიზმზე. თუმცა შეიძლება წარმოიშვას უფრო მწვავე პრობლემებიც: 4. განვიხილოთ უკიდურესი სიტუაცია – კარტელი საბანკო სექტორში. დიდი ჯარიმების შემოღება საფრთხეს შეუქმნის ფინანსურ სტაბილურობას. ამ პირობებში რამდენად კარგი ინსტრუმენტია ჯარიმა არაკონკურენტული ქცევის შესაკავებლად? 5. განვიხილოთ წინასთან შედარებით ნაკლებად დრამატული შემთხვევა — სურსათით საცალო მოვაჭრეთა კარტელი. დიდი ჯარიმების დაწესებით არამხოლოდ კარტელი დაიშლება, არამედ დიდი ალბათობით ფარულ გარიგებაში მონაწილე ფინანსურად სუსტი საცალო მოვაჭრეებიც გავლენ ბაზრიდან. როგორ შეგვიძლია, დარწმუნებული ვიყოთ, რომ ამით ბაზარი უფრო კონკურენტული გახდება? 6. კარტელებისთვის დაწესებული ჯარიმების გადახდა მოუწევთ მომხმარებლებს ან მფლობელებს და არა რეალურ დამნაშავეებს — მენეჯერებს, რომლებმაც გადაწყვიტეს, რომ მომხმარებლების მოტყუება და არალეგალური გზებით კონკურენციის შემცირება დასაშვებია. რა შეიძლება გაკეთდეს ამის წინააღმდეგ? კონკურენციის სააგენტოს შეუძლია ფირმების ნაცვლად დასაჯოს ინდივიდები, არაკონკურენტული ქმედებების სისხლის სამართლის დანაშაულად შერაცხვით. ცხადია, ამ შემთხვევაშიც თავს იჩენს რიგი პრობლემებისა, მაგრამ ეს უკანასკნელი ფარულ გარიგებებში მონაწილეობის სურვილს უფრო მეტად შეაკავებდა, ვიდრე ფულადი ჯარიმები და ამ უკანასკნელისაგან განსხვავებით, არც საბაზრო დამახინჯებებს გამოიწვევდა. რა თქმა უნდა, არსებობს მიზეზები, რატომაც ახალი კანონი არ ითვალისწინებს არაკონკურენტული ქმედებებისათვის სისხლის სამართლებრივ პასუხისმგებლობას. ამგვარი სანქციები გავრცელებულია აშშ-ში, თუმცა მიღებული არაა ევროკავშირში (გარდა რამოდენიმე გამონაკლისისა). მარტივად რომ ვთქვათ, შესაძლოა არსებობდეს საქართველოსთვის ამ მიმართულებით უკეთესი რეგულაციები დღის წესრიგში მდგარი ევროკავშირის კანონმდებლობასთან მაქსიმალურ მიმსგავსებასთან შედარებით. თუმცა კიდევ არსებობს ერთი სტრატეგია ჯარიმების გაუთვალისწინებელი პრობლემების გადასაწყვეტად — კონკურენციის ახალი სააგენტო არამხოლოდ იურიდიულ, არამედ ეკონომიკურ ექსპერტებსაც უნდა აერთიანებდეს რამდენიმე მიზეზის გამო. პირველი მარტივია — იმიტომ, რომ უკეთ იქნას გაგებული ფირმების არაკონკურენტული ქმედებები და მათ შედეგად მიყენებული ზარალი. მეორე, ეს იქნებოდა გარანტია იმისა, რომ ჯარიმის ეკონომიკური შედეგების, როგორც წინასწარი, ასევე შემდგომი შედეგები შესაბამისადაა გაგებული. მესამე, ჯარიმის განსაზღვრის სახელმძღვანელო პრინციპებისა და პროცედურების გამჭვირვალე და პროგნოზირებადი სისტემის შემუშავება იმისათვის, რომ ფირმებმა შეძლონ არაკონკურენტული ქმედებების მოსალოდნელი შედეგების წინასწარ განჭვრეტა. ამ საკითხზე მეტი ინფორმაციისათვის რეკომენდურებულია ინგლისურ ენოვანი საკითხავი: Vasiliki Bageri, Yannis Katsoulacos, Giancarlo Spagnolo, “” Competition Policy International Journal , “”

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3217	http://www.iset.ge/blog/?p=3407
Source: Wikimedia Commons. Cuba’s Fidel Castro once famously said about his country: “Even our prostitutes have university degrees”. While we don’t know about prostitutes, something similar could be said about Georgia. Virtually all Georgians have university degrees, and, as every frequent user of taxi services knows, there are Georgian taxi drivers who have two of them. Yet Georgia’s permeation with human capital  is even more impressive than in Cuba, because Cubans were sent to schools by government command, while Georgians chose to become so literate just by their own motivation. Like in Cuba, also in Georgia unemployment is ravaging, despite the abundance of human capital. While in Cuba this is easily explained by a largely dysfunctional economic system, it is more difficult to understand while in Georgia the high average level of education does not translate into employment. This is even more puzzling as it is a consensus among experts that human capital is one of the major building blocks of economic success, in particular for countries that are not richly endowed with natural resources. As the American education economist Eric A. Hanushek summarizes in one of his articles: “Nations that do better at school grow faster than other nations”. There are three, mutually non-exclusive explanations for the Georgian calamities. Maybe there is simply not enough demand for qualified personnel.  If one adopts this point of view, even better schools and wiser educational choices would not solve the problem. Alternatively, the general demand for people with professional expertise is not the binding constraint, but it is rather a shortage of demand in those areas where job seekers have their skills. This problem is usually called qualification mismatch , the phenomenon that education people obtain does not match with the demands of the economy.  Finally, there is the possibility that human capital in Georgia is of an inferior quality. Let us dismiss the first explanation. While it receives a lot of attention in the public debate, it fundamentally flawed. Namely, to say that a lack in the demand for skills is caused by a general lack of demand for labor is confusing cause and effect. If the quality is low and there is qualification mismatch, it is likely that the high unemployment rate is a symptom of the problem and not one of its causes. So, let us discuss the other two possibilities. CHOOSING THE RIGHT EDUCATION Making the right educational decisions is difficult for people at a young age. I made my first choice in this regard when I was 16 and decided that I wanted to become a lawyer. After I started studying, I became disenchanted with law, and two years later I switched to economics. This turned out to be the right subject for me, and so – except for a loss of two years – the story had a happy end. Yet in general, it is a problem that people at the age of 16 are required to make such far-reaching decision about their future. Still being children, they typically do not know their own strengths and weaknesses, nor do they always know their own preferences. Even less are they informed about the current situation in the job market and about relevant long-term economic trends. What is left for guiding their decisions are role-models (“my uncle became a lawyer and I want to be like him”) or opinions of friends and family members who are often equally uninformed. Two straightforward possibilities to approach this problem would be to have more years of schooling and/or to increase the age at which children enter school. Older school graduates will be less prone to choosing the wrong subjects. Measures of this kind are about to be enacted in Georgia. The ministry of education and science will adopt a new law according to which the school entry age becomes 6 (it will be forbidden to start education at the age of 5). Also, by reforms made in the years 2008 and 2009, instead of 11 years there are now 12 years of schooling obligatory. Both laws were hotly debated, and the discussion has not fully ceased. Parents tend to think that when their children know how to read and write and do some mathematical calculations, they are ready for school. This, however, is an erroneous view. In September 2013, almost 130 British educational experts signed a letter that called for school entry ages of later than five. The letter goes so far as to say that early school entry ages can cause “profound damages” to the children. According to a study of the Institute of Social Studies and Analysis (ISSA), children at the age of 5 cannot deal with the psychological pressure school entails. This may cause those children to adopt a profoundly negative attitude towards school that can hardly be corrected in later years, potentially leading to reduced learning performance in the very long run. Also the transformation to 12 years of schooling has the effect that people are more mature when they make their educational decisions. However, here the issue of quality comes into play. During their last year at school, most pupils prepare themselves for the unified university entry exams by missing school classes and taking private lessons instead. It should be the opposite! The last years of school should be the most relevant for pupils, as they are in an age when they can be exposed to more advanced material that is closer to university level. In the last years of schooling, attending classes should be the best preparation for the admission exams and for the subsequent studies. In Georgia, we are very far from that. In addition, it might be useful to provide qualified consultancy to school graduates. To that end, introductory lectures about the different subjects, their curricula, and the job chances they offer, ought to be delivered in the schools by university professors and professionals in the fields. Finally, in Georgia there is a somewhat detrimental expectation that young people directly enter university after finishing school. In countries like Israel, most school graduates, regardless of gender, go to the army for some years. Afterwards, most of them do extensive traveling for one or two years. Eventually, many Israelis enter university at an age around 25, but in the meantime they became mature and are more likely to be serious students in the right subjects. QUALITY PROBLEMS A school system that is largely abandoned by its pupils in the most important last years of schooling has an obvious quality problem. Some of the flaws are obvious, for example the class size. In classes of Georgian public schools usually sit between 30 and 40 pupils, and due to this huge number teachers cannot stop pupils’ chatting at the back of the classroom and they often fail to motivate the class. Even for those pupils who are really interested to learn something, it becomes impossible to concentrate and follow the lessons under such circumstances. Given the low salaries in the educational sector, it would not cost too much to tackle this problem. Another obvious issue is the quality of teachers. Enthusiastic and energetic individuals are needed at schools, yet in Georgia, since salaries are so low, anybody with other opportunities will avoid to become a teacher. The table shows average teachers’ salaries in selected countries, and one can see that Georgian teachers earn on average 12 times less than what they make in other countries. Even if one takes into account different general income levels in these countries, a staggering discrepancy remains. To increase the quality of human capital in Georgia one first of all has to increase teachers’ salaries. Then, in the long run, we can hope for education that matters.	წყარო: Wikimedia Commons. „ჩვენთან მეძავებსაც კი უმაღლესი განათლება აქვთ“, — განაცხადა ერთხელ კუბის ლიდერმა ფიდელ კასტრომ. მეძავების განათლებისა რა მოგახსენოთ, მაგრამ დაახლოებით მსგავსის მტკიცება შეიძლება ქართული რეალობის შესახებაც. თითქმის ყველა ქართველს აქვს უმაღლესი განათლება. მაგალითად, ტაქსის მომსახურებით მოსარგებლეებს ხშირად სმენიათ, ორდიპლომიანი ტაქსის მძღოლების ისტორიები. კუბასთან შედარებით, საქართველოში ადამიანური კაპიტალის სიუხვე უფრო შთამბეჭდავია, რადგან იქ სკოლაში სახელმწიფო განკარგულების გამო დადიან, აქ კი საკუთარი ინიციატივით ირჩევენ წიგნიერებას. თუმცა, კუბის მსგავსად, მიუხედავად ადამიანური კაპიტალის სიუხვისა, უმუშევრობა საქართველოშიც ძალიან მაღალია. კუბის შემთხვევაში უმუშევრობას მარტივი ახსნა მოეძებნება — უუნარო ეკონომიკური სისტემა; საქართველოში კი ცოტა რთულია იმის გაგება, რატომ არ განაპირობებს მეტი განათლება მეტ დასაქმებას. ჩვენი ქვეყნის შემთხვევა კიდევ უფრო  დამაფიქრებელია, თუ მხედველობაში მივიღებთ  საზოგადოდ მიღებულ მოსაზრებას, რომ ადამიანური კაპიტალი ეკონომიკის წარმატების ერთ–ერთი საფუძველია, განსაკუთრებით ბუნებრივი რესურსებით ღარიბი ქვეყნებისათვის. როგორც ამერიკელმა განათლების ეკონომისტმა, ერიკ ა. ჰანუშეკმა შეაჯამა მის ერთ-ერთ სტატიაში: „უკეთესი სკოლების მქონე ქვეყნები ეკონომიკურადაც უფრო სწრაფად ვითარდებიან“. ქართული პრობლემის სამი არაურთიერთგამომრიცხავი ახსნა არსებობს. პირველი, შესაძლოა უბრალოდ არ არის საკმარისი მოთხოვნა კვალიფიცირებულ კადრებზე. თუ ეს მართლაც ასეა, მაშინ უკეთესი სკოლები და განათლების სწორად არჩევა პრობლემას ვერ გადაჭრის. მეორე მოსაზრებით, მიზეზი ზოგადად პროფესიონალ კადრებზე მოთხოვნის ნაკლებობა კი არა, მოთხოვნის დეფიციტია იმ სფეროებში, რომლებშიც სამუშაოს მაძიებლები არიან კომპეტენტურნი. ეს პრობლემა ცნობილია როგორც კვალიფიკაციური შეუსაბამობა , ფენომენი, როდესაც ადამიანების მიერ მიღებული განათლება არ შეესაბამება ეკონომიკის მოთხოვნებს. ბოლოს, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ქართული ადამიანური კაპიტალი მდარე ხარისხისაა. მოდით, უგულებელვყოთ პრობლემის პირველი ახსნა. მიუხედავად საჯარო დებატებში ამ მოსაზრების დომინირებისა, ეს ახსნა არსობრივად მცდარია. კერძოდ, მტკიცება იმისა, რომ სამუშაო ძალაზე მოთხოვნის ზოგადი დეფიციტი იწვევს კვალიფიცირებულ კადრებზე მოთხოვნის ნაკლებობას, ეჭვს იწვევს მინიმუმ მიზეზ–შედეგობრიობის მიმართულებასთან დაკავშირებით. ხოლო, თუკი ხარისხის დაბალი დონე და კვალიფიკაციის შეუსაბამობა მართლაც პრობლემაა, მაშინ უმუშევრობის მაღალი დონე არის აღნიშნული პრობლემების სიმპტომი და არა მისი გამომწვევი მიზეზთაგანი. მოდით, განვიხილოთ დანაჩენი ორი შემთხვევა. პროფესიის სწორად არჩევა პროფესიის სწორად არჩევა ახალგაზრდებისთვის საკმაოდ რთულია. მეც, ჩემი პირველი გადაწყვეტილება ამ მიმართულებით 16 წლის ასაკში მივიღე და იურისტობა გადავწყვიტე. თუმცა სწავლის დაწყებასთან ერთად სამართლის სწავლასთან დაკავშირებული ჩემი იმედები თანდათან გამიცრუვდა. ორი წლის შემდეგ ეკონომიკის ფაკულტეტზე გადავედი. ეს სწორი გადაწყვეტილება იყო, რადგან, მიუხედავად ორი დაკარგული წლისა, ჩემს ამბავს ბედნიერი დასასრული ჰქონდა —შესაფერისი პროფესია ვიპოვე. ზოგადად, პრობლემაა , რომ მომავლისთვის უმნიშვნელოვანეს გადაწყვეტილებას ადამიანი 16 წლის ასაკში იღებს. ამ ასაკში ბავშვებს, როგორც წესი, უჭირთ თავიანთი ძლიერი და სუსტი მხარეების იდენტიფიცირება. ხშირად იმის გააზრებაც კი უძნელდებათ, რა უნდათ სინამდვილეში. ამას ემატება ისიც, რომ ახალგაზრდებმა კიდევ უფრო ნაკლები იციან სამუშაო ბაზარზე მიმდინარე სიტუაციისა და მოსალოდნელი გრძელვადიანი ეკონომიკური ტენდენციების შესახებ. შესაბამისად, გადაწყვეტილების მიღებისას ისინი ხელმძღვანელობენ ან როლური მოდელებით („ბიძაჩემი იყო იურისტი და მეც მინდა მისი მსგავსი ვიყო“) ან ასევე არაინფორმირებული მეგობრებისა და ოჯახის წევრების რჩევებით. ამ პრობლემის აღმოსაფხვრელი ორი მარტივი მიდგომა იქნებოდა უფრო გრძელვადიანი ზოგადი განათლება და/ან სკოლაში შესასვლელად დასაშვები ასაკის გაზრდა. მოსალოდნელია, რომ უფროს ასაკში აბიტურიენტები არასწორ გადაწყვეტილებებს უფრო  ნაკლებად მიიღებენ. საქართველოში ამგვარი ზომები ან უკვე მოქმედებს ან მათი ამოქმედება უახლოეს მომავალში იგეგმება. განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრო იღებს ახალ კანონს, რომლის მიხედვითაც სკოლაში შესვლის ასაკი იქნება 6 წელი (აკრძალული იქნება სკოლის დაწყება 5 წლის ასაკში). ასევე, 2008 და 2009 წლებში გატარებული რეფორმების მიხედვით, 11 წლის ნაცვლად ახლა სკოლაში თორმეტწლიანი სწავლებაა სავალდებულო. ორივე კანონს მოჰყვა ცხარე, დაუსრულებელი დებატები. როგორც წესი, მშობლები თვლიან, რომ წერა-კითხვისა და მარტივი მათემატიკური გამოთვლების მცოდნე ბავშვი სკოლისათვის უკვე მზად არის. ეს კი მცდარი შეხედულებაა. 2013 წლის სექტემბერში, ბრიტანეთის 130-მდე განათლების ექსპერტმა ხელი მოაწერა წერილს, რომელიც მოითხოვდა სკოლაში შესვლის ასაკად 5 წელზე მეტს. დოკუმენტის თანახმად, სკოლაში ნაადრევად შესვლამ შეიძლება ბავშვების ფსიქიკაზე ღრმა უარყოფითი კვალი დატოვოს. სოციალური კვლევებისა და ანალიზის ინსტიტუტის (ISSA) კვლევის მიხედვით, 5 წლის ბავშვებს არ შეუძლიათ სკოლით გამოწვეულ ფსიქოლოგიურ ზეწოლასთან გამკლავება. ამან კი შეიძლება ბავშვებში ჩამოაყალიბოს სკოლისადმი უარყოფითი დამოკიდებულება, რისი გამოსწორებაც მომავალში ძალიან გართულდება, გრძელვადიან პერიოდში კი უარეს აკადემიურ მოსწრებამდე მიგვიყვანს. სკოლაში თორმეტწლიანი სწავლების შედეგადაც, აბიტურიენტები უფრო მომწიფებულნი არიან სამომავლო პროფესიის შესახებ სერიოზული გადაწყვეტილების მისაღებად. თუმცა, ამ დროს ხარისხსაც აქვს მნიშვნელობა. სკოლაში სწავლის ბოლო წელს მოსწავლეთა უმეტესობა რეპეტიტორთან ემზადება ერთიანი ეროვნული გამოცდებისათვის, რის გამოც სკოლის გაკვეთილების გაცდენა უწევთ. არადა, პირიქით უნდა ხდებოდეს! სკოლაში სწავლის ბოლო წელი ყველაზე მნიშვნელოვანი უნდა იყოს მოსწავლეებისათვის, რადგან ზუსტად ამ პერიოდში არიან ისინი მზად უფრო მოწინავე, უნივერსიტეტის დონესთან მიახლოებული მასალის ასათვისებლად. სკოლაში სწავლის ბოლო წელს გაკვეთილებზე დასწრება არამარტო მისაღები გამოცდებისათვის კარგ მოსამზადებელს უნდა წარმოადგენდეს, არამედ შემდგომ განათლებასაც უნდა უმზადებდეს საფუძველს. სამწუხაროდ, საქართველოში ამგვარი იდეალისგან ძალიან შორს ვართ. დამატებით, სასარგებლო იქნებოდა აბიტურიენტთათვის კვალიფიციური კონსულტაციის გაწევა, პროფესორებისა და სხვადასხვა სფეროში მოღვაწე პროფესიონალების მიერ გაცნობითი ლექციების წაკითხვა სხვადასხვა პროფესიების შესახებ, შესაბამისი კურიკულუმებისა და დასაქმების შესაძლებლობის შესახებ ინფორმაციის მიწოდება. ბოლოს, საქართველოში არსებობს მცდარი შეხედულება, რომ ადამიანმა სკოლის დამთავრებისთანავე უნდა ჩააბაროს უნივერსიტეტში. ეს მაშინ, როცა ზოგიერთ ქვეყანაში, მაგალითად, ისრაელში სკოლის დამთავრების შემდეგ თითქმის ყველა, სქესის მიუხედავად, რამდენიმე წლის განმავლობაში ჯარში მსახურობს. სამხედრო სამსახურის შემდეგ ახალგაზრდების უმრავლესობა მოგზაურობს ერთი ან ორი წლის განმავლობაში. საბოლოოდ, ბევრი ისრაელელი უმაღლეს განათლებას 25 წლის ასაკში იწყებს. ამ დროს კი ისინი უკვე საკმარისად მომწიფებულნი არიან სერიოზული გადაწყვეტილებისათვის და შესაბამისად, ხდებიან სწორად არჩეული აკადემიური პროგრამების სერიოზული სტუდენტები. ხარისხის პრობლემები სკოლას, სადაც მოსწავლეები თითქმის არ დადიან ბოლო, ყველაზე მნიშვნელოვან სასწავლო წელს, ნამდვილად აქვს  ხარისხის პრობლემა. ზოგიერთი აშკარა ხარვეზიდან აღსანიშნავია, მაგალითად, კლასის სიდიდე. საქართველოს საჯარო სკოლებში ჯგუფში ჩვეულებრივ 30-40 მოსწავლეა. კლასის ზომიდან გამომდინარე, მასწავლებლებს უჭირთ უკანა მერხებზე მოსაუბრე მოსწავლეების გაკონტროლება და კლასის მაღალი მოტივაციის უზრუნველყოფა. ამ პირობებში დაინტერესებული და მოტივირებული მოსწავლეებისთვისაც კი ხშირად შეუძლებელი ხდება კონცენტრირება და ახალი მასალის ათვისება. განათლების სფეროში მასწავლებლის დაბალი ანაზღაურების გათვალისწინებით, დიდი კლასების გაყოფით ამ კონკრეტული პრობლემის მოგვარება წესით ძალიან ძვირი არ უნდა დაჯდეს. მასწავლებლების ხარისხი წარმოადგენს მეორე აშკარა პრობლემას. სკოლებში ენთუზიაზმითა და ენერგიით აღსავსე ადამიანებია საჭირო, მაგრამ საქართველოში პედაგოგების ხელფასები იმდენად დაბალია, რომ ყველა, ვისაც სხვა პერსპექტივა გააჩნია, უარს ამბობს მასწავლებლის პროფესიაზე. ქვემოთ მოცემული გრაფიკი გვიჩვენებს პედაგოგის საშუალო წლიურ ხელფასს სხვადასხვა ქვეყნებში. ქართველი მასწავლებელი საშუალოდ 12-ჯერ უფრო ნაკლებს გამოიმუშავებს, სხვა ქვეყნებთან შედარებით. შემაძრწუნებელი სხვაობა განსხვავებული ცხოვრებისა და შემოსავლის დონის მხედველობაში მიღების შემდეგაც არ ქრება. საქართველოში ადამიანური კაპიტალის ხარისხის გასაზრდელად, პირველ რიგში, მასწავლებლების ხელფასები უნდა გაიზრდოს. მხოლოდ ამ შემთხვევაში შეიძლება გაგვიჩნდეს გრძელვადიან პერიოდში ისეთი განათლების სისტემის იმედი, რომელიც სათანადოდ შეფასდება და დაფასდება დამსაქმებლის მიერ.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3214	http://www.iset.ge/blog/?p=3214
ლანჩხუთი, საქართველო. ფოტო: ადამ პელილო საქართველოში ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში უმნიშვნელოდ მიჩნეულმა პოლიტიკურმა დისკუსიამ, სოფლის მეურნეობისა და სოფლის განვითარების შესახებ, დღესდღეობით დებატების წინა ფლანგზე წამოიწია. სამართლიანადაც! ეს საკითხები ფრიად კომპლექსურია და მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს არამხოლოდ სოფლის მაცხოვრებლებზე, არამედ სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციის მომხმარებელ ქალაქელებზეც. ცხადია, რომ ჯერ კიდევ ბევრი რამ არის შესასწავლი საქართველოს სოფლის მეურნეობისა და სოფლის განვითარების შესახებ. უამრავი კითხვა კვლავ პასუხგაუცემელია, განსაკუთრებით კი პოლიტიკურ მიდგომასთან დაკავშირებით. მაგალითად, რამდენად ეხმარება სასოფლო-სამეურნეო ბარათები (ვაუჩერები) სოფლის მოსახლეობას სიღარიბის დაძლევასა და/ან პროდუქტიულობის გაუმჯობესებაში? ნამდვილად აბრკოლებდა თუ არა სოფლის მეურნეობის ნაყოფიერებას მწყობრიდან გამოსული სარწყავი და სადრენაჟე სისტემა? რამდენად მნიშვნელოვანია მიწის რეგისტრაცია საკუთრების უფლებების დაცვის ან საინვესტიციო სტიმულების შექმნის მიზნით? რომელ მიმართულებებში გამოიწვია ზედმეტმა სახელმწიფო ჩარევამ კერძო ინვესტორების განდევნა პროცესიდან? ან რომელ მიმართულებებში არ იყო სახელმწიფო ინტერვენცია საკმარისი გლეხებისა და მცირე აგრობიზნესებისათვის ხელსაყრელი ინსტიტუციური გარემოს უზრუნველსაყოფად? ეს ის კითხვებია, რომლებზე პასუხის გაცემაც აუცილებელია, პოლიტიკური მიდგომის ეკონომიკური და ფისკალური მნიშვნელობიდან გამომდინარე. ბოლო დროს სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივებთან დაკავშირებით საქართველოში აქტიური დისკუსია მიმდინარეობს. უკანასკნელი ორ წლის განმავლობაში, შემუშავდა და ძალაში შევიდა „საქართველოს კანონი სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების შესახებ“. ასევე გამოჩნდა ევროპის სამეზობლო პროგრამა სოფლის მეურნეობისა და სოფლის განვითარებისათვის (ENPARD), რომელიც მხარს უჭერს ასზე მეტი ბიზნეს-კოოპერატივისა და ფერმერთა გაერთიანების განვითარებას მთელი ქვეყნის მასშტაბით. იმათ გასაგონად, ვინც აღნიშნულ ინიციატივას კოლმეურნეობასთან აიგივებს, „საქართველოს კანონში სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების შესახებ“ გარკვევითაა აღნიშნული სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების უმთავრესი პრინციპები: ნებაყოფლობითი წევრობა, დემოკრატიული მართვა და წევრების ეკონომიკური თანამონაწილეობა. ასევე კოოპერატივების ფუნქციონირება უნდა ემყარებოდეს სოციალური პასუხისმგებლობის, სამართლიანობისა და ურთიერთდახმარების პრინციპებს. თუმცა, რა თქმა უნდა, წინასწარ ვერ განვჭვრეტთ, რამდენად დაინერგება ეს იდეალური პრინციპები პრაქტიკაში, განსაკუთრებით კი მენეჯმენტის, შენატანებისა და მოგების განაწილების კუთხით. მიუხედავად ამისა, სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივს, როგორც იურიდიულ ერთეულს, თეორიულად, საქართველოს სოფლის მეურნეობისა და სოფლის განვითარებაში მნიშვნელოვანი როლის თამაში შეუძლია. კერძოდ, ეს ფერმერებს მისცემს საშუალებას ისარგებლონ ერთად შრომის სხვადასხვა ბიზნეს უპირატესობით. მაგალითად, მომსახურების სფეროში მოღვაწე კოოპერატივებმა შეიძლება საკუთარ თავზე აიღონ პროდუქციის ხარისხის გარანტის ასე მნიშვნელოვანი ფუნქცია. ასევე, გაერთიანებებში მონაწილეობა გლეხებს საშუალებას მიცემს ისარგებლონ მასშტაბის ეკონომიით საწარმოო ფაქტორების შეძენისას ან პროდუქციის გასაღებისას, გაუმარტივებს კრედიტზე ხელმისაწვდომობას და გაუუმჯობესებს საბაზრო ინფორმაციაზე წვდომას. ბოლოს, ეკონომიკურ სარგებელთან ერთად, აღსანიშნავია სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების პოტენციალი დაეხმაროს სოციალურად დაუცველ ოჯახებს, მაგალითად, იძულებით გადაადგილებულ პირებს. ამავდროულად, სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების განვითარების გზაზე ბევრი პრობლემა შეიძლება წამოიჭრას. მათ შორის ყველაზე მნიშვნელოვანი გამოწვევებია საბაზრო კავშირების ფორმირება და შენარჩუნება; ნდობისა და ადამიანური კაპიტალის როლი კოოპერატივებში, კოოპერატივებსა და ბაზრის სხვა მოთამაშეებს შორის; კოოპერატივის მმართველობა; საბაზრო რისკები და შეზღუდვები (მაგ. არასათანადო პროგრესი მიწის რეგისტრაციაში, პოლიტიკური არასტაბილურობა უკრაინაში და ა.შ.). არსებობს აგრეთვე, სპეციფიური იურიდიული, საგადასახადო და წესდებასთან დაკავშირებული საკითხები, რომლებიც ყურადღებას საჭიროებს. <h5>კვლევის განრიგი</h5> არსებული პრობლემებისა და გამოწვევების გათვალისწინებით, ჩვენ ვიწყებთ საქართველოს სოფლის მეურნეობის და სოფლის განვითარების ახალ კვლევით პროგრამას, რომლის მთავარი მიზანია სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების განვითარებაზე ზეგავლენის შესწავლა. ვიმედოვნებთ, რომ კვლევის შედეგად მიღებული ცოდნის პრაქტიკული მნიშვნელობა არ შემოიფარგლება მხოლოდ პროექტისა და სასოფლო-სამეურნეო პოლიტიკის შემუშავებისა და განვითარებისათვის მოტანილი სარგებლით. გარდა ამისა, კვლევა წარმოდგენას შეგვიქმნის კოოპერატივების სტრუქტურის, მათი სამეწარმეო საქმიანობისა და საბაზრო კავშირების განვითარების შესახებაც. აღნიშნული პროექტი ხორციელდება ორ ორგანიზაციასთან თანამშრომლობით, ქეა საერთაშორისო კავკასიაში (CARE International in the Caucasus) და რეგიონალური განვითარების ასოციაცია (RDA), ევროპის სამეზობლო პროგრამის სოფლის მეურნეობისა და სოფლის განვითარების (ENPARD საქართველო) ფარგლებში. იმისათვის, რომ ჩვენი კვლევა და დისკუსია მონაცემებით გავამყაროთ, პროექტის ფარგლებში ვატარებთ საბაზისო კვლევას დასავლეთ საქართველოს შვიდ მუნიციპალიტეტში: ჩოხატაური, ლანჩხუთი, ოზურგეთი (გურია), აბაშა, ხობი, სენაკი (სამეგრელო ზემო სვანეთი) და ცაგერი (რაჭა-ლეჩხუმი და ქვემო სვანეთი). საველე გამოკითხვებს საქართველოს საზოგადოებრივი აზრისა და ბიზნესის საერთაშორისო კვლევის ცენტრი (GORBI) ახორციელებს. ასევე, ზაფხულიდან ვიწყებთ თვისობრივ კვლევასაც ზემოაღნიშნულ მუნიციპალიტეტებში. ეს უკანასკნელი მოიცავს ძირითადად ფერმერთა დღიურებს, ასევე ნახევრად სტრუქტურირებულ ინტერვიუებს, ფოკუს ჯგუფებს გლეხთა შინამეურნეობების დონეზე და სხვა მნიშვნელოვანი მოთამაშეების გამოკითხვას. ჩვენ განვიხილავთ სოფლის მეურნეობის და სოფლის განვითარების საკითხთა ფართო სპექტრს, იურიდიულ და საგადასახადო საკითხებს, მცირე მწარმოებლების სტიმულირებას, კრედიტის ხელმისაწვდომობასა და მწარმოებელთა და დამამუშავებელთათვის საქართველოს სოფლის მეურნეობის სამინისტროს შეღავათიანი კრედიტის პროგრამის მნიშვნელობას. ამასთანავე შევისწავლით საკითხებს, რომლებიც პირდაპირ კავშირშია კოოპერატივის ჩამოყალიბებასთან, როგორიცაა წესდების განვითარება, საბაზრო კავშირების ფორმირება-ჩამოყალიბება, კოოპერატივის მართვა და ბიზნეს გეგმის განვითარება. ბოლოს, კრიტიკულად შევაფასებთ როგორც ჩვენი კონსორციუმის, ასევე სხვა კონსორციუმების ძალისხმევას ENPARD პროექტის ფარგლებში. ჩვენი მიზანია მიკრო-დონეზე აღმოჩენილი შედეგებიც გახდეს საქართველოს სოფლის მეურნეობისა და სოფლის განვითარების შესახებ დისკუსიის განხილვის საგანი. თუმცა, რაკი არ არსებობს სრულყოფილი კვლევა, მოხარულები ვიქნებით მივიღოთ თქვენი კრიტიკული კომენტარები თემასთან დაკავშირებით და გავმართოთ დისკუსიები ამავე ბლოგზე. ვიმედოვნებთ, რომ კვლევა საინტერესო და სასარგებლო იქნება ქართული საზოგადოებისათვის. სტატია მომზადებულია ორგანიზაციების, ევროკავშირი და ქეა საერთაშორისო კავკასიაში, დახმარებით. სტატიის შინაარსი გამოხატავს მხოლოდ და მხოლოდ ISET-ის კვლევითი ინსტიტუტის ხედვას და არავითარ შემთხვევაში არ უნდა გაიგივდეს რომელიმე პარტნიორის, ევროკავშირი ან ქეა საერთაშორისო კავკასიაში, პოზიციასთან.	ლანჩხუთი, საქართველო. ფოტო: ადამ პელილო საქართველოში ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში უმნიშვნელოდ მიჩნეულმა პოლიტიკურმა დისკუსიამ, სოფლის მეურნეობისა და სოფლის განვითარების შესახებ, დღესდღეობით დებატების წინა ფლანგზე წამოიწია. სამართლიანადაც! ეს საკითხები ფრიად კომპლექსურია და მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს არამხოლოდ სოფლის მაცხოვრებლებზე, არამედ სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციის მომხმარებელ ქალაქელებზეც. ცხადია, რომ ჯერ კიდევ ბევრი რამ არის შესასწავლი საქართველოს სოფლის მეურნეობისა და სოფლის განვითარების შესახებ. უამრავი კითხვა კვლავ პასუხგაუცემელია, განსაკუთრებით კი პოლიტიკურ მიდგომასთან დაკავშირებით. მაგალითად, რამდენად ეხმარება სასოფლო-სამეურნეო ბარათები (ვაუჩერები) სოფლის მოსახლეობას სიღარიბის დაძლევასა და/ან პროდუქტიულობის გაუმჯობესებაში? ნამდვილად აბრკოლებდა თუ არა სოფლის მეურნეობის ნაყოფიერებას მწყობრიდან გამოსული სარწყავი და სადრენაჟე სისტემა? რამდენად მნიშვნელოვანია მიწის რეგისტრაცია საკუთრების უფლებების დაცვის ან საინვესტიციო სტიმულების შექმნის მიზნით? რომელ მიმართულებებში გამოიწვია ზედმეტმა სახელმწიფო ჩარევამ კერძო ინვესტორების განდევნა პროცესიდან? ან რომელ მიმართულებებში არ იყო სახელმწიფო ინტერვენცია საკმარისი გლეხებისა და მცირე აგრობიზნესებისათვის ხელსაყრელი ინსტიტუციური გარემოს უზრუნველსაყოფად? ეს ის კითხვებია, რომლებზე პასუხის გაცემაც აუცილებელია, პოლიტიკური მიდგომის ეკონომიკური და ფისკალური მნიშვნელობიდან გამომდინარე. ბოლო დროს სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივებთან დაკავშირებით საქართველოში აქტიური დისკუსია მიმდინარეობს. უკანასკნელი ორ წლის განმავლობაში, შემუშავდა და ძალაში შევიდა „საქართველოს კანონი სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების შესახებ“. ასევე გამოჩნდა ევროპის სამეზობლო პროგრამა სოფლის მეურნეობისა და სოფლის განვითარებისათვის (ENPARD), რომელიც მხარს უჭერს ასზე მეტი ბიზნეს-კოოპერატივისა და ფერმერთა გაერთიანების განვითარებას მთელი ქვეყნის მასშტაბით. იმათ გასაგონად, ვინც აღნიშნულ ინიციატივას კოლმეურნეობასთან აიგივებს, „საქართველოს კანონში სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების შესახებ“ გარკვევითაა აღნიშნული სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების უმთავრესი პრინციპები: ნებაყოფლობითი წევრობა, დემოკრატიული მართვა და წევრების ეკონომიკური თანამონაწილეობა. ასევე კოოპერატივების ფუნქციონირება უნდა ემყარებოდეს სოციალური პასუხისმგებლობის, სამართლიანობისა და ურთიერთდახმარების პრინციპებს. თუმცა, რა თქმა უნდა, წინასწარ ვერ განვჭვრეტთ, რამდენად დაინერგება ეს იდეალური პრინციპები პრაქტიკაში, განსაკუთრებით კი მენეჯმენტის, შენატანებისა და მოგების განაწილების კუთხით. მიუხედავად ამისა, სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივს, როგორც იურიდიულ ერთეულს, თეორიულად, საქართველოს სოფლის მეურნეობისა და სოფლის განვითარებაში მნიშვნელოვანი როლის თამაში შეუძლია. კერძოდ, ეს ფერმერებს მისცემს საშუალებას ისარგებლონ ერთად შრომის სხვადასხვა ბიზნეს უპირატესობით. მაგალითად, მომსახურების სფეროში მოღვაწე კოოპერატივებმა შეიძლება საკუთარ თავზე აიღონ პროდუქციის ხარისხის გარანტის ასე მნიშვნელოვანი ფუნქცია. ასევე, გაერთიანებებში მონაწილეობა გლეხებს საშუალებას მიცემს ისარგებლონ მასშტაბის ეკონომიით საწარმოო ფაქტორების შეძენისას ან პროდუქციის გასაღებისას, გაუმარტივებს კრედიტზე ხელმისაწვდომობას და გაუუმჯობესებს საბაზრო ინფორმაციაზე წვდომას. ბოლოს, ეკონომიკურ სარგებელთან ერთად, აღსანიშნავია სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების პოტენციალი დაეხმაროს სოციალურად დაუცველ ოჯახებს, მაგალითად, იძულებით გადაადგილებულ პირებს. ამავდროულად, სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების განვითარების გზაზე ბევრი პრობლემა შეიძლება წამოიჭრას. მათ შორის ყველაზე მნიშვნელოვანი გამოწვევებია საბაზრო კავშირების ფორმირება და შენარჩუნება; ნდობისა და ადამიანური კაპიტალის როლი კოოპერატივებში, კოოპერატივებსა და ბაზრის სხვა მოთამაშეებს შორის; კოოპერატივის მმართველობა; საბაზრო რისკები და შეზღუდვები (მაგ. არასათანადო პროგრესი მიწის რეგისტრაციაში, პოლიტიკური არასტაბილურობა უკრაინაში და ა.შ.). არსებობს აგრეთვე, სპეციფიური იურიდიული, საგადასახადო და წესდებასთან დაკავშირებული საკითხები, რომლებიც ყურადღებას საჭიროებს. <h5>კვლევის განრიგი</h5> არსებული პრობლემებისა და გამოწვევების გათვალისწინებით, ჩვენ ვიწყებთ საქართველოს სოფლის მეურნეობის და სოფლის განვითარების ახალ კვლევით პროგრამას, რომლის მთავარი მიზანია სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების განვითარებაზე ზეგავლენის შესწავლა. ვიმედოვნებთ, რომ კვლევის შედეგად მიღებული ცოდნის პრაქტიკული მნიშვნელობა არ შემოიფარგლება მხოლოდ პროექტისა და სასოფლო-სამეურნეო პოლიტიკის შემუშავებისა და განვითარებისათვის მოტანილი სარგებლით. გარდა ამისა, კვლევა წარმოდგენას შეგვიქმნის კოოპერატივების სტრუქტურის, მათი სამეწარმეო საქმიანობისა და საბაზრო კავშირების განვითარების შესახებაც. აღნიშნული პროექტი ხორციელდება ორ ორგანიზაციასთან თანამშრომლობით, ქეა საერთაშორისო კავკასიაში (CARE International in the Caucasus) და რეგიონალური განვითარების ასოციაცია (RDA), ევროპის სამეზობლო პროგრამის სოფლის მეურნეობისა და სოფლის განვითარების (ENPARD საქართველო) ფარგლებში. იმისათვის, რომ ჩვენი კვლევა და დისკუსია მონაცემებით გავამყაროთ, პროექტის ფარგლებში ვატარებთ საბაზისო კვლევას დასავლეთ საქართველოს შვიდ მუნიციპალიტეტში: ჩოხატაური, ლანჩხუთი, ოზურგეთი (გურია), აბაშა, ხობი, სენაკი (სამეგრელო ზემო სვანეთი) და ცაგერი (რაჭა-ლეჩხუმი და ქვემო სვანეთი). საველე გამოკითხვებს საქართველოს საზოგადოებრივი აზრისა და ბიზნესის საერთაშორისო კვლევის ცენტრი (GORBI) ახორციელებს. ასევე, ზაფხულიდან ვიწყებთ თვისობრივ კვლევასაც ზემოაღნიშნულ მუნიციპალიტეტებში. ეს უკანასკნელი მოიცავს ძირითადად ფერმერთა დღიურებს, ასევე ნახევრად სტრუქტურირებულ ინტერვიუებს, ფოკუს ჯგუფებს გლეხთა შინამეურნეობების დონეზე და სხვა მნიშვნელოვანი მოთამაშეების გამოკითხვას. ჩვენ განვიხილავთ სოფლის მეურნეობის და სოფლის განვითარების საკითხთა ფართო სპექტრს, იურიდიულ და საგადასახადო საკითხებს, მცირე მწარმოებლების სტიმულირებას, კრედიტის ხელმისაწვდომობასა და მწარმოებელთა და დამამუშავებელთათვის საქართველოს სოფლის მეურნეობის სამინისტროს შეღავათიანი კრედიტის პროგრამის მნიშვნელობას. ამასთანავე შევისწავლით საკითხებს, რომლებიც პირდაპირ კავშირშია კოოპერატივის ჩამოყალიბებასთან, როგორიცაა წესდების განვითარება, საბაზრო კავშირების ფორმირება-ჩამოყალიბება, კოოპერატივის მართვა და ბიზნეს გეგმის განვითარება. ბოლოს, კრიტიკულად შევაფასებთ როგორც ჩვენი კონსორციუმის, ასევე სხვა კონსორციუმების ძალისხმევას ENPARD პროექტის ფარგლებში. ჩვენი მიზანია მიკრო-დონეზე აღმოჩენილი შედეგებიც გახდეს საქართველოს სოფლის მეურნეობისა და სოფლის განვითარების შესახებ დისკუსიის განხილვის საგანი. თუმცა, რაკი არ არსებობს სრულყოფილი კვლევა, მოხარულები ვიქნებით მივიღოთ თქვენი კრიტიკული კომენტარები თემასთან დაკავშირებით და გავმართოთ დისკუსიები ამავე ბლოგზე. ვიმედოვნებთ, რომ კვლევა საინტერესო და სასარგებლო იქნება ქართული საზოგადოებისათვის. სტატია მომზადებულია ორგანიზაციების, ევროკავშირი და ქეა საერთაშორისო კავკასიაში, დახმარებით. სტატიის შინაარსი გამოხატავს მხოლოდ და მხოლოდ ISET-ის კვლევითი ინსტიტუტის ხედვას და არავითარ შემთხვევაში არ უნდა გაიგივდეს რომელიმე პარტნიორის, ევროკავშირი ან ქეა საერთაშორისო კავკასიაში, პოზიციასთან.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3206	http://www.iset.ge/blog/?p=3349
Source: Wikimedia commons Until very recently Russia was considered by many foreign companies a somewhat difficult but promising country for investment, a “land of opportunity” that perhaps necessarily came with a hefty dose of a “riddle wrapped in mystery inside of an enigma”. The difficulty was stemming primarily from Russia’s heavy-handed bureaucracy. Stories of corrupt practices, politically motivated court decisions and questionable tax authorities’ tactics abounded. While this may have scared off smaller investors, the large companies are typically no strangers to such challenges. Heartened by the rise of the Russian middle class, which was seen both as a source of profits and an engine for change, the West had hoped that the Russian state would in time transform into a modern, innovation and competition driven economy. Yet, the events of just a month ago, when Russia carried out the occupation and annexation of the Crimean peninsula under the claim of defending the life of Russians in Ukraine, and the current threats of military invasion in the Eastern Ukraine seem to be putting these hopes on hold. What do military ambitions have to do with economic policy? The link is more direct than seems at first. In this two-part article, we will explore the evolution of the Russian economy from the Soviet times until the present day. We will try to pinpoint the specific complex challenges facing the Russian economy, and how much the country’s economy is still bound by its Soviet legacy. MAIN ECONOMIC AND SOCIAL INDICATORS Just how well do Russian people live? With the GDP of $2.6 trillion, the Russian economy stands in the 6<sup>th</sup> place in world ranking. Taking into account a huge population (146 million) of the world’s biggest country, with GDP per capita $17.884, Russia’s standing drops to 58<sup>th</sup> place. According to World Bank estimates, the shadow economy accounts for about 40 % of GDP (World Bank, 2007). In addition, Transparency International’s corruption perception index ranks Russia as 127 out of 177 countries, in between Pakistan and Bangladesh. Russia is also in the 61<sup>st</sup> place (out of 142) by the 2013 Legatum Prosperity Index. As the index also suggests, 78.6% of people believe that corruption in business and government is widespread. Some other indicators of living standards are not very encouraging either. In terms of income inequality Russia is doing worse than nearly all OECD countries excepting Mexico and the United States.  As far as wealth inequality, the discrepancy between the rich and the poor in Russia looks quite dismal. Currently, Russia stands in 3<sup>rd</sup> place worldwide by the number of billionaires in the country, and these billionaires, 110 people all in all, control 35% of the nation’s wealth. To compare, billionaires worldwide account for only 1-2% of household wealth. In the US, a country characterized by a relatively large wealth gap, 40% of the country’s wealth is controlled by 3.17 million people. Still, despite all these problems Russian is the largest country in the world, extremely rich in natural resources. It accounts for about 20 percent of the world’s production of oil and natural gas and has significant reserves of both. Moreover, Russia has reserves of almost all industrially important non-fuel minerals. With such large potential at hand, can Russia be doing better economically? If yes, why is the country not better off? Why, for example, the number of people dissatisfied with the status quo kept growing in recent years, necessitating the very tough anti-protest laws in Russia? Some experts named “Dutch disease” as one of the main problems of the Russian economy today. The oil and gas sectors account for around 70% of export and 50% of government revenues. The currency appreciation from oil and gas sector expansion made the country’s other exports too expensive to compete on the global market. Yet, some argue the “Dutch disease” may not be Russia’s most pressing problem. Recent economic literature and reports on this subject, such as the paper “Russian Output Collapse and Recovery: Evidence from the Post-Soviet Transition” by Eteri Kvintradze and “Prosperity in depth: Russia. Caught in the Bear Trap” by Clifford G. Gaddy and Barry W. Ickes, suggest that the roots of the mystery of Russian economy go far back into the Soviet days. Russia’s story is a classic “resource curse” story. The case of the country, where economic inefficiencies are stemming from the overwhelming dependence on natural resources, with consequences more far-reaching than the Dutch disease. THE SOVIET ECONOMIC LEGACY Inefficiency. The Soviet Union tried to develop a fully fledged industrial system largely or completely independent from the West. This independence, however, came at a price. Gaddy and Ickes claim that the first indicator of system’s inefficiency was a totally inappropriate allocation of factors. In order not to leave any piece of land without use, the Soviet central planners built whole cities, with factories and all the necessary infrastructure, in remote and often extremely cold locations. To compare, in Canada and in Alaska, where climates are similar to Russia’s Far East, the population density in severely cold areas is much lower. The main problem with such allocation was the cost of transporting products and inputs between the factories. This was one of the artificially created extra burdens for the economic system of the Soviet Union – a “bear trap” that continued to affect negatively the development of modern economic system in Russia. Another ‘bear trap’ was the Soviet price system.  In the absence of market-based price mechanism, the economic exchange was built around the industrial networking among the inter-dependent enterprises. The value of the final goods produced was very often lower than the cost of production implied by the free market economy.  When the revenues from production were negative, the state kept the enterprises afloat by subsidizing them. The sizeable resource rents (profits from sales of natural resources) were used to support the inefficient industries. Rent management system. The system of distributing the resource rents did not function in terms of direct subsidies – i.e. not taken directly from the revenues of profitable sectors. The system, as Eteri Kvintradze explains, was much more opaque with the elements of non-monetary inter-enterprise transactions (NMTs). Under NMTs firms would sell oil and gas as inputs to enterprises at below the market price; they would transfer extra payments for certain orders, or deliver services to the inefficient enterprises through intermediaries. Clearly, the main problem of the Soviet economy was the dependence on the resource transfer to inefficient enterprises, and the consequent “rent addiction” or high dependence of the economy on the profitability of the natural resource sector. Rent addiction. Indeed, the fluctuations in the resource rent value very much affected the development and the sustainability of resource dependent industrial system in the Soviet Union.  A few crises during the 1970-1990s were related to the decline of world oil/gas prices and the gradual decline of the resource rents. The recent (pre-transition period) decline of resource rents started in the 1980 and culminated eventually in the collapse of the Soviet Union in 1989. The collapse clearly showed that the planned economy with such inefficient rent management system was not viable. After the dissolution of the USSR, Russia started the process of transition towards the market-based economy. How successful were these efforts? Has Russia been close to developing a modern knowledge and innovation-based economic system, or is it still laboring under the burden of the Soviet economic legacy? Find out in our follow-up article next week.	წყარო: Wikimedia commons ბოლოდროინდელ მოვლენებამდე რუსეთი უცხოური კომპანიებისათვის იდუმალებით მოცულ „შესაძლებლობების მიწას“ წარმოადგენდა. თანმხლები სირთულეების მიუხედავად, ინვესტორებს ქვეყანა მაინც მიმზიდველად მიაჩნდათ ეკონომიკური საქმიანობის წამოსაწყებად. უცხოელი ბიზნესმენები სიძნელეებს ძირითადად მოუქნელ ბიუროკრატიასთან აწყდებოდნენ. ისტორიები არცთუ იშვიათი კორუფციული გარიგებების, პოლიტიკურად მოტივირებული სასამართლო გადაწყვეტილებებისა და საგადასახადო ხელისუფლების მაქინაციების შესახებ აფრთხობდა მცირე ინვესტორებს, მაგრამ მსხვილი კომპანიებისათვის ეს არც ახალი იყო და არც დიდ დაბრკოლებას წარმოადგენდა. ქვეყნის საშუალო კლასის ზრდით შეგულიანებული დასავლეთი იმედოვნებდა, რომ თანდათან რუსეთი თანამედროვე და ინოვაციურ საბაზრო ეკონომიკად გადაიქცეოდა. თუმცა, ცოტა ხნის წინ რუსი მოსახლეობის დაცვის საბაბით ყირიმის ნახევარკუნძულის ოკუპაცია და ანექსია, აღმოსავლეთ უკრაინაში რუსეთის შეჭრის საფრთხესთან ერთად დასავლეთის იმედებს ძირს უთხრის. რა საერთო შეიძლება ჰქონდეს სამხედრო ამბიციებს ეკონომიკურ პოლიტიკასთან? კავშირი უფრო პირდაპირია, ვიდრე ეს ერთი შეხედვით ჩანს. ამ ორნაწილიან ბლოგში ჩვენ გამოვიკვლევთ რუსეთის ეკონომიკის ევოლუციას საბჭოთა კავშირის დროიდან დღემდე და შევეცდებით ავხსნათ, რა გავლენა შეიძლება მოეხდინა საბჭოთა მემკვიდრეობას ქვეყნის განვითარებაზე. გარდა ამისა, შევეხებით რუსეთის ეკონომიკის წინაშე მდგარ თანამედროვე გამოწვევებსაც. <h5>ძირითადი ეკონომიკური და სოციალური ინდიკატორები</h5> რამდენად კარგად ცხოვრობს რუსი ხალხი? მთლიანი შიდა პროდუქტის $2.6 ტრილიონიანი მაჩვენებლით რუსეთის ეკონომიკა მე-6 ადგილს იკავებს მსოფლიო რეიტინგში. ხოლო თუ ცხოვრების დონის შესაფასებლად ერთ სულ მოსახლეზე მთლიან შიდა პროდუქტს გამოვიყენებთ ($17 884), მსოფლიოს ეს ერთ-ერთი უდიდესი ქვეყანა (მოსახლეობა 146 მილიონი) რეიტინგში 58-ე ადგილზე ინაცვლებს. მსოფლიო ბანკის შეფასებით, რუსეთის ჩრდილოვანი ეკონომიკა მთლიანი შიდა პროდუქტის 40%-ს შეადგენს (მსოფლიო ბანკი, 2007). გარდა ამისა, საერთაშორისო გამჭირვალობის კორუფციის აღქმის ინდექსის მიხედვით,  177 ქვეყანას შორის ქვეყანა პაკისტანსა და ბანგლადეშს შორის 127-ე ადგილს იკავებს. რუსეთი 61-ე ადგილზეა (142 ქვეყნიდან) 2013 წლის ლეგატუმის კეთილდღეობის ინდექსით, რომლის თანახმადაც ბიზნესსა და მთავრობაში კორუფციის მაღალი დონის არსებობის მოსახლეობის 78.6% სჯერა. უკეთესად არც ცხოვრების დონის სხვა ინდიკატორები გამოიყურება. შემოსავლების უთანასწორობა რუსეთში ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის (OECD) წევრ-ქვეყნებს შორის ყველაზე მაღალია, მექსიკისა და აშშ-ს შემდეგ. სიმდიდრის უთანასწორობის მხრივაც, ქვეყანა მილიარდერების რაოდენობით მესამე ადგილზეა მსოფლიოში. 110 რუსი მილიარდერი ქვეყნის მთლიანი სიმდიდრის 35%-ს ფლობს. შედარებისთვის, სხვა ქვეყნებში მილიარდერები, როგორც წესი, შინამეურნეობების მთლიანი სიმდიდრის მხოლოდ 1-2%-ს აკონტროლებენ. აშშ-შიც კი, სიმდიდრის მნიშვნელოვანი უთანასწორობის მიუხედავად, მთლიანი სიმდიდრის 40% 3.17 მილიონ ადამიანს შორის ნაწილდება. და მაინც, მიუხედავად ყველა ზემოთჩამოთვლილი პრობლემისა, რუსეთი მაინც მსოფილიოს უდიდესი ქვეყანაა, უმდიდრესი ბუნებრივი რესურსებით. მსოფლიოში ნავთობისა და ბუნებრივი აირის 20%-ს სწორედ რუსეთი აწარმოებს და ამ რესურსების მნიშვნელოვანი რეზერვებსაც ფლობს. მეტიც, ქვეყანას გააჩნია თითქმის ყველა სამრეწველო მინერალიც. ამ უდიდესი პოტენციალის გათვალისწინებით, ნუთუ რუსეთს არ შეუძლია ეკონომიკურად უფრო ძლიერ სახელმწიფოდ გადაქცევა? თუ კი, მაშინ რატომ ვერ ახერხებს ქვეყანა საკუთარი პოტენციალის რეალიზებას? მაგალითად, საინტერესოა, რატომ გაიზარდა არსებული მდგომარეობით უკმაყოფილო ადამიანების რიცხვი იმდენად, რომ ანტისაპროტესტო კანონის მიღება გახდა საჭირო? ზოგიერთი ექსპერტის მოსაზრებით, რუსეთის ეკონომიკის მთავარი პრობლემა ე.წ. „ჰოლანდიური დაავადებაა“. მართლაც, ნავთობისა და ბუნებრივი აირის სექტორი ექსპორტის 70%-ს და მთავრობის შემოსავლების 50%-ს შეადგენს. ამ სექტორის გაფართოების შედეგად გამოწვეულმა კურსის გამყარებამ კი ქვეყნის საექსპორტო საქონლის გაძვირება და კონკურენტუნარიანობის დაქვეითება გამოიწვია მსოფლიო ბაზარზე. სხვა მკვლევართა აზრით „ჰოლანდიური დაავადება“ რუსეთის ეკონომიკის ყველაზე მწვავე პრობლემას არ წარმოადგენს. ბოლოდროინდელი ეკონომიკური ლიტერატურის მიხედვით, (მაგალითად, Kvintradze, Eteri. “Russian Output Collapse and Recovery: Evidence from the Post-Soviet Transition”. 2010.; Gaddy, Clifford G. & Barry W. Ickes. “Prosperity in depth: Russia. Caught in the Bear Trap”. 2013) ქვეყნის ეკონომიკის საიდუმლო საბჭოთა კავშირის პერიოდიდან იღებს სათავეს. რუსეთის ისტორია „რესურსების წყევლის“ კლასიკური ისტორიაა. შემთხვევა ქვეყნისა, სადაც ეკონომიკურ არაეფექტიანობას ბუნებრივ რესურსებზე ზედმეტი დამოკიდებულება განაპირობებს, რასაც საბოლოოდ უფრო ღრმა პრობლემამდე მივყავართ, ვიდრე „ჰოლანდიური დაავადებაა“. <h5>საბჭოთა კავშირის ეკონომიკური მემკვიდრეობა</h5> არაეფექტიანობა.  საბჭოთა კავშირი დასავლეთისგან უმეტესად ან სრულად დამოუკიდებელი ინდუსტრიული სისტემის განვითარებას ცდილობდა. ამ დამოუკიდებლობის სურვილს კი თავისი ფასი ჰქონდა. გედისა და იკესის აზრით, არაეფექტიანობის მთავარ მიზეზს რესურსების არასწორი გადანაწილება წარმოადგენდა. მიწების სრულად ათვისების მოტივით, საბჭოთა კავშირის ცენტრალური მგეგმავები ქარხნებითა და ყველა საჭირო ინფრასტრუქტურით უზრუნველყოფილ ქალაქებს მოშორებულ და მკაცრ კლიმატურ პირობებშიც კი აშენებდნენ. თუ რუსეთის შორეულ აღმოსავლეთს მსგავსი კლიმატის მქონე კანადის რეგიონებს ან ალასკას შევადარებთ, შევნიშნავთ, რომ მოსახლეობის სიმჭიდროვე ამ უკანასკნელებში გაცილებით უფრო დაბალია. ამგვარი განფენილობის მთავარი პრობლემა კი ქარხნებს შორის პროდუქტის და საწარმოო ფაქტორების ტრანსპორტირების მაღალი ხარჯია. ეს საბჭოთა კავშირის კიდევ ერთ ხელოვნურად შექმნილ დამატებით ტვირთს წარმოადგენს რუსეთის ეკონომიკური სისტემისთვის – ეს იყო ერთგვარი „დათვის ხაფანგი“, რომელმაც მნიშვნელოვნად შეუშალა ხელი ქვეყანაში თანამედროვე ეკონომიკური სისტემის განვითარებას. ფასების ფორმირების სისტემა საბჭოთა კავშირის კიდევ ერთ „დათვის ხაფანგს“ წარმოადგენდა. საბაზრო მექანიზმის არარსებობის პირობებში, ეკონომიკური გაცვლა აგებული იყო ურთიერთდამოკიდებული საწარმოების კავშირებზე. წარმოებული საქონლის საბოლოო ღირებულება ხშირად უფრო დაბალი იყო, ვიდრე ამ პროდუქტის თვითღირებულება იქნებოდა თავისუფალ საბაზრო ეკონომიკაში. უარყოფითი საწარმოო შემოსავლების პირობებში, საწარმოების ფუნქციონირებისთვის სასიცოცხლო მნიშვნელობას იძენდა სახელმწიფო სუბსიდიები. სახელმწიფოს ბუნებრივი რესურსების გაყიდვით მიღებული შემოსავლების მნიშვნელოვანი ოდენობის გაღება უწევდა არაეფექტიანი ინდუსტრიების შესანარჩუნებლად. „ რენტის“ მართვის სისტემა.  რესურსებიდან შემოსავლებისა გადანაწილება არ ხდებოდა პირდაპირი სუბსიდიების გზით, ანუ არ ხდებოდა მომგებიანი სექტორებიდან შემოსავლების არაეფექტიანი სექტორებისთვის პირდაპირი ტრანსფერი. სისტემა, როგორც ეთერ კვინტრაძე ხსნის, გაცილებით უფრო ბუნდოვანი იყო და არამონეტარული საწარმოთაშორისი ტრანზაქციების ელემენტებსაც შეიცავდა. ასეთი სისტემის პირობებში, ფირმები ნავთობსა და ბუნებრივ აირს თვითღირებულებაზე დაბალ ფასად ჰყიდდნენ საწარმოებზე, დამატებით ტრანსფერებს ურიცხავდნენ ზოგიერთი შეკვეთისათვის ან შუამავლების საშუალებით დამატებით მომსახურებას უწევდნენ არაეფექტიან საწარმოებს. აშკარაა, რომ საბჭოთა კავშირის ეკონომიკის მთავარ პრობლემას  არაეფექტიანი საწარმოებისთვის რესურსების ტრანსფერზე დამოკიდებულება იყო. ამან კი საბოლოოდ ეკონომიკა „რენტაზე“ ანუ ბუნებრივი რესურსებიდან მიღებულ მოგებაზე დამოკიდებული გახადა. „რენტაზე“ დამოკიდებულება.  საბჭოთა კავშირის „ რენტაზე “ დამოკიდებული სისტემის მდგრადობაზე მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა რესურსების ფასების მკვეთრმა ცვალებადობამ. მაგალითად,  1970-1990 წლებში რუსეთში წარმოქმნილი რამოდენიმე კრიზისი უკავშირდებოდა მსოფლიოში ბუნებრივ აირსა და ნავთობზე ფასების შემცირების ტენდენციას. რესურსების ფასების უკანასკნელი (გარდამავალი ეტაპის წინა პერიოდის) შემცირება 1980-იან წლებში დაიწყო და 1989 წელს საბჭოთა კავშირის დაშლით დაგვირგვინდა. როგორც კოლაფსმა აჩვენა, გეგმური ეკონომიკა არაეფექტიანი „რენტის“ მართვის სისტემის გამო სიცოცხლისუნარიანი არ აღმოჩნდა. საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდგომ, რუსეთში დაიწყო საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლის პროცესი. რამდენად წარმატებით მიმდინარეობს ეს პროცესი? მიუახლოვდა თუ არა რუსეთი თანამედროვე ცოდნასა და ინოვაციაზე დაფუძნებულ ეკონომიკურ სისტემას? თუ ქვეყანა კვლავ საბჭოთა კავშირის მემკვიდრეობის შედეგებს იმკის? პასუხი ამ კითხვებზე იხილეთ სტატიის მეორე ნაწილში, რომელიც ერთი კვირის შემდეგ გამოქვეყნდება.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3188	http://www.iset.ge/blog/?p=3188
რაკი საქართველომ ფერმერული ორგანიზაციების განვითარების ამბიციური პროგრამა წამოიწყო, ამ ეტაპზე სასარგებლო იქნება მსგავსი ინიციატივების დადებითი და უარყოფითი გამოცდილების მიმოხილვა, როგორც საქართველოში, ასევე სხვა განვითარებადი თუ გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნებში. ტიმ სტიუარტის წინამდებარე სტატია, რომელიც თავდაპირველად გამოქვეყნდა ვებგვერდზე , განიხილავს დამწყები ფერმერული გაერთიანებების წარუმატებლობის ძირითად მიზეზებს. საქართველოსთვის მთავარი გამოწვევა ფერმერული ორგანიზაციების განვითარების პროცესში, ამ სფეროში უკვე დაშვებულ შეცდომებზე სწავლა და დაგეგმვისა და განხორციელების პროცესში ამ გამოცდილების გამოყენება იქნება. აგრეთვე, სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს გამართული კოორდინაცია პროცესის მონაწილეებს შორის (ახლადშექმნილი სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების განვითარების სააგენტო, სოფლის მეურნეობის სამინისტრო, საერთაშორისო დონორები, არასამთავრობო ორგანიზაციები და ფერმერული ასოციაციები). სოფელი ზესტაფონის რაიონში. პეიზაჟი თვალწარმტაცია, მაგრამ ფერმები ეფექტურად არ მუშაობენ. (ფოტოს ავტორი: ნიკოლოზ ფხაკაძე) როგორც ოდესღაც ერთმა კაცმა მითხრა, იმისათვის, რომ გახდე სოფლის მეურნეობის ნამდვილი სპეციალისტი, შენს მიერ განხორციელებული პროექტების პორტფელში ერთი წარუმატებელი პროექტი მაინც უნდა ერიოს. ამგვარი გამოცდილება სოფლის მეურნეობის სექტორის ორი მახასიათებლის: წარუმატებლობის გარდაუვალობისა და მარცხისკენ მიდრეკილების ილუსტრაციაა. იგივე შეიძლება ითქვას პროექტებზე, რომელთა მიზანია ფერმერთა გაერთიანებების ჩამოყალიბება (ფერმერული ორგანიზაციები, კოოპერატივები და ა.შ.). მე მჯერა, რომ ჩვენ შეგვიძლია ვისწავლოთ განცდილი მარცხიდან და არ გავიმეოროთ იგივე შეცდომები, რაც ისევ კრახამდე მიგვიყვანს. აგრარულ ბაზარზე მოქმედი ტრადიციული პროგრამები ხშირად მიმართულია ფერმერული გაერთიანებების ჩამოყალიბებისა და მხარდაჭერისაკენ. ამგვარი ჩარევების აუცილებლობას ხშირად ხსნიან იმ სარგებლით, რაც მცირე ზომის ფერმერებს მასშტაბის ეკონომიურობამ შეიძლება მოუტანოს, როგორც წარმოების (აქტივები, მუშახელი, საწარმოო ფაქტორები),  ასევე მარკეტინგისა (შემცირებული ტრანზაქციის დანახარჯები და გაზრდილი რაოდენობა) და მთავრობასთან ურთიერთობის პროცესში. ჩემი აზრით კი, ფერმერთა გაერთიანებების ჩამოყალიბება და მათი მხარდაჭერა უმეტესწილად დროისა და ფულის ფუჭი ფლანგვაა. ეს მცდელობა ხომ ასე ხშირად არის წარუმატებელი! მიუხედავად ამისა, ამ უსიამოვნო რეალობის აღიარება ყველას უჭირს, რომ აღარაფერი ვთქვათ შეცდომებზე სწავლის მცდელობის არარსებობაზე. საკითხის ირგვლივ არსებული ლიტერატურა მხარს უჭერს ფერმერული გაერთიანებების ჩამოყალიბებას და გაძლიერებას, როგორც სოფლის მეურნეობის განვითარების უებარ წამალს. ხშირად გარე რესურსებით ფერმერული ჯგუფების ინტენსიურ დახმარებაც კი გამართლებულადაა მიჩნეული. აღნიშნული ლიტერატურის თანახმად, გაერთიანების წევრები უფრო დიდი ალბათობით ითვისებენ ახალ ტექნოლოგიებს, ინდივიდუალურ ფერმერებთან შედარებით. იდეის მხარდამჭერები ასეთვე ხაზს უსვამენ ამგვარი გაერთიანებების მნიშვნელობას კვების პროდუქტებისა და მათი საწარმოო ფაქტორების მიწოდებაში. მართლაც, გაეროს საკვებისა და სოფლის მეურნეობის ორგანიზაციის შეფასებით, ბრაზილიის სოფლის მეურნეობაში დამატებული ღირებულების 40% კოოპერატივების მიერ იწარმოება. ევროპაში ეს რიცხვი 60%-ს აღწევს და დამატებით საწარმოო ფაქტორების ნახევარსაც ბაზარზე ფერმერული ჯგუფები აწვდიან. თუმცა, მიუხედავად ზემოთქმულისა, თუ ჩავიხედავთ მსოფლიო კოოპერატივების მონიტორის მიერ გამოქვეყნებულ 2012 წლის ანგარიშში „კოოპერატივების ეკონომიკის კვლევა“, დავინახავთ, რომ აფრიკასა და უფრო ნაკლებად აზიაში, კოოპერატივების განვითარება სრულ ვაკუუმშია. მეტიც, ჩემი საქმიანობის დროს ხშირად ვხვდები ფერმერთა გაერთიანებებს, რომლებიც კრახს განიცდიან და პროექტის დასრულებისთანავე უჩინარდებიან. ხოლო ის აღჭურვილეობა კი, რომელიც პროექტის მიმდინარეობისას გადაეცათ, გამოუყენებულია და მინდვრის რომელიმე კუთხეში იჟანგება. შედეგად, ფერმერთა გაერთიანებები უკვე იქცა უფუნქციო განვითარების კლიშედ პოპულარულ პრესაში და წარუმატებლობის სინონიმად — განვითრების სპეციალისტებისათვის. რამდენადაც მე ვიცი, მხოლოდ რამდენიმე ობიექტური და მიუკერძოებელი პროექტისშემდგომი კვლევა არსებობს, რომელიც ფერმერთა გაერთიანების კრახის მიზეზებს მიმოიხილავს. (თუ ვცდები და არსებობს მონაცემები ჯგუფების წარმატებისა და მდგრადი განვითარების შესახებაც, გთხოვთ, გამომიგზავნეთ!) როგორც წესი, გასაჯაროების შემთხვევაში წარუმატებლობა, გარეგან „გაუთვალისწინებელ წინააღმდეგობებს“ მიეწერება და განიხილება, როგორც გაკვეთილი, რომელისგანაც სწავლობენ. ფერმერთა ჯგუფები გახდა განვითარების ინდუსტრიის „შიშველი მეფის სინდრომი“, რომლის შესახებაც ოფიციალური მონაცემები და კვლევები დადებითი და აღმაფრთოვანებელია, თუმცა კონფლიქტში მოდის წარუმატებელ რეალობასთან. ასე რომ, ამ კონტექსტში ფერმერული ჯგუფების განვითარებას მე განვიხილავ, როგორც ფერმერების კეთილდღეობისა და მდგრადი განვითარების არაეფექტურ გზას. ნეტავ, კიდევ რამდენი ფული უნდა დაიხარჯოს, შინაური ცხოველების რამდენი საველე სკოლა უნდა გაიხსნას, რამდენი კონსტიტუცია უნდა დაიწეროს, რამდენ ურთიერთგაგების მემორანდუმს უნდა მოეწეროს ხელი და რამდენი ტრეინინგი უნდა ჩატარდეს თემაზე „ფერმერობა, როგორც ბიზნესი“, რომ მივხვდეთ სიმართლეს — განვითარების ხელშეწყობის ეს ფორმა არ მუშაობს! ფერმერული გაერთიანების წარუმატებლობის მიზეზები ბევრია, თუმცა ფართო კონტექსტში ასეთი ჯგუფები წარუმატებელია იმიტომ, რომ ისინი შექმნილია არასწორი მიზეზით, არასწორი ხალხის მიერ და/ან არასწორი გზით. <h5>ფერმერთა ჯგუფების ჩამოყალიბების მცდარი მიზეზები</h5> სააგენტოები ხშირად ქმნიან ფერმერულ ჯგუფებს იმიტომ, რომ ეს ეხმარება მათ მიაღწიონ მასშტაბის ეკონომიურობას მომსახურების, აქტივებისა და გრანტების გაცემისას. ამასთანავე, ძვირადღირებული აქტივების გადაცემა უფრო ეთიკურია ფერმერთა გაერთიანებისათვის, ვიდრე ცალკეული ფერმერისათვის. საზოგადოებრივი მფლობელობის ზნეობრიობა და კოლექტივის გამოყენების მოსახერხებლობა განვითარების ინდუსტრიის ზოგიერთ ნაწილში კვლავაც სიმპათიას იმსახურებს, მიუხედავად ჯგუფების მიერ აქტივების არასათანადო მართვისა. ფერმერთა გაერთიანების წევრობა ხშირად სააგენტოებისგან დახმარების მიღების აუცილებელი წინაპირობაცაა. საბოლოო ჯამში ჯგუფები ხელოვნურ სტიმულებზე აგებული იმ ერთეულებად ყალიბდება, რომლებსაც ქმნიან ის სააგენტოები, რომელთაც საკუთარი რესურსების მარტივად დაბინავება და მოკლევადიანი გარდამავალი გავლენის მიღწევა სურთ. მაშასადამე, ნათელია, რომ არასწორად აღქმული ან ეგოისტური მიზეზები ფერმერთა წარმატებული გაერთიანების ჩამოსაყალიბებლად ვერ გამოდგება. <h5>არასწორი ხალხი ფერმერთა ჯგუფების ჩამოსაყალიბებლად</h5> აგრობიზნესი ხშირად დგას ისეთი პრობლემების წინაშე, როგორიცაა მაღალი ტრანზაქციული დანახარჯები, მცირე ზომის ტრანზაქციები, ცუდი ორგანიზება და კომუნიკაცია. ფერმერებს ხშირად უჭირთ საკუთარი პროდუქტებისთვის გასაღების ბაზრების პოვნა, ან უწევთ ვაჭრობა მათთვის არასახარბიელო პირობებით. ინსტიტუტებისა (ჯგუფების) და სერვისების არარსებობა, რომლებიც დაეხმარებოდნენ ფერმერებს ამ პრობლემების გადაჭრაში, ხშირად საკმარისია სააგენტოების იმპულსური ინტერვენციის გასამართლებლად. ამ პროცესში ისინი ხშირად უსვამენ ხაზს საგანგაშო ამბავს, თუ როგორ უწევენ „შუამავლები ფერმერებს ექსპლუატაციას“. პრობლემა აქ მხოლოდ ის კი არაა, რომ სააგენტოები თავს არიდებენ პრობლემის სიღრმისეულ მიზეზებს, რომლებიც ფერმერებსა და ვაჭრებს შორის ურთიერთობებზე გაცილებით შორს მიდის, არამედ ამ სფეროში ჩარევითა და „ფერმერთა სერვისების“ ჩამოყალიბებით ისინი სამუდამოდ სპობენ ან პრობლემის მოგვარების შესაძლებლობას. მტკიცე და მდგრადი საბაზრო მეთოდების გამოყენების ნაცვლად, ფერმერთა მომსახურება სააგენტოების პრეროგატივად მიიჩნევა. შედეგად, სოფლის მეურნეობის მუშაკები არ არიან უპირატეს მდგომარეობაში ბაზარზე ჰორიზონტალური და ვერტიკალური კავშირების გამო. ამ საბაზრო ჩავარდნის მოსაგვარებლადაც არ არსებობს შესაბამისი მომსახურებები და აქაც, სააგენტოები მზად არიან ისევ უხეშად ჩაერიონ ბაზრის ფუნქციონირებაში … ასევე არასწორია, როცა განვითარების სააგენტოები სთავაზობენ ფერმერთა ჯგუფებს მომსახურებებს, ვინაიდან მათ, როგორც წესი, ბიზნესი კარგად არ გამოსდით, რადგან: <ul> <li>სააგენტოები საბაზრო სუბიექტები კი არა, სუბსიდირებული და არაკომერციული ორგანიზაციებია. შედეგად მათი წარმატება დამოკიდებულია არა შეთავაზების ხარისხზე, არამედ დონორების დახმარების უწყვეტობაზე.</li> <li>ამიტომაც მათი სტიმულები მორგებულია დონორების განრიგსა და სათაო ოფისის პრიორიტეტებს და არა ბაზარს.</li> <li>მეტიც, სააგენტოები არ ხარჯავენ ეფექტურად და მათ მიერ მომსახურების მიწოდება ჯდება რეალურ დანახარჯებზე ბევრად ძვირად.</li> </ul> მაშასადამე, განვითარების სააგენტოები არ უნდა ქმნიდნენ ფერმერთა გაერთიანებებს, ვინაიდან ისინი ბაზრის გრძელვადიან მოთამაშეებს არ წარმოადგენენ, ხელს უშლიან ბაზრის ლეგიტიმურ მოთამაშეების ურთიერთქმედებას და მსუბუქად რომ ვთქვათ, არ გამოსდით ბიზნესი. <h5>ფერმერთა ჯგუფების ჩამოყალიბების არასწორი გზა</h5> სააგენტოები ფერმერულ ჯგუფებს ქმნიან პოტენციური სარგებლის აბსტრაქტულ, თეორიულ განსაზღვრებაზე დაყრდნობით. ისინი იშვიათად სვამენ უფრო სიღრმისეულ კითხვებს: თუ გაერთიანება ასე სასარგებლოა, მაშინ რატომ არ აყალიბებენ მას თავად ფერმერები? ამ კითხვაზე პასუხის გაცემა მოგვცემდა ბაზრის სისტემური პრობლემების გაგების საშუალებას და სულ მცირე, თავიდან აგვაშორებდა რესურსების ფლანგვას კრახისთვის განწირულ ექსპერიმენტებზე. მიზეზები იმისა, თუ რატომ არ ერთიანდებიან ფერმერები, ბევრია. ხშირად ეს სტიმულებისა და შესაძლებლობების არარსებობას უკავშირდება. სტიმულები: შესაძლოა გაერთიანებამ სულაც არ მოიტანოს დამატებითი შემოსავალი, ან მოიტანოს, მაგრამ არა იმდენი, რომ ფინანსურ საკითხებში სხვების ნდობის რისკს ამართლებდეს. შესაძლოა აგრეთვე არსებობდეს ხელშემშლელი ფაქტორებიც ფორმალურ ჯგუფებზე დამატებითი გადასახადის ან ადმინისტრაციული წნეხის სახით. შესაძლებლობები: აგრეთვე შესაძლოა არსებობდეს ჯგუფების ჩამოყალიბების მიმართ ისეთი დაბრკოლებები, როგორიცაა, რეგისტრაციის არაეფექტური პროცედურები ან ადექვატური ინფორმაციის ნაკლებობა, რომელიც ფერმერებს ინფორმირებული გადაწყვეტილების მიღების საშუალებას მისცემდა. ეს პრობლემები არ უნდა აღვიქვათ, როგორ იმგვარი ინტერვენციის გამართლება, როგორიცაა ერთი-ფანჯრის პრინციპის დანერგვა ბიზნესის რეგისტრაციისას. არამედ, ასეთი პრობლემების არსებობისას მართებულია იმის გამოკვლევა, თუ ვინ უნდა აწვდიდეს ფერმერებს ამგვარ ინფორმაციას და რატომ არ აწვდის? მაშასადამე, ფერმერთა ჯგუფების ჩამოალიბების მცდარი გზა არის მათი განხორციელება იმ საფუძვლადმდებარე საბაზრო ჩავარდნის გაგებისა და გააზრების გარეშე, რაც სოფლის მეურნეობის მუშაკებს ჯგუფების ჩამოყალიბებისაგან თავის შეკავებისკენ უბიძგებს. <h5>რა მოვუხერხოთ ამ პრობლემას?</h5> ჩემთვის და ჩემი მსგავსი ყველა სხვა სოფლის მეურნეობის სპეციალისტის ან განვითარების სფეროში მომუშავე პრაქტიკოსისთვის ფერმერებთან მუშაობა უკიდურესად სასიამოვნო და მომხიბვლელია. ეს არის ერთ-ერთი მიზეზი, რატომაც ამ სფეროში გადავწყვიტე საქმიანობა! თუმცა, ნაცვლად იმისა, რომ იმპულსურად პატარა ფერმერების ნაცვლად ვიმოქმედოთ, სააგენტოები ფერმერებს უკეთ უნდა მოემსახურონ შემდეგი სამი პრინციპის გათვალისწინებით. პირველ რიგში , სააგენტოებმა ბაზარი ფართოდ გახელილი თვალებითა და გახსნილი გონებით უნდა გააანალიზონ ჩარევამდე, ფერმერთა საჭიროებების შესახებ უსაფუძვლო დაშვებების ნაცვლად. მოქმედება არ უნდა დაიწყონ ფერმერთა ჯგუფების ჩამოყალიბების მზა რეცეპტით და მთელი ძალისხმევა ამ არჩევნის გამართლების გზების ძიებაში არ უნდა დახარჯონ. საჭიროა იმ მიზეზების ძიება, თუ რატომ არ თანამშრომლობენ ფერმერები თვითონ, რა სტიმულები მართავს მათ ქცევას და რისი შესაძლებლობა არ აქვთ მათ. სააგენტოებმა უნდა მიიღონ სწორი პასუხი კითხვაზე: რატომ არ მუშაობს საბაზრო სისტემა? მეორე , აშენე და ძირი არ გამოუთხარო! ზემოთ ჩატარებული ანალიზის ხელმძღვანელობით სააგენტოებმა უნდა იმუშაონ ბაზრის რელევანტურ და გრძელვადიან მოთამაშეებთან (როგორც კერძო, აგრეთვე საჯარო სექტორთან) და თავიანთი ძალისხმევა მიმართონ იმ საკითხებზე, რაც განაპირობებს დაბალ მწარმოებლურობას და დაბალ შემოსავლებს. მესამე , იყავი პატიოსანი და ისწავლე შეცდომებზე. ეს არც ისე რთულია და არც დიდი დრო სჭირდება, მაგრამ ვეჭვობ, რომ ეს ის ადგილია, სადაც ყველას ეშინია მისვლა. ჩემი არგუმენტი არ არის ის, რომ სასოფლო-სამეურნეო გაერთიანება ცუდია და ეს ინსტრუმენტი არ შეიძლება მომგებიანი იყოს ფერმერებისთვის. ჩემი არგუმენტი არის ის, რომ სისტემური მიდგომით, რომელიც ხელს უწყობს თვითორგანზებას ბაზრის მოთამაშეებს შორის, სააგენტოებს აქვთ გაცილებით მაღალი შანსი დაეხმარნონ პატარა ფერმერებს. ეს დახმარება შეიძლება მოიცავდეს ან არ მოიცავდეს გაერთიანების  ჩამოყალიბებას. ტიმ სტიუარტი არის სფრინგლფილდის უფროსი კონსულტანტი. სფრინგფილდის მიდგომა გავითარების საკითხებთან მიმართებაში ღარიბებზე ორიენტირებული საბაზრო სისტემების ხელშეწყობა. ტიმმა თავისი კარიერა 15 წლის წინ დაიწყო. ის მუშაობდა აფრიკაში, აზიასა და აღმოსავლეთ ევროპაში მმართველისა თუ მრჩეველის თანამდებობებზე სხვადასხვა ორგანიზაციებში, რომლებიც ბაზრების ღარიბებზე ორიენტირებულ განვითარებას უწყობდა ხელს. </stong>	რაკი საქართველომ ფერმერული ორგანიზაციების განვითარების ამბიციური პროგრამა წამოიწყო, ამ ეტაპზე სასარგებლო იქნება მსგავსი ინიციატივების დადებითი და უარყოფითი გამოცდილების მიმოხილვა, როგორც საქართველოში, ასევე სხვა განვითარებადი თუ გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნებში. ტიმ სტიუარტის წინამდებარე სტატია, რომელიც თავდაპირველად გამოქვეყნდა ვებგვერდზე , განიხილავს დამწყები ფერმერული გაერთიანებების წარუმატებლობის ძირითად მიზეზებს. საქართველოსთვის მთავარი გამოწვევა ფერმერული ორგანიზაციების განვითარების პროცესში, ამ სფეროში უკვე დაშვებულ შეცდომებზე სწავლა და დაგეგმვისა და განხორციელების პროცესში ამ გამოცდილების გამოყენება იქნება. აგრეთვე, სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს გამართული კოორდინაცია პროცესის მონაწილეებს შორის (ახლადშექმნილი სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების განვითარების სააგენტო, სოფლის მეურნეობის სამინისტრო, საერთაშორისო დონორები, არასამთავრობო ორგანიზაციები და ფერმერული ასოციაციები). სოფელი ზესტაფონის რაიონში. პეიზაჟი თვალწარმტაცია, მაგრამ ფერმები ეფექტურად არ მუშაობენ. (ფოტოს ავტორი: ნიკოლოზ ფხაკაძე) როგორც ოდესღაც ერთმა კაცმა მითხრა, იმისათვის, რომ გახდე სოფლის მეურნეობის ნამდვილი სპეციალისტი, შენს მიერ განხორციელებული პროექტების პორტფელში ერთი წარუმატებელი პროექტი მაინც უნდა ერიოს. ამგვარი გამოცდილება სოფლის მეურნეობის სექტორის ორი მახასიათებლის: წარუმატებლობის გარდაუვალობისა და მარცხისკენ მიდრეკილების ილუსტრაციაა. იგივე შეიძლება ითქვას პროექტებზე, რომელთა მიზანია ფერმერთა გაერთიანებების ჩამოყალიბება (ფერმერული ორგანიზაციები, კოოპერატივები და ა.შ.). მე მჯერა, რომ ჩვენ შეგვიძლია ვისწავლოთ განცდილი მარცხიდან და არ გავიმეოროთ იგივე შეცდომები, რაც ისევ კრახამდე მიგვიყვანს. აგრარულ ბაზარზე მოქმედი ტრადიციული პროგრამები ხშირად მიმართულია ფერმერული გაერთიანებების ჩამოყალიბებისა და მხარდაჭერისაკენ. ამგვარი ჩარევების აუცილებლობას ხშირად ხსნიან იმ სარგებლით, რაც მცირე ზომის ფერმერებს მასშტაბის ეკონომიურობამ შეიძლება მოუტანოს, როგორც წარმოების (აქტივები, მუშახელი, საწარმოო ფაქტორები),  ასევე მარკეტინგისა (შემცირებული ტრანზაქციის დანახარჯები და გაზრდილი რაოდენობა) და მთავრობასთან ურთიერთობის პროცესში. ჩემი აზრით კი, ფერმერთა გაერთიანებების ჩამოყალიბება და მათი მხარდაჭერა უმეტესწილად დროისა და ფულის ფუჭი ფლანგვაა. ეს მცდელობა ხომ ასე ხშირად არის წარუმატებელი! მიუხედავად ამისა, ამ უსიამოვნო რეალობის აღიარება ყველას უჭირს, რომ აღარაფერი ვთქვათ შეცდომებზე სწავლის მცდელობის არარსებობაზე. საკითხის ირგვლივ არსებული ლიტერატურა მხარს უჭერს ფერმერული გაერთიანებების ჩამოყალიბებას და გაძლიერებას, როგორც სოფლის მეურნეობის განვითარების უებარ წამალს. ხშირად გარე რესურსებით ფერმერული ჯგუფების ინტენსიურ დახმარებაც კი გამართლებულადაა მიჩნეული. აღნიშნული ლიტერატურის თანახმად, გაერთიანების წევრები უფრო დიდი ალბათობით ითვისებენ ახალ ტექნოლოგიებს, ინდივიდუალურ ფერმერებთან შედარებით. იდეის მხარდამჭერები ასეთვე ხაზს უსვამენ ამგვარი გაერთიანებების მნიშვნელობას კვების პროდუქტებისა და მათი საწარმოო ფაქტორების მიწოდებაში. მართლაც, გაეროს საკვებისა და სოფლის მეურნეობის ორგანიზაციის შეფასებით, ბრაზილიის სოფლის მეურნეობაში დამატებული ღირებულების 40% კოოპერატივების მიერ იწარმოება. ევროპაში ეს რიცხვი 60%-ს აღწევს და დამატებით საწარმოო ფაქტორების ნახევარსაც ბაზარზე ფერმერული ჯგუფები აწვდიან. თუმცა, მიუხედავად ზემოთქმულისა, თუ ჩავიხედავთ მსოფლიო კოოპერატივების მონიტორის მიერ გამოქვეყნებულ 2012 წლის ანგარიშში „კოოპერატივების ეკონომიკის კვლევა“, დავინახავთ, რომ აფრიკასა და უფრო ნაკლებად აზიაში, კოოპერატივების განვითარება სრულ ვაკუუმშია. მეტიც, ჩემი საქმიანობის დროს ხშირად ვხვდები ფერმერთა გაერთიანებებს, რომლებიც კრახს განიცდიან და პროექტის დასრულებისთანავე უჩინარდებიან. ხოლო ის აღჭურვილეობა კი, რომელიც პროექტის მიმდინარეობისას გადაეცათ, გამოუყენებულია და მინდვრის რომელიმე კუთხეში იჟანგება. შედეგად, ფერმერთა გაერთიანებები უკვე იქცა უფუნქციო განვითარების კლიშედ პოპულარულ პრესაში და წარუმატებლობის სინონიმად — განვითრების სპეციალისტებისათვის. რამდენადაც მე ვიცი, მხოლოდ რამდენიმე ობიექტური და მიუკერძოებელი პროექტისშემდგომი კვლევა არსებობს, რომელიც ფერმერთა გაერთიანების კრახის მიზეზებს მიმოიხილავს. (თუ ვცდები და არსებობს მონაცემები ჯგუფების წარმატებისა და მდგრადი განვითარების შესახებაც, გთხოვთ, გამომიგზავნეთ!) როგორც წესი, გასაჯაროების შემთხვევაში წარუმატებლობა, გარეგან „გაუთვალისწინებელ წინააღმდეგობებს“ მიეწერება და განიხილება, როგორც გაკვეთილი, რომელისგანაც სწავლობენ. ფერმერთა ჯგუფები გახდა განვითარების ინდუსტრიის „შიშველი მეფის სინდრომი“, რომლის შესახებაც ოფიციალური მონაცემები და კვლევები დადებითი და აღმაფრთოვანებელია, თუმცა კონფლიქტში მოდის წარუმატებელ რეალობასთან. ასე რომ, ამ კონტექსტში ფერმერული ჯგუფების განვითარებას მე განვიხილავ, როგორც ფერმერების კეთილდღეობისა და მდგრადი განვითარების არაეფექტურ გზას. ნეტავ, კიდევ რამდენი ფული უნდა დაიხარჯოს, შინაური ცხოველების რამდენი საველე სკოლა უნდა გაიხსნას, რამდენი კონსტიტუცია უნდა დაიწეროს, რამდენ ურთიერთგაგების მემორანდუმს უნდა მოეწეროს ხელი და რამდენი ტრეინინგი უნდა ჩატარდეს თემაზე „ფერმერობა, როგორც ბიზნესი“, რომ მივხვდეთ სიმართლეს — განვითარების ხელშეწყობის ეს ფორმა არ მუშაობს! ფერმერული გაერთიანების წარუმატებლობის მიზეზები ბევრია, თუმცა ფართო კონტექსტში ასეთი ჯგუფები წარუმატებელია იმიტომ, რომ ისინი შექმნილია არასწორი მიზეზით, არასწორი ხალხის მიერ და/ან არასწორი გზით. <h5>ფერმერთა ჯგუფების ჩამოყალიბების მცდარი მიზეზები</h5> სააგენტოები ხშირად ქმნიან ფერმერულ ჯგუფებს იმიტომ, რომ ეს ეხმარება მათ მიაღწიონ მასშტაბის ეკონომიურობას მომსახურების, აქტივებისა და გრანტების გაცემისას. ამასთანავე, ძვირადღირებული აქტივების გადაცემა უფრო ეთიკურია ფერმერთა გაერთიანებისათვის, ვიდრე ცალკეული ფერმერისათვის. საზოგადოებრივი მფლობელობის ზნეობრიობა და კოლექტივის გამოყენების მოსახერხებლობა განვითარების ინდუსტრიის ზოგიერთ ნაწილში კვლავაც სიმპათიას იმსახურებს, მიუხედავად ჯგუფების მიერ აქტივების არასათანადო მართვისა. ფერმერთა გაერთიანების წევრობა ხშირად სააგენტოებისგან დახმარების მიღების აუცილებელი წინაპირობაცაა. საბოლოო ჯამში ჯგუფები ხელოვნურ სტიმულებზე აგებული იმ ერთეულებად ყალიბდება, რომლებსაც ქმნიან ის სააგენტოები, რომელთაც საკუთარი რესურსების მარტივად დაბინავება და მოკლევადიანი გარდამავალი გავლენის მიღწევა სურთ. მაშასადამე, ნათელია, რომ არასწორად აღქმული ან ეგოისტური მიზეზები ფერმერთა წარმატებული გაერთიანების ჩამოსაყალიბებლად ვერ გამოდგება. <h5>არასწორი ხალხი ფერმერთა ჯგუფების ჩამოსაყალიბებლად</h5> აგრობიზნესი ხშირად დგას ისეთი პრობლემების წინაშე, როგორიცაა მაღალი ტრანზაქციული დანახარჯები, მცირე ზომის ტრანზაქციები, ცუდი ორგანიზება და კომუნიკაცია. ფერმერებს ხშირად უჭირთ საკუთარი პროდუქტებისთვის გასაღების ბაზრების პოვნა, ან უწევთ ვაჭრობა მათთვის არასახარბიელო პირობებით. ინსტიტუტებისა (ჯგუფების) და სერვისების არარსებობა, რომლებიც დაეხმარებოდნენ ფერმერებს ამ პრობლემების გადაჭრაში, ხშირად საკმარისია სააგენტოების იმპულსური ინტერვენციის გასამართლებლად. ამ პროცესში ისინი ხშირად უსვამენ ხაზს საგანგაშო ამბავს, თუ როგორ უწევენ „შუამავლები ფერმერებს ექსპლუატაციას“. პრობლემა აქ მხოლოდ ის კი არაა, რომ სააგენტოები თავს არიდებენ პრობლემის სიღრმისეულ მიზეზებს, რომლებიც ფერმერებსა და ვაჭრებს შორის ურთიერთობებზე გაცილებით შორს მიდის, არამედ ამ სფეროში ჩარევითა და „ფერმერთა სერვისების“ ჩამოყალიბებით ისინი სამუდამოდ სპობენ ან პრობლემის მოგვარების შესაძლებლობას. მტკიცე და მდგრადი საბაზრო მეთოდების გამოყენების ნაცვლად, ფერმერთა მომსახურება სააგენტოების პრეროგატივად მიიჩნევა. შედეგად, სოფლის მეურნეობის მუშაკები არ არიან უპირატეს მდგომარეობაში ბაზარზე ჰორიზონტალური და ვერტიკალური კავშირების გამო. ამ საბაზრო ჩავარდნის მოსაგვარებლადაც არ არსებობს შესაბამისი მომსახურებები და აქაც, სააგენტოები მზად არიან ისევ უხეშად ჩაერიონ ბაზრის ფუნქციონირებაში … ასევე არასწორია, როცა განვითარების სააგენტოები სთავაზობენ ფერმერთა ჯგუფებს მომსახურებებს, ვინაიდან მათ, როგორც წესი, ბიზნესი კარგად არ გამოსდით, რადგან: <ul> <li>სააგენტოები საბაზრო სუბიექტები კი არა, სუბსიდირებული და არაკომერციული ორგანიზაციებია. შედეგად მათი წარმატება დამოკიდებულია არა შეთავაზების ხარისხზე, არამედ დონორების დახმარების უწყვეტობაზე.</li> <li>ამიტომაც მათი სტიმულები მორგებულია დონორების განრიგსა და სათაო ოფისის პრიორიტეტებს და არა ბაზარს.</li> <li>მეტიც, სააგენტოები არ ხარჯავენ ეფექტურად და მათ მიერ მომსახურების მიწოდება ჯდება რეალურ დანახარჯებზე ბევრად ძვირად.</li> </ul> მაშასადამე, განვითარების სააგენტოები არ უნდა ქმნიდნენ ფერმერთა გაერთიანებებს, ვინაიდან ისინი ბაზრის გრძელვადიან მოთამაშეებს არ წარმოადგენენ, ხელს უშლიან ბაზრის ლეგიტიმურ მოთამაშეების ურთიერთქმედებას და მსუბუქად რომ ვთქვათ, არ გამოსდით ბიზნესი. <h5>ფერმერთა ჯგუფების ჩამოყალიბების არასწორი გზა</h5> სააგენტოები ფერმერულ ჯგუფებს ქმნიან პოტენციური სარგებლის აბსტრაქტულ, თეორიულ განსაზღვრებაზე დაყრდნობით. ისინი იშვიათად სვამენ უფრო სიღრმისეულ კითხვებს: თუ გაერთიანება ასე სასარგებლოა, მაშინ რატომ არ აყალიბებენ მას თავად ფერმერები? ამ კითხვაზე პასუხის გაცემა მოგვცემდა ბაზრის სისტემური პრობლემების გაგების საშუალებას და სულ მცირე, თავიდან აგვაშორებდა რესურსების ფლანგვას კრახისთვის განწირულ ექსპერიმენტებზე. მიზეზები იმისა, თუ რატომ არ ერთიანდებიან ფერმერები, ბევრია. ხშირად ეს სტიმულებისა და შესაძლებლობების არარსებობას უკავშირდება. სტიმულები: შესაძლოა გაერთიანებამ სულაც არ მოიტანოს დამატებითი შემოსავალი, ან მოიტანოს, მაგრამ არა იმდენი, რომ ფინანსურ საკითხებში სხვების ნდობის რისკს ამართლებდეს. შესაძლოა აგრეთვე არსებობდეს ხელშემშლელი ფაქტორებიც ფორმალურ ჯგუფებზე დამატებითი გადასახადის ან ადმინისტრაციული წნეხის სახით. შესაძლებლობები: აგრეთვე შესაძლოა არსებობდეს ჯგუფების ჩამოყალიბების მიმართ ისეთი დაბრკოლებები, როგორიცაა, რეგისტრაციის არაეფექტური პროცედურები ან ადექვატური ინფორმაციის ნაკლებობა, რომელიც ფერმერებს ინფორმირებული გადაწყვეტილების მიღების საშუალებას მისცემდა. ეს პრობლემები არ უნდა აღვიქვათ, როგორ იმგვარი ინტერვენციის გამართლება, როგორიცაა ერთი-ფანჯრის პრინციპის დანერგვა ბიზნესის რეგისტრაციისას. არამედ, ასეთი პრობლემების არსებობისას მართებულია იმის გამოკვლევა, თუ ვინ უნდა აწვდიდეს ფერმერებს ამგვარ ინფორმაციას და რატომ არ აწვდის? მაშასადამე, ფერმერთა ჯგუფების ჩამოალიბების მცდარი გზა არის მათი განხორციელება იმ საფუძვლადმდებარე საბაზრო ჩავარდნის გაგებისა და გააზრების გარეშე, რაც სოფლის მეურნეობის მუშაკებს ჯგუფების ჩამოყალიბებისაგან თავის შეკავებისკენ უბიძგებს. <h5>რა მოვუხერხოთ ამ პრობლემას?</h5> ჩემთვის და ჩემი მსგავსი ყველა სხვა სოფლის მეურნეობის სპეციალისტის ან განვითარების სფეროში მომუშავე პრაქტიკოსისთვის ფერმერებთან მუშაობა უკიდურესად სასიამოვნო და მომხიბვლელია. ეს არის ერთ-ერთი მიზეზი, რატომაც ამ სფეროში გადავწყვიტე საქმიანობა! თუმცა, ნაცვლად იმისა, რომ იმპულსურად პატარა ფერმერების ნაცვლად ვიმოქმედოთ, სააგენტოები ფერმერებს უკეთ უნდა მოემსახურონ შემდეგი სამი პრინციპის გათვალისწინებით. პირველ რიგში , სააგენტოებმა ბაზარი ფართოდ გახელილი თვალებითა და გახსნილი გონებით უნდა გააანალიზონ ჩარევამდე, ფერმერთა საჭიროებების შესახებ უსაფუძვლო დაშვებების ნაცვლად. მოქმედება არ უნდა დაიწყონ ფერმერთა ჯგუფების ჩამოყალიბების მზა რეცეპტით და მთელი ძალისხმევა ამ არჩევნის გამართლების გზების ძიებაში არ უნდა დახარჯონ. საჭიროა იმ მიზეზების ძიება, თუ რატომ არ თანამშრომლობენ ფერმერები თვითონ, რა სტიმულები მართავს მათ ქცევას და რისი შესაძლებლობა არ აქვთ მათ. სააგენტოებმა უნდა მიიღონ სწორი პასუხი კითხვაზე: რატომ არ მუშაობს საბაზრო სისტემა? მეორე , აშენე და ძირი არ გამოუთხარო! ზემოთ ჩატარებული ანალიზის ხელმძღვანელობით სააგენტოებმა უნდა იმუშაონ ბაზრის რელევანტურ და გრძელვადიან მოთამაშეებთან (როგორც კერძო, აგრეთვე საჯარო სექტორთან) და თავიანთი ძალისხმევა მიმართონ იმ საკითხებზე, რაც განაპირობებს დაბალ მწარმოებლურობას და დაბალ შემოსავლებს. მესამე , იყავი პატიოსანი და ისწავლე შეცდომებზე. ეს არც ისე რთულია და არც დიდი დრო სჭირდება, მაგრამ ვეჭვობ, რომ ეს ის ადგილია, სადაც ყველას ეშინია მისვლა. ჩემი არგუმენტი არ არის ის, რომ სასოფლო-სამეურნეო გაერთიანება ცუდია და ეს ინსტრუმენტი არ შეიძლება მომგებიანი იყოს ფერმერებისთვის. ჩემი არგუმენტი არის ის, რომ სისტემური მიდგომით, რომელიც ხელს უწყობს თვითორგანზებას ბაზრის მოთამაშეებს შორის, სააგენტოებს აქვთ გაცილებით მაღალი შანსი დაეხმარნონ პატარა ფერმერებს. ეს დახმარება შეიძლება მოიცავდეს ან არ მოიცავდეს გაერთიანების  ჩამოყალიბებას. ტიმ სტიუარტი არის სფრინგლფილდის უფროსი კონსულტანტი. სფრინგფილდის მიდგომა გავითარების საკითხებთან მიმართებაში ღარიბებზე ორიენტირებული საბაზრო სისტემების ხელშეწყობა. ტიმმა თავისი კარიერა 15 წლის წინ დაიწყო. ის მუშაობდა აფრიკაში, აზიასა და აღმოსავლეთ ევროპაში მმართველისა თუ მრჩეველის თანამდებობებზე სხვადასხვა ორგანიზაციებში, რომლებიც ბაზრების ღარიბებზე ორიენტირებულ განვითარებას უწყობდა ხელს. </stong>

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3183	http://www.iset.ge/blog/?p=3294
These are Georgian churchkhelas, a kind of national candy made from a string of walnut halves dipped in grape juice thickened with flour (Tatara or Phelamushi), and dried in the sun. There are essentially 2-3 kinds of Churchkhela. Somebody may be better in making them, somebody worse, but all in all, it is the same stuff sold all over Georgia. Georgian churchkhelas (source: Wikimedia commons) These are the Turkish analogs. If you have been to Istanbul’s Spice Bazaar, you will know firsthand that there is a much greater variety – both in terms of nuts and the fruit one uses to make the “sauce”. Also the shapes are much more diverse and imaginative. A sweets market in Istanbul (source: Creative commons) Churchkela is just one example of how little “product innovation” there is in Georgia. One will most likely find a very similar pattern in many other spheres of economic activity in Georgia. Walk into any Georgian restaurant, and you will be offered the same, rather limited menu of (delicious) traditional dishes: five types of khinkali , four types of khachapuri and pkhali , three types of mtswadi , etc. People know how to make products their grandparents used to make. They may try to improve the production process, but would not move very far outside the traditional domain. In fact, the  study the ISET Policy Institute conducted back in 2012, identified a lack of product innovation as a symptom of Georgia’s slow economic development. The Georgians’ unwillingness or inability to think out of the traditional box is rather puzzling. Georgians are certainly not lacking in the creativity department. Discipline is surely a problem, but creativity is not. Georgian artists, sculptors and film directors, to take one example, have been renowned for their highly original style back in the USSR days. So why is it that we don’t see many people in Georgia venturing out of the traditional? Is it that a typical Georgian has no way of knowing what kind of things may exist and, more importantly, may sell? Are we not “plugged into” the global knowledge exchange (be it internet, international TV and newspapers). But Turkey is next door, what holds somebody back from producing a different kind of churchkhela? Innovation in the service of rural development: the Japanese perspective Selling traditional agricultural products and handcrafts along Georgia’s roads is a major source of income for many Georgian households. Over time some village communities have become specialized in certain products. Examples are , Khashuri’s hammocks, Manavi’s churchkhela and tkhlapi (fruit leather), Surami’s nazuki (sweat bread), etc. However, even these “specialized” villages are doing relatively little to cultivate their local brands and innovate. The lack of dynamism characterizing Georgia’s rural entrepreneurship is at stark contrast with what one observes in Japan, whose culture and traditions are as strong as ours. In Japan, villagers also often sell their products along the highways, yet they way they do is very different. While building new roads, Japan has invested in the creation of special roadside stations called “Michi-no-Eki”. There are close to 1,000 of them spread all over Japan, catering to more than 500 million people a year. Rather than selling identical products (BigMacs or Wendy’s), as is the case with rest stations in the US or Europe, Michi-no-Eki emphasize innovation and uniqueness: local tourist information, local culture and entertainment, locally produced and locally branded food, arts and crafts. For instance, a Michi-no-Eki may specialize in apples, yet instead of just selling whole apples it would venture into a whole range of derivatives such as jams, apple chips, apple pies, apple-shaped memorabilia, etc. The concept of Michi-no-Eki is very well described on website. “As of April 2013 there are 1004 such facilities, most of which are located in scenic mountainous regions, or along the coast. Using a mechanism whereby the local government constructs the building and private organizations manage the facility, the content of the services is left to local creativity and ingenuity. Consequently, the rest areas stand out as unique operations. Some use museums as an attraction to introduce the culture and nature of the region. Others develop a resort around a hotel.” “Many Michi-no-Eki are turning into tourist hubs, with hot springs and play facilities, workshop practice sessions, and museums etc., and there is an increase in the number of visitors taking a drive just to visit these rest station”. In some cases even the actual buildings themselves have become attractions. “Oguni-Yu Station lies along National Route No. 387 in Oguni-machi, Kumamoto Prefecture and is a unique conical building whose framework is made of locally produced cedar wood. The building’s entire surface is covered with glass, which reflects views of the surrounding scenery and it looks just like a spaceship in a SF movie. In addition, there are many other examples of individual designs that interweave the character of the local region, such as facilities that look like samurai houses from the outside; facilities in the shape of a pottery vessel; facilities with a giant water wheel as a landmark; and so on.” Georgia and Japan may be worlds apart, but there is nothing wrong in learning from the Japanese experience how to think out of the traditional box and harness local skills and traditions to rural development objectives. With a little nudge from Georgian government, local authorities and donors, including the Japanese International Cooperation Agency (JICA).	ეს არის ქართული ჩურჩხელა, ტკბილეული, რომელიც მზადდება ძაფზე აცმული თხილის ან კაკლის ფქვილით გასქელებულ ყურძნის წვენში, იგივე თათარაში ანუ ფელამუშში ამოვლებით და შემდეგ მზეზე გაშრობით. რეალურად არსებობს მხოლოდ 2-3 სახეობის ჩურჩხელა. ზოგს ჩურჩხელის კეთება უკეთ გამოსდის, ზოგს — უარესად, თუმცა მთელი საქართველოს მასშტაბით გაყიდული ჩურჩხელები ერთმანეთისგან არსებითად მაინც არ განსხვავდება. ქართული ჩურჩხელა (წყარო: Wikimedia commons) ეს კი ქართული ჩურჩხელის თურქული ანალოგია. ვისაც სტამბოლის სანელებლების ბაზარი უნახავს, შენიშნავდა მსგავსი ტკბილეულის მრავალფეროვნებას, როგორც თხილეულის, ასევე „საკაზმისათვის“ გამოყენებული ხილის თვალსაზრისით. ფორმებიც მრავალნაირია. ტკბილეულის ბაზარი სტამბოლში (წყარო: Creative commons) ჩურჩხელა არაა საქართველოში „პროდუქტის ინოვაციის“ ნაკლებობის ერთადერთი მაგალითი. მსგავს სიტუაციას ვაწყდებით ეკონომური საქმიანობის სხვა სფეროებშიც. საქართველოში ნებისმიერ რესტორანში ვხვდებით ერთსა და იმავე, საკმაოდ შეზღუდულ ტრადიციულ (გემრიელ) მენიუს: მაქსიმუმ ხუთიოდე სახეობის ხინკალს, ოთხიოდე სახეობის ხაჭაპურს და ფხალს, სამიოდე სახეობის მწვადს… ადამიანები იმავენაირად ამზადებენ ამ პროდუქტებს, როგორც წლების წინ მათი წინაპრები აკეთებდნენ. შეიძლება პროდუქტის ხარისხი უმჯობესდებოდეს, მაგრამ წარმოების ტექნოლოგია მნიშვნელოვნად არ ცდება ტრადიციულ ჩარჩოებს. 2012 წელს ISET-ის კვლევითი ინსტიტუტის მიერ ჩატარებული შემაფერხებელი ფაქტორების კვლევის დროსაც აღმოჩნდა, რომ საქართველოში ეკონომიკური განვითარების ერთ-ერთი ბარიერი სწორედ პროდუქტის ინოვაციის პრობლემაა. ქართველების მხრიდან ტრადიციულ ჩარჩოებს მიღმა ფიქრის სურვილის არქონა საკმაოდ უცნაურია. შეიძლება ვამტკიცოთ, რომ დისციპლინა პრობლემაა ქართველებისათვის, მაგრამ იმავეს ვერ ვიტყვით კრეატიულობაზე. ამის დასტურად ქართველი მსახიობები, მოქანდაკეები და ფილმის რეჟისორები გამოდგებიან, რომლებიც ყოველთვის გამოირჩეოდნენ თავიანთი ორიგინალური სტილით საბჭოთა კავშირის დროსაც კი. მაშინ რატომ ხდება, რომ ქართველები გამოცდილ ტრადიციულ საქმიანობას ამჯობინებენ და თავს არიდებენ ახალ ინოვაციურ და ოდნავ უფრო რისკიან წამოწყებებს? ნუთუ ეს იმის ბრალია, რომ ქართველებს წარმოდგენა არ აქვთ, თუ როგორ შეიძლება გარდაიქმნას ტრადიციული პროდუქტები? ან იქნებ არ იციან რამდენად გაყიდვადი იქნება ახალი პროდუქტი? თუმცა ჩვენ ხომ, ასე თუ ისე, ჩართულნი ვართ ცოდნის გლობალური ურთიერთგაცვლის პროცესში, ინტერნეტის, საერთაშორისო ტელეარხებისა თუ ჟურნალ- გაზეთების მეშვეობით. თურქეთიც ხომ აქვეა, რა გვიშლის ხელს თუნდაც სხვადასხვა სახეობის ჩურჩხელის წარმოებაში? <h5>ინოვაცია სოფლის მეურნეობის განვითარების სამსახურში: იაპონური ხედვა</h5> ტრადიციული სოფლის ნობათისა და ხელნაკეთი ნივთების გაყიდვა საქართველოს გზებზე მრავალი ქართული ოჯახის შემოსავლის მთავარ წყაროს წარმოადგენს. დროთა განმავლობაში სხვადასხვა სოფელმა სპეციალიზაცია მოახდინა სხვადასხვა პროდუქტის წარმოებაზე. მაგალითად, ცნობილია, ხაშურის ჰამაკები, მანავის ჩურჩხელა და ტყლაპი, სურამის ნაზუქი და ა.შ. თუმცა ეს „სპეციალიზებული“ სოფლებიც კი ცოტას თუ აკეთებენ თავიანთი ადგილობრივი პროდუქტების ბრენდირებისა და ინოვაციისათვის. ქართული აგრარული მრეწველობის არადინამიურობის სრულ ანტიპოდს ვხვდებით იაპონიაში, სადაც ტრადიციები და კულტურა ისეთივე ძლიერია, როგორც ჩვენთან. იაპონური სოფლების მკვიდრნიც ხშირად თავიანთ ნაწარმს გზატკეცილებზე ყიდიან, თუმცა სრულიად განსხვავებული ფორმით. ახალი გზების მშენებლობისას იაპონელებმა სპეციალური გზისპირა მოსასვენებელი ადგილები შექმნეს, რომლებსაც ეწოდება „მიჩი-ნო-ეკი“ (Michi-no-Eki). ქვეყნის მასშტაბით სულ ასეთი 1,000-ზე მეტი შენობაა, რომელიც წელიწადში ჯამში 500 მილიონზე მეტ ადამიანს ემსახურება. იდენტური პროდუქტის გაყიდვის (ბიგმაკის ან ვენდისის) ნაცვლად, როგორც ეს აშშ-ს ან ევროპის მოსასვენებელ ზონებში ხდება, „მიჩი-ნო-ეკი“ აქცენტს ინოვაციასა და უნიკალურობაზე აკეთებს: ადგილობრივი ტურისტული და საინფორმაციო ცენტრები, ადგილობრივი კულტურა და გართობა, ადგილობრივად წარმოებული და ბრენდირებული საკვები, ხელოვნება და ხელნაკეთი ნივთები… მაგალითად, თუ რომელიმე ადგილი განთქმულია ვაშლის წარმოებით, მოსასვენებელ შენობაში წააწყდებით არამხოლოდ ვაშლს, არამედ ვაშლის სხვადასხვა ნაწარმსაც, როგორიცაა, ვაშლის ჯემი, ვაშლის ჩიპსი, ვაშლის ნამცხვარი და მრავალი სხვა. „მიჩი-ნო-ეკის“ იდეა კარგადაა ახსნილი . „2013 წლის აპრილის მონაცემებით, 1004 ასეთი მოსასვენებელი არსებობს. მათი უმეტესობა თვალწარმტაც მთლიან რეგიონში, ან სანაპიროს გასწვრივ მდებარეობს. როგორც წესი, ადგილობრივი მთავრობა თავის თავზე იღებს „მიჩი-ნო-ეკის“ აშენებას, ხოლო კერძო ორგანიზაციები ზრუნავენ მის მართვაზე. შესაბამისად, მომსახურების ყველა ასპექტი, ფორმისა და შინაარსის ჩათვლით, ადგილობრივების კრეატიულობისა და მახვილგონიერების დამსახურებაა. შედეგად, ყველა მოსასვენებელი ზონა უნიკალურია. ზოგი სტუმრებისთვის ადგილობრივი კულტურისა და ბუნების გასაცნობად მუზეუმებსაც მოიცავს, ზოგის გარშემო კი კურორტები გაშენდა“. „მრავალი „მიჩი-ნო-ეკი“ ტურისტულ ცენტრადაც კი გადაიქცა, სადაც შეგიძლია ისიამოვნო თბილი წყაროებით და გაერთო სათამაშო მოწყობილობებით, მოაწყო პრაქტიკული სემინარები, ისარგებლო მუზეუმით და ა.შ. დროთა განმავლობაში იზრდება იმ სტუმრების რიცხვი, რომლებსაც სპეციალურად „მიჩი-ნო-ეკის“ დათვალიერება სურთ“. ზოგ შემთხვევაში შენობის არქიტექტურაც მიმზიდველია. „მოსასვენებელი ოგუნი იუ („Oguni-Yu“) ოგუნი-მაჩიში, კუმამოტოს პრეფექტურაში მდებარეობს, 387-ე ეროვნულ გზატკეცილზე. შენობა კონუსის ფორმისაა და მისი ჩარჩო-კონსტრუქცია მთლიად ადგილობრივად წარმოებული კედარის ხისგანაა დამზადებული. ზედაპირი კი დაფარულია მინით, რომელიც მიმდებარე ტერიტორიას ირეკლავს. ეს მოსასვენებელი კოსმოსურ ხომალდს წააგავს ფანტასტიკური ფილმებიდან. ასევე, ვაწყდებით ინდივიდუალური დიზაინის სხვა მაგალითებსაც, რომელიც შერწყმულია ადგილობრივი რეგიონის მახასიათებლებთან, როგორიცაა სამურაის სახლის მსგავსი ან თიხის ჭურჭლის ფორმის მოსასვენებლები, შენობები გიგანტური წყლის ბორბლებით და ა.შ.“ შეიძლება საქართველო და იაპონია ძალიან განსხვავებული ქვეყნებია, მაგრამ არაფერია ცუდი იმაში, თუ ქართველები ისწავლიან იაპონელების გამოცდილებაზე, თუ როგორ შეიძლება ვიაზროვნოთ ტრადიცულ ჩარჩოებს მიღმა და ჩავაყენოთ ადგილობრივი უნარები და ტრადიციები სოფლის განვითარების სამსახურში. ამას, რა თქმა უნდა, მცირედი ხელის წაშველება დასჭირდება საქართველოს მთავრობისგან, ადგილობრივი ხელისუფლების ან დონორებისგან, რომელთა შორისაც იაპონიის საერთაშორისო თანამშრომლობის სააგენტოცაა (JICA).

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3170	http://www.iset.ge/blog/?p=3170
ეკონომისტებს შორის გავრცელდა ხმა, თითქოს არსებობს ეკონომეტრიკული კვლევა, რომლის თანახმად ძლიერი ეკონომისტებით მდიდარი ქვეყნის ეკონომიკა უარესად ფუნქციონირებს. შეიძლება ეს კვლევა რეალურად არც კი არსებობს, მაგრამ, ერთი შეხედვითაც, კორელაცია ქვეყნის ეკონომიკურ მდგომარეობასა და მისი ეკონომისტების ხარისხს შორის ცალსახად დადებითი ნამდვილად არ არის. დიდი ბრიტანეთის, ყველა დროის საუკეთესო ეკონომისტების — ადამ სმიტის, ჯონ მეინარდ კეინსისა და დევიდ რიკარდოს სამშობლოს ეკონომიკური განვითარება თითქმის მთელი XX საუკუნის განმავლობაში ჩამორჩებოდა სხვა ევროპულ ქვეყნებს. მეორეს მხრივ, იაპონიას არასოდეს ჰყოლია მსოფლიოში სახელგანთქმული ეკონომისტები, მაგრამ 20-25 წლის წინ მსოფლიოში ყველა კრთოდა მისი ეკონომიკური ძლევამოსილების წინაშე. ე.ი. ეკონომისტების გარეშე სჯობს? მოდით, ნუ გამოვიტანთ ნაადრევ დასკვნებს. <h5>რას ნიშნავს, იყო ეკონომისტი</h5> როგორც წესი, ეკონომიკური განათლებით შეძენილი უნარებისა და ცოდნის კომბინაცია ამ პროფესიის ადამიანებს შრომის ბაზარზე მოთხოვნად კადრებად აყალიბებს. რაოდენობრივი ანალიზის სიღრმის თვალსაზრისით, ეკონომიკური განათლება, რა თქმა უნდა, ვერ შეედრება მათემატიკურს, თუმცა პრესტიჟული ეკონომიკური პროგრამების კურიკულუმი, როგორც წესი, დიდი დოზით მოიცავს გამოყენებით მათემატიკას. მეტიც, ეკონომიკის ზოგიერთ სფეროში, მაგალითად თამაშთა თეორიაში, მიღებულია შედეგების მათემატიკურად დამტკიცებული თეორემის სახით წარმოდგენა. გარდა ამისა, ეკონომისტები ინტენსიურად სწავლობენ გამოყენებით სტატისტიკას და ეკონომეტრიკას. აღნიშნული საგნების ხარისხიანი სწავლება, როგორც წესი, მოიცავს ისეთ კომპიუტერულ პროგრამებში პრაქტიკულ მუშაობას, როგორიცაა STATA, SPSS ან Eviews. ასე რომ, ეკონომისტებს შეუძლიათ რეალურ მონაცემებთან მუშაობა უნივერსიტეტის დამთავრებისთანავე. გარდა რაოდენობრივი ანალიზისა, ეკონომისტებს ანალიტიკურ აზროვნებაშიც წვრთნიან. არგუმენტირებული მსჯელობის უნარი კი მათ საშუალებას აძლევს ეკონომიკურ კითხვებზე პასუხები არამხოლოდ ეკონომიკურ თეორიებში, არამედ სხვა ისეთ დისციპლინებშიც ეძიონ, როგორიცაა სოციოლოგია, ფსიქოლოგია, ისტორია, პოლიტიკური მეცნიერებები და ფილოსოფიაც კი. ეკონომიკური თეორიები , ეკონომიკური მეცნიერების ეს თვალწარმტაცი და გარკვეულწილად წინააღმდეგობრივი სფერო, სოციალური მოვლენების ასახსნელად მოდელებს , ძირითადად კი მათემატიკურ მოდელებს იყენებს. ეკონომისტების მიერ სრულყოფილი ეს მეთოდოლოგიური მიდგომა სხვა დისციპლინებშიც გავრცელდა. დღესდღეობით არსებობს პოლიტიკის, კრიმინალის, ქორწინების, ოჯახში ძალადობის, გენდერული თანასწორობის და რელიგიის „ეკონომიკური თეორიაც“ კი. ეს თეორიები იყენებენ ეკონომიკურ მეთოდებს არაეკონომიკური მოვლენების ასახსნელად. თეორიულ ბიოლოგიასა და კომპიუტერულ მეცნიერებებშიც კი არსებობს ვრცელი ლიტერატურა, რომელიც ეკონომიკის პირმშოს, თამაშთა თეორიას ემყარება. თუმცა ეკონომიკური თეორიის მიზანი ხშირად არასწორადაა გაგებული. მოდელები ხშირად აშკარად არარეალისტურად გამარტივებულ დაშვებებს ემყარება და შედეგად რეალობის ბევრ მნიშვნელოვან ასპექტს უგულებელყოფს. სტუდენტები, რომლებიც ეკონომიკის სწავლას  უკეთესი პროგნოზირების ან სულ ცოტა რეალობის რეალისტურად აღწერის მიზნით იწყებენ, ხშირად გაუცხოვებას გრძნობენ მოდელების მიმართ. ეს გაურკვევლობა ზოგჯერ პირველკურსელებს ეკონომიკის ნაცვლად სხვა მიმართულების არჩევისკენაც კი უბიძგებს. ეს სამწუხარო გაუგებრობაა, რადგან ეკონომიკური მეცნიერება არც ზუსტი პროგნოზირების და არც რეალობის ზუსტად აღწერის მიზანს არ ემასახურება. სამაგიეროდ, ეკონომიკური მოდელები გვეხმარება ჯანსაღი არგუმენტების მოყვანაში, გარკვეული პოზიციის მხარდასაჭერად ან უარსაყოფად. ყველა გამოცდილმა ეკონომისტმა იცის, რომ ბევრად უფრო ადვილია განავითარო გონივრული და თანმიმდევრული არგუმენტი, თუკი ეს უკანასკნელი თეორიულ მოდელს ემყარება. ეკონომიკურმა თეორიამ მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა უამრავი ადამიანის მსოფლმხედველობის ჩამოყალიბებაში. ბევრი პოლიტიკოსი ისე იყენებს ეკონომიკურ არგუმენტებს, რომ თეორიის შესახებ წარმოდგენაც არ აქვს. მაკროეკონომიკის შესახებ საუბარი ხშირად ჯონ მეინარდ კეინსის მოსაზრებებს ეყრდნობა, საერთაშორისო ვაჭრობის შესახებ — დევიდ რიკარდოს იდეებს, ბაზრების სასარგებლო როლის შესახებ — ადამ სმიტის ლოგიკას, საბაზრო ეკონომიკის კრიტიკისას კი —კარლ მარქსის არგუმენტებს. კეინსის ცნობილი სიტყვების თანახმად, „ეკონომისტების და პოლიტიკოსების ფილოსოფია, როდესაც მართებულია და მაშინაც როდესაც მცდარია, ყოველთვის უფრო ძლიერია, ვიდრე საყოველთაოდაა მიჩნეული. მართლაც, მსოფლიო ოდნავ სხვა რამით იმართება. თუმცა პრაქტიკული ადამიანები, რომლებიც ამ მსოფლიოს განაგებენ და საკუთარ თავს ყოველგვარი ინტელექტუალური გავლენისგან თავისუფლად მიიჩნევენ, ხშირად რომელიმე განსვენებული ეკონომისტის მონები არიან.“ <h5>სად მუშაობენ ეკონომისტები</h5> პროფესიის ბუნებიდან გამომდინარე, ეკონომისტები დასაქმებულნი არიან ბევრგან, მრავალი სხვადასხვა დანიშნულებით — დაწყებული მათემატიკური მოდელების გამოყენებით სტატისტიკური ანალიზის ჩატარებიდან, საქართველოს ღვინის ინდუსტრიის შესახებ ისტორიის დაწერამდე. საჯარო სექტორში ამგვარი უნარებით აღჭურვილ ადამიანებს ეძებენ ცენტრალური ბანკები, მარეგულირებლები და სამინისტროები. კერძო სექტორში ეკონომისტები საქმდებიან ისეთ განყოფილებებში, სადაც რაოდენობრივი ანალიზი და პოლიტიკური ლობირებაა საჭირო. პოლიტიკური პარტიები და ინტერესთა ჯგუფები ქირაობენ ეკონომისტებს მათი პოზიციებისთვის ეკონომიკური გამართლების საძიებლად. შრომის ეკონომიკის სპეციალისტები ამტკიცებენ, რომ სინამდვილეში დამსაქმებლებს საერთოდ არ აინტერესებთ, რა ისწავლეს კურსდამთავრებულებმა უნივერსიტეტებში. ამ თეორიის მიხედვით, უნივერსიტეტის ხარისხის მოპოვების ძირითადი მიზანია შრომის ბაზარზე სიგნალის გაგზავნა, რომ კურსდამთავრებული ჭკვიანი და შრომისმოყვარეა. მართლაც, მას, ვისაც შეუძლია მაგისტრის ხარისხის მოპოვება ეკონომიკაში (ან სხვა ასევე რთულ მიმართულებაში) აქვს ძალიან მნიშვნელოვანი უნარები, რომლის გამოყენებაც სხვადასხვა მიმართულებით შეიძლება. ასეთ ადამიანს შეუძლია იშრომოს თავდაუზოგავად და დამოუკიდებლად, არის გამძლე და შეუძლია გაუმკლავდეს რთულ და მძიმე სამუშაოს. ასე რომ, მიუხედავად იმისა, რომ  კომპანიებს შეიძლება არ აინტერესებდეთ მიკროეკონომიკისა და მაკროეკონომიკის ღრმა ცოდნა, მათ მაინც შეიძლება დაიქირაონ ეკონომისტები მათი ზოგადი უნარების გამო. ის, ვინც მოახერხებს წარჩინებით სწავლას ისეთ ადგილებში, როგორიცაა თსუ ეკონომიკის საერთაშორისო სკოლა (ISET), შრომის ბაზარზე აგზავნის ძლიერ სიგნალს. პირველ წელს სტუდენტები სწავლობენ ძირითად საგნებს: მიკროეკონომიკას, მაკროეკონომიკას, მათემატიკას, სტატისტიკა/ეკონომეტრიკას და აკადემიურ წერას ინგლისურად. ამ პერიოდის განმავლობაში სტუდენტები ესწრებიან ლექციებს, რომლებიც მიმდინარეობს ყოველდღე დილიდან საღამომდე და შემდეგ მუშაობენ ბიბლიოთეკაში, ხშირად გვიან ღამემდეც. ინტენსიური სწავლის შვიდი კვირის შემდეგ (ერთი „მინი-სემესტრი“) არის მერვე საგამოცდო კვირა. ვინც მთელი მინი-სემეტრის განმავლობაში ინტენსიურად არ მეცადინეობდა, გამოცდების ჩაბარების რეალური შანსი არ გააჩნია. ასე გრძელდება მთელი წელი. ის, ვისაც ამ გზის გავლა შეუძლია, ძალიან შრომისმოყვარე და გონიერია. რადგან ამ თვისებებს ყველა ვერ ავლენს, სტუდენტების დაახლოებით ნახევარი მალევე ტოვებს პროგრამას. ეს ხდება მიუხედავად იმისა, რომ მისაღები გამოცდები ძალიან კონკურენტულია. აპლიკანტების მხოლოდ მცირე ნაწილი ხვდება ISET-ში და თამამად შეიძლება ითქვას, მათი უმრავლესობა თაობის საუკეთესო ნაწილის წარმომადგენელია. მეორე წელს წნეხი მცირდება, კურსები ნაკლებად ინტენსიურია და სტუდენტებს შეუძლიათ საკუთარი ინტერესებისამებრ შეარჩიონ გასავლელი საგნების პორტფელიც. თუმცა ამავდროულად მათ უნდა დაწერონ ძალიან სერიოზული სამაგისტრო ნაშრომიც. სკოლა 2006 წელს დაარსდა და ამჟამად 200-მდე კურსდამთავრებული ჰყავს. მათ შორის მხოლოდ 2 არის უმუშევარი. გრაფიკი გვიჩვენებს ISET-ის კურსდამთავრებულების დასაქმებას საქართველოში.  კურსდამთავრებულების უდიდესი ნაწილი საჯარო სექტორში, კერძოდ კი, სამინისტროებსა და ეროვნულ ბანკში მიდის სამუშაოდ. ბევრი მათგანი დღესდღეობით უკვე წამყვან პოზიციებზე დეპარტამენტების ხელძღვანელებად, წამყვან ანალიტიკოსებად და ა.შ. მუშაობენ. რაოდენობრივად მეორე ყველაზე დიდი კატეგორიაა ის კურსდამთავრებულები, რომლებმაც გადაწყვიტეს სწავლის გაგრძელება სადოქტორო და სამაგისტრო პროგრამებზე საზღვარგარეთ. ISET-ის კურსდამთავრებულები სწავლობენ მსოფლიოს საუკეთესო ამერიკულ სადოქტორო პროგრამებზე: სტენფორდის, ჩიკაგოს, ნიუ-იორკის, ჯორჯთაუნისა და პენსილვანიის უნივერსიტეტებში; ევროპულ სადოქტორო პროგრამებზე: ვარვიკის, ლესტერის, ტულუზის, პრაღის (CERGE-EI), ბილეფელდის და ჰალეს უნივერსიტეტებში. ეკონომიკის სასწავლო პროგრამებზე უფრო ადვილია საზღვარგარეთ სწავლა, ვიდრე სხვა სოციალურ მეცნიერებებში, რადგან ძირითადი შინაარსი და აზრი ყველგან ერთი და იგივეა მთელს მსოფლიოში (შესაძლო გამონაკლისების, კუბის და ჩრდილოეთ კორეის გარდა). არ აქვს მნიშვნელობა, სად ისწავლი მიკროენომიკას, ბერლინში, იერუსალიმში თუ ISET-ში, რადგან ყველგან ისწავლება ერთი და იგივე მასალებით. ISET-ის კურსდამთავრებულების 21% კერძო სექტორშია დასაქმებული. ეს მონაცემი იმდენად არაფერს გვეუბნება კერძო სექტორის განვითარების შესახებ, რამდენადაც ეკონომიკის კურსდამთავრებულების პრიორიტეტების შესახებ. მას, ვისაც კერძო სექტორში მუშაობა სურს, როგორც წესი, ეკონომიკის ნაცვლად მის მონათესავე ბიზნესის ადმინისტრირების პროფესიას ირჩევს. ეკონომიკის სწავლის მოტივაცია კი ხშირად ეფუძნება საზოგადოების კეთილდღეობაზე ზრუნვას. ამ შემთხვევაში საჯარო სექტორი ბუნებრივი დამსაქმებელია. სამომავლოდ, მოსალოდნელია, რომ კერძო სექტორში დასაქმებული ეკონომისტების რაოდენობა გაიზრდება, რადგან განვითარება მისცემს კომპანიებს იმის საშუალებას, რომ კვალიფიციურ კადრებს მეტი გადაუხადონ. ამან შეიძლება გააბათილოს იმ კეთილშობილური განზრახვისკენ სწრაფვა, რის გამოც სტუდენტმა ეკონომიკის სწავლა დაიწყო. ჩვენი კურსამთავრებულების 14% არასამთავრობო ორგანიზაციებში მოღვაწეობს. ამ ორგანიზაციებს, როგორც წესი, მართავენ და აფუძნებენ უცხოელები. ISET-ელი ეკონომისტი ანალიტიკური უნარების გარდა თავისუფლად ფლობს ინგლისურ ენას, რაც მას არასამთავრობო ორგანიზაციებშიც უპირატესობას ანიჭებს. <h5>სჭირდება თუ არა საქართველოს ეკონომისტები?</h5> საზოგადოებაში ეკონომისტების პრაქტიკული წვლილი არ შემოიფარგლება კეინსისა და სმიტის მსგავსი გამორჩეულად ბრწყინვალე ეკონომისტების იდეებით. მხოლოდ ეკონომისტების ძალიან მცირე ნაწილი მუშაობს ისეთ ადგილას, რომელიც ექსკლუზიურად ამ პროფესიისთვისაა განკუთვნილი. ეკონომიკური კვალიფიკაცია, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, გამოყენებადია ფართო კონტექსტში. ამ ყველაფრის გათვალისწინებით, ქვეყანას ეკონომისტების გარეშე ძალიან გაუჭირდებოდა. სულაც არ იქნება გადამეტებული, თუ ვიტყვით, რომ ეკონომიკა არის ის საკვანძო პროფესია, რომელსაც ქვეყნის განვითარებისთვის მრავალგანზომილებიანი სტრატეგიული მნიშვნელობა აქვს. საბჭოთა კავშირის ერთ-ერთი პრობლემა სწორედ ის იყოს, რომ მისი „ეკონომიკა“ ფაქტიურად იყო მხოლოდ მარქსისტ-ლენინისტური იდეოლოგიის შესწავლა. საბჭოთა კავშირს რომ ეფექტური და მეცნიერულად დამოუკიდებელი ეკონომიკის პროფესიონალები ჰყოლოდა, მისი დანგრევის გამომწვევი გარემოებების პრევენცია შესაძლებელი იქნებოდა (მაგალითად როგორც ჩინეთში). საქართველოში ეკონომიკა უკიდურესად მყიფეა და ცუდი ეკონომიკური პოლიტიკით ბევრი რამის გაფუჭება შეიძლება. უცხოელ ექსპერტებზე დაყრდნობა არ არის გამოსავალი, რადგან მათ არ აქვთ ქვეყნის მიმართ იმგვარი მოვალეობები, რომელიც მხოლოდ საქართველოს მოქალაქეებს შეიძლება გააჩნდეთ. თუკი საქართველოში მოვლენები არასასურველი მიმართულებით განვითარდება, უცხოელები უბრალოდ ადგებიან და სხვა ქვეყანაში გადაინაცვლებენ. შესაბამისად, ქვეყნის მარცხი მათთვის იმდენად მტკივნეული არ იქნება, რამდენადაც ქართველებისთვის. საბოლოოდ, მხოლოდ მოქალაქეები ზრუნავენ რეალურად საქართველოზე. ასე რომ, ქვეყანას ნამდვილად სჭირდება ადგილობრივი ეკონომისტები, ამ დარგში თანამედროვე მსოფლიო დონის განათლებით.	ეკონომისტებს შორის გავრცელდა ხმა, თითქოს არსებობს ეკონომეტრიკული კვლევა, რომლის თანახმად ძლიერი ეკონომისტებით მდიდარი ქვეყნის ეკონომიკა უარესად ფუნქციონირებს. შეიძლება ეს კვლევა რეალურად არც კი არსებობს, მაგრამ, ერთი შეხედვითაც, კორელაცია ქვეყნის ეკონომიკურ მდგომარეობასა და მისი ეკონომისტების ხარისხს შორის ცალსახად დადებითი ნამდვილად არ არის. დიდი ბრიტანეთის, ყველა დროის საუკეთესო ეკონომისტების — ადამ სმიტის, ჯონ მეინარდ კეინსისა და დევიდ რიკარდოს სამშობლოს ეკონომიკური განვითარება თითქმის მთელი XX საუკუნის განმავლობაში ჩამორჩებოდა სხვა ევროპულ ქვეყნებს. მეორეს მხრივ, იაპონიას არასოდეს ჰყოლია მსოფლიოში სახელგანთქმული ეკონომისტები, მაგრამ 20-25 წლის წინ მსოფლიოში ყველა კრთოდა მისი ეკონომიკური ძლევამოსილების წინაშე. ე.ი. ეკონომისტების გარეშე სჯობს? მოდით, ნუ გამოვიტანთ ნაადრევ დასკვნებს. <h5>რას ნიშნავს, იყო ეკონომისტი</h5> როგორც წესი, ეკონომიკური განათლებით შეძენილი უნარებისა და ცოდნის კომბინაცია ამ პროფესიის ადამიანებს შრომის ბაზარზე მოთხოვნად კადრებად აყალიბებს. რაოდენობრივი ანალიზის სიღრმის თვალსაზრისით, ეკონომიკური განათლება, რა თქმა უნდა, ვერ შეედრება მათემატიკურს, თუმცა პრესტიჟული ეკონომიკური პროგრამების კურიკულუმი, როგორც წესი, დიდი დოზით მოიცავს გამოყენებით მათემატიკას. მეტიც, ეკონომიკის ზოგიერთ სფეროში, მაგალითად თამაშთა თეორიაში, მიღებულია შედეგების მათემატიკურად დამტკიცებული თეორემის სახით წარმოდგენა. გარდა ამისა, ეკონომისტები ინტენსიურად სწავლობენ გამოყენებით სტატისტიკას და ეკონომეტრიკას. აღნიშნული საგნების ხარისხიანი სწავლება, როგორც წესი, მოიცავს ისეთ კომპიუტერულ პროგრამებში პრაქტიკულ მუშაობას, როგორიცაა STATA, SPSS ან Eviews. ასე რომ, ეკონომისტებს შეუძლიათ რეალურ მონაცემებთან მუშაობა უნივერსიტეტის დამთავრებისთანავე. გარდა რაოდენობრივი ანალიზისა, ეკონომისტებს ანალიტიკურ აზროვნებაშიც წვრთნიან. არგუმენტირებული მსჯელობის უნარი კი მათ საშუალებას აძლევს ეკონომიკურ კითხვებზე პასუხები არამხოლოდ ეკონომიკურ თეორიებში, არამედ სხვა ისეთ დისციპლინებშიც ეძიონ, როგორიცაა სოციოლოგია, ფსიქოლოგია, ისტორია, პოლიტიკური მეცნიერებები და ფილოსოფიაც კი. ეკონომიკური თეორიები , ეკონომიკური მეცნიერების ეს თვალწარმტაცი და გარკვეულწილად წინააღმდეგობრივი სფერო, სოციალური მოვლენების ასახსნელად მოდელებს , ძირითადად კი მათემატიკურ მოდელებს იყენებს. ეკონომისტების მიერ სრულყოფილი ეს მეთოდოლოგიური მიდგომა სხვა დისციპლინებშიც გავრცელდა. დღესდღეობით არსებობს პოლიტიკის, კრიმინალის, ქორწინების, ოჯახში ძალადობის, გენდერული თანასწორობის და რელიგიის „ეკონომიკური თეორიაც“ კი. ეს თეორიები იყენებენ ეკონომიკურ მეთოდებს არაეკონომიკური მოვლენების ასახსნელად. თეორიულ ბიოლოგიასა და კომპიუტერულ მეცნიერებებშიც კი არსებობს ვრცელი ლიტერატურა, რომელიც ეკონომიკის პირმშოს, თამაშთა თეორიას ემყარება. თუმცა ეკონომიკური თეორიის მიზანი ხშირად არასწორადაა გაგებული. მოდელები ხშირად აშკარად არარეალისტურად გამარტივებულ დაშვებებს ემყარება და შედეგად რეალობის ბევრ მნიშვნელოვან ასპექტს უგულებელყოფს. სტუდენტები, რომლებიც ეკონომიკის სწავლას  უკეთესი პროგნოზირების ან სულ ცოტა რეალობის რეალისტურად აღწერის მიზნით იწყებენ, ხშირად გაუცხოვებას გრძნობენ მოდელების მიმართ. ეს გაურკვევლობა ზოგჯერ პირველკურსელებს ეკონომიკის ნაცვლად სხვა მიმართულების არჩევისკენაც კი უბიძგებს. ეს სამწუხარო გაუგებრობაა, რადგან ეკონომიკური მეცნიერება არც ზუსტი პროგნოზირების და არც რეალობის ზუსტად აღწერის მიზანს არ ემასახურება. სამაგიეროდ, ეკონომიკური მოდელები გვეხმარება ჯანსაღი არგუმენტების მოყვანაში, გარკვეული პოზიციის მხარდასაჭერად ან უარსაყოფად. ყველა გამოცდილმა ეკონომისტმა იცის, რომ ბევრად უფრო ადვილია განავითარო გონივრული და თანმიმდევრული არგუმენტი, თუკი ეს უკანასკნელი თეორიულ მოდელს ემყარება. ეკონომიკურმა თეორიამ მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა უამრავი ადამიანის მსოფლმხედველობის ჩამოყალიბებაში. ბევრი პოლიტიკოსი ისე იყენებს ეკონომიკურ არგუმენტებს, რომ თეორიის შესახებ წარმოდგენაც არ აქვს. მაკროეკონომიკის შესახებ საუბარი ხშირად ჯონ მეინარდ კეინსის მოსაზრებებს ეყრდნობა, საერთაშორისო ვაჭრობის შესახებ — დევიდ რიკარდოს იდეებს, ბაზრების სასარგებლო როლის შესახებ — ადამ სმიტის ლოგიკას, საბაზრო ეკონომიკის კრიტიკისას კი —კარლ მარქსის არგუმენტებს. კეინსის ცნობილი სიტყვების თანახმად, „ეკონომისტების და პოლიტიკოსების ფილოსოფია, როდესაც მართებულია და მაშინაც როდესაც მცდარია, ყოველთვის უფრო ძლიერია, ვიდრე საყოველთაოდაა მიჩნეული. მართლაც, მსოფლიო ოდნავ სხვა რამით იმართება. თუმცა პრაქტიკული ადამიანები, რომლებიც ამ მსოფლიოს განაგებენ და საკუთარ თავს ყოველგვარი ინტელექტუალური გავლენისგან თავისუფლად მიიჩნევენ, ხშირად რომელიმე განსვენებული ეკონომისტის მონები არიან.“ <h5>სად მუშაობენ ეკონომისტები</h5> პროფესიის ბუნებიდან გამომდინარე, ეკონომისტები დასაქმებულნი არიან ბევრგან, მრავალი სხვადასხვა დანიშნულებით — დაწყებული მათემატიკური მოდელების გამოყენებით სტატისტიკური ანალიზის ჩატარებიდან, საქართველოს ღვინის ინდუსტრიის შესახებ ისტორიის დაწერამდე. საჯარო სექტორში ამგვარი უნარებით აღჭურვილ ადამიანებს ეძებენ ცენტრალური ბანკები, მარეგულირებლები და სამინისტროები. კერძო სექტორში ეკონომისტები საქმდებიან ისეთ განყოფილებებში, სადაც რაოდენობრივი ანალიზი და პოლიტიკური ლობირებაა საჭირო. პოლიტიკური პარტიები და ინტერესთა ჯგუფები ქირაობენ ეკონომისტებს მათი პოზიციებისთვის ეკონომიკური გამართლების საძიებლად. შრომის ეკონომიკის სპეციალისტები ამტკიცებენ, რომ სინამდვილეში დამსაქმებლებს საერთოდ არ აინტერესებთ, რა ისწავლეს კურსდამთავრებულებმა უნივერსიტეტებში. ამ თეორიის მიხედვით, უნივერსიტეტის ხარისხის მოპოვების ძირითადი მიზანია შრომის ბაზარზე სიგნალის გაგზავნა, რომ კურსდამთავრებული ჭკვიანი და შრომისმოყვარეა. მართლაც, მას, ვისაც შეუძლია მაგისტრის ხარისხის მოპოვება ეკონომიკაში (ან სხვა ასევე რთულ მიმართულებაში) აქვს ძალიან მნიშვნელოვანი უნარები, რომლის გამოყენებაც სხვადასხვა მიმართულებით შეიძლება. ასეთ ადამიანს შეუძლია იშრომოს თავდაუზოგავად და დამოუკიდებლად, არის გამძლე და შეუძლია გაუმკლავდეს რთულ და მძიმე სამუშაოს. ასე რომ, მიუხედავად იმისა, რომ  კომპანიებს შეიძლება არ აინტერესებდეთ მიკროეკონომიკისა და მაკროეკონომიკის ღრმა ცოდნა, მათ მაინც შეიძლება დაიქირაონ ეკონომისტები მათი ზოგადი უნარების გამო. ის, ვინც მოახერხებს წარჩინებით სწავლას ისეთ ადგილებში, როგორიცაა თსუ ეკონომიკის საერთაშორისო სკოლა (ISET), შრომის ბაზარზე აგზავნის ძლიერ სიგნალს. პირველ წელს სტუდენტები სწავლობენ ძირითად საგნებს: მიკროეკონომიკას, მაკროეკონომიკას, მათემატიკას, სტატისტიკა/ეკონომეტრიკას და აკადემიურ წერას ინგლისურად. ამ პერიოდის განმავლობაში სტუდენტები ესწრებიან ლექციებს, რომლებიც მიმდინარეობს ყოველდღე დილიდან საღამომდე და შემდეგ მუშაობენ ბიბლიოთეკაში, ხშირად გვიან ღამემდეც. ინტენსიური სწავლის შვიდი კვირის შემდეგ (ერთი „მინი-სემესტრი“) არის მერვე საგამოცდო კვირა. ვინც მთელი მინი-სემეტრის განმავლობაში ინტენსიურად არ მეცადინეობდა, გამოცდების ჩაბარების რეალური შანსი არ გააჩნია. ასე გრძელდება მთელი წელი. ის, ვისაც ამ გზის გავლა შეუძლია, ძალიან შრომისმოყვარე და გონიერია. რადგან ამ თვისებებს ყველა ვერ ავლენს, სტუდენტების დაახლოებით ნახევარი მალევე ტოვებს პროგრამას. ეს ხდება მიუხედავად იმისა, რომ მისაღები გამოცდები ძალიან კონკურენტულია. აპლიკანტების მხოლოდ მცირე ნაწილი ხვდება ISET-ში და თამამად შეიძლება ითქვას, მათი უმრავლესობა თაობის საუკეთესო ნაწილის წარმომადგენელია. მეორე წელს წნეხი მცირდება, კურსები ნაკლებად ინტენსიურია და სტუდენტებს შეუძლიათ საკუთარი ინტერესებისამებრ შეარჩიონ გასავლელი საგნების პორტფელიც. თუმცა ამავდროულად მათ უნდა დაწერონ ძალიან სერიოზული სამაგისტრო ნაშრომიც. სკოლა 2006 წელს დაარსდა და ამჟამად 200-მდე კურსდამთავრებული ჰყავს. მათ შორის მხოლოდ 2 არის უმუშევარი. გრაფიკი გვიჩვენებს ISET-ის კურსდამთავრებულების დასაქმებას საქართველოში.  კურსდამთავრებულების უდიდესი ნაწილი საჯარო სექტორში, კერძოდ კი, სამინისტროებსა და ეროვნულ ბანკში მიდის სამუშაოდ. ბევრი მათგანი დღესდღეობით უკვე წამყვან პოზიციებზე დეპარტამენტების ხელძღვანელებად, წამყვან ანალიტიკოსებად და ა.შ. მუშაობენ. რაოდენობრივად მეორე ყველაზე დიდი კატეგორიაა ის კურსდამთავრებულები, რომლებმაც გადაწყვიტეს სწავლის გაგრძელება სადოქტორო და სამაგისტრო პროგრამებზე საზღვარგარეთ. ISET-ის კურსდამთავრებულები სწავლობენ მსოფლიოს საუკეთესო ამერიკულ სადოქტორო პროგრამებზე: სტენფორდის, ჩიკაგოს, ნიუ-იორკის, ჯორჯთაუნისა და პენსილვანიის უნივერსიტეტებში; ევროპულ სადოქტორო პროგრამებზე: ვარვიკის, ლესტერის, ტულუზის, პრაღის (CERGE-EI), ბილეფელდის და ჰალეს უნივერსიტეტებში. ეკონომიკის სასწავლო პროგრამებზე უფრო ადვილია საზღვარგარეთ სწავლა, ვიდრე სხვა სოციალურ მეცნიერებებში, რადგან ძირითადი შინაარსი და აზრი ყველგან ერთი და იგივეა მთელს მსოფლიოში (შესაძლო გამონაკლისების, კუბის და ჩრდილოეთ კორეის გარდა). არ აქვს მნიშვნელობა, სად ისწავლი მიკროენომიკას, ბერლინში, იერუსალიმში თუ ISET-ში, რადგან ყველგან ისწავლება ერთი და იგივე მასალებით. ISET-ის კურსდამთავრებულების 21% კერძო სექტორშია დასაქმებული. ეს მონაცემი იმდენად არაფერს გვეუბნება კერძო სექტორის განვითარების შესახებ, რამდენადაც ეკონომიკის კურსდამთავრებულების პრიორიტეტების შესახებ. მას, ვისაც კერძო სექტორში მუშაობა სურს, როგორც წესი, ეკონომიკის ნაცვლად მის მონათესავე ბიზნესის ადმინისტრირების პროფესიას ირჩევს. ეკონომიკის სწავლის მოტივაცია კი ხშირად ეფუძნება საზოგადოების კეთილდღეობაზე ზრუნვას. ამ შემთხვევაში საჯარო სექტორი ბუნებრივი დამსაქმებელია. სამომავლოდ, მოსალოდნელია, რომ კერძო სექტორში დასაქმებული ეკონომისტების რაოდენობა გაიზრდება, რადგან განვითარება მისცემს კომპანიებს იმის საშუალებას, რომ კვალიფიციურ კადრებს მეტი გადაუხადონ. ამან შეიძლება გააბათილოს იმ კეთილშობილური განზრახვისკენ სწრაფვა, რის გამოც სტუდენტმა ეკონომიკის სწავლა დაიწყო. ჩვენი კურსამთავრებულების 14% არასამთავრობო ორგანიზაციებში მოღვაწეობს. ამ ორგანიზაციებს, როგორც წესი, მართავენ და აფუძნებენ უცხოელები. ISET-ელი ეკონომისტი ანალიტიკური უნარების გარდა თავისუფლად ფლობს ინგლისურ ენას, რაც მას არასამთავრობო ორგანიზაციებშიც უპირატესობას ანიჭებს. <h5>სჭირდება თუ არა საქართველოს ეკონომისტები?</h5> საზოგადოებაში ეკონომისტების პრაქტიკული წვლილი არ შემოიფარგლება კეინსისა და სმიტის მსგავსი გამორჩეულად ბრწყინვალე ეკონომისტების იდეებით. მხოლოდ ეკონომისტების ძალიან მცირე ნაწილი მუშაობს ისეთ ადგილას, რომელიც ექსკლუზიურად ამ პროფესიისთვისაა განკუთვნილი. ეკონომიკური კვალიფიკაცია, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, გამოყენებადია ფართო კონტექსტში. ამ ყველაფრის გათვალისწინებით, ქვეყანას ეკონომისტების გარეშე ძალიან გაუჭირდებოდა. სულაც არ იქნება გადამეტებული, თუ ვიტყვით, რომ ეკონომიკა არის ის საკვანძო პროფესია, რომელსაც ქვეყნის განვითარებისთვის მრავალგანზომილებიანი სტრატეგიული მნიშვნელობა აქვს. საბჭოთა კავშირის ერთ-ერთი პრობლემა სწორედ ის იყოს, რომ მისი „ეკონომიკა“ ფაქტიურად იყო მხოლოდ მარქსისტ-ლენინისტური იდეოლოგიის შესწავლა. საბჭოთა კავშირს რომ ეფექტური და მეცნიერულად დამოუკიდებელი ეკონომიკის პროფესიონალები ჰყოლოდა, მისი დანგრევის გამომწვევი გარემოებების პრევენცია შესაძლებელი იქნებოდა (მაგალითად როგორც ჩინეთში). საქართველოში ეკონომიკა უკიდურესად მყიფეა და ცუდი ეკონომიკური პოლიტიკით ბევრი რამის გაფუჭება შეიძლება. უცხოელ ექსპერტებზე დაყრდნობა არ არის გამოსავალი, რადგან მათ არ აქვთ ქვეყნის მიმართ იმგვარი მოვალეობები, რომელიც მხოლოდ საქართველოს მოქალაქეებს შეიძლება გააჩნდეთ. თუკი საქართველოში მოვლენები არასასურველი მიმართულებით განვითარდება, უცხოელები უბრალოდ ადგებიან და სხვა ქვეყანაში გადაინაცვლებენ. შესაბამისად, ქვეყნის მარცხი მათთვის იმდენად მტკივნეული არ იქნება, რამდენადაც ქართველებისთვის. საბოლოოდ, მხოლოდ მოქალაქეები ზრუნავენ რეალურად საქართველოზე. ასე რომ, ქვეყანას ნამდვილად სჭირდება ადგილობრივი ეკონომისტები, ამ დარგში თანამედროვე მსოფლიო დონის განათლებით.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3166	http://www.iset.ge/blog/?p=3278
A few weeks ago, the Israeli ambassador His Excellency Yuval Fuchs delivered a speech at ISET, explaining the amazing transformation of Israel from what essentially was an agricultural state into what many economists call a knowledge economy . The ambassador reported that in his youth the foremost product Israel was known for were oranges . In the last thirty years, however, Israel created a high-tech sector that can compete (and in many aspects surpasses) the high-tech industries of the United States and Europe. Over 60 Israeli companies are listed in the US technology stock exchange NASDAQ, more than of any other foreign country, and many marvelous innovations, like Google’s “auto suggest” function or the RSA encryption technology, can be attributed to Israeli companies. The ambassador practically demonstrated the innovativeness of the Israeli economy by bringing his presentation slides saved on a smart card that could be kept in his wallet like a bank card. Moreover, he brought some Russian-language copies of Dan Senor and Saul Singer’s 2009 book “Start-Up Nation” for the ISET library, a book that describes how the Israeli economy became a cradle of innovations (if somebody is interested to know more about this story, they can come to the ISET library and read it there). While Israel’s success may have to do with some special factors, in particular the immigration of smart people from post-soviet countries and the role of the Israeli army, Fuchs believes that also Georgia could develop a high-tech sector. In some respects, Georgia today is not that much different from how Israel was 30 years ago. The most striking similarity is, as mentioned before, the important role of agriculture in Israel until the end of the 1970s and in Georgia today. WHAT MAKES A KNOWLEDGE ECONOMY? The three traditional economic sectors are agriculture (the “primary sector”), manufacturing (the “secondary sector”), and services (the “tertiary sector”). One can characterize these sectors by their main input factors. The primary sector makes use of land and natural resources, the secondary sector mainly requires capital, and the tertiary sector draws on a nation’s labor force. The knowledge economy , sometimes called the “quaternary sector” of an economy, is based on human capital , i.e. education, knowledge, and other intellectual inputs. A prudent economic policy can indeed foster the development of a knowledge economy, as shown by several examples. In 1996, Costa Rica, a small country with a population of 4.3 million people, beat Brazil, Chile, Indonesia, Mexico, the Philippines, and Thailand in a competition to attract Intel’s investment of $300 million for building a semiconductor assembly and development plant. Intel’s choice was based on many factors, like political and economic stability, taxes, and so forth, but the decisive aspect was Costa Rica’s high-skilled labor force. For most of the time after the Second World War, Costa Rica was an agrarian country, exporting coffee, bananas and pineapples. Yet while the economy was still focused on agriculture, after the restoration of democracy in 1948 it invested heavily in its education system. Spanish-speaking Costa Rica adopted a bi-lingual English-Spanish curriculum, and already in 1988, when personal computers were far from being standard equipment in offices and households, they introduced computers at public schools. Today, Costa Rica still produces bananas and pineapples, but its main export product are computer chips (similar to Israel, that still grows oranges and kiwis, but they do not account for a significant share of their produce anymore). There are other examples that are closer to Georgia’s situation. Since the turn of the millennium, the governments of Poland, Bulgaria, Slovakia, and the Baltic countries worked out strategic plans for promoting their knowledge sectors. Typically, these plans have time horizons of 10 to 15 years, which is a rather short time if one intends to bring about fundamental changes in the economic structure of a country. For example, “Success Estonia 2014” was presented in 2002 and primarily aims to dovetail university research with research done in private companies. “Public-private” research is advantageous in as it incentivizes university professors to work in areas that have economic potential, making it more likely that discoveries can be transformed into marketable products and economic growth. Moreover, aligning public and private research is essentially an adjustment of public research agendas to private needs, hence it is an indirect way of subsidizing research in companies. But also universities can profit from a close cooperation with the private sector. It allows their students to work with companies while still being enrolled, fostering a smooth integration of graduates into the labor market, and of course it provides private funding for university research. In addition, students do not lose sight of potential applications of their skills. While it is nice for a nation to have experts in abstract fields without practical applications, for a society struck with poverty it may be more desirable if universities create entrepreneurs and start-ups. The follow-up plan, called “Knowledge-based Estonia 2014-2020”, puts emphasis on the removal of bottlenecks that prevent the transformation of scientific potential into economic growth. The Russian “Innovation Strategy 2020” is another such transition plan, and also Singapore replaced its “catching up” strategy with a knowledge agenda. To that end, Singapore’s government established an “Economic Review Committee” which is coordinating the various efforts to promote the knowledge sector. Ramat Gan, a suburb of Tel Aviv. In the 1970s, Israel was mainly an exporter of Oranges and other agricultural goods. Today it has an economy that competes in the high-tech sector with the US and Europe. Photo: Wikimedia Commons. CAVEATS While Costa Rica shows how one can steer economic development towards knowledge industries, it also shows that this usually takes plenty of time. A knowledge economy cannot be established in a fortnight, but requires long-run investments in education and research institutions, possibly for decades. And here Georgia has obvious deficits. When teachers and professors belong to the worst-paid group in the labor force, there is no way how an economy could develop a strong knowledge sector. For a knowledge economy to pick up, schools and universities must recruit its teaching personnel from the best students of each cohort. Yet in Georgia, no sane person wants to become a teacher. In contrast, in a country like Germany the average salary of teachers for the last three years of high-school (a time where many Georgian pupils do not attend school anymore, because it is considered useless) is 50% higher than the average salary of the country (after 15 years of service). In Switzerland, at the end of their careers teachers earn double the average salary. And this makes a lot of sense. You can only expect to have good pupils and students if you have good teachers (we recommend to have a look at the article “” by Eric Livny and Giorgi Tsutskiridze). Another big question is whether one can directly move to a knowledge-based economy if almost 60% of people are still employed in agriculture. Is it not necessary to first have an industrial and a service stage before a knowledge economy can be created? The debate is reminiscent to the question whether the Proletarian Revolution could be successful in Russia of 1917, which at that time was largely an agricultural society, rather than in the more industrialized countries of Western Europe. While Stalin demonstrated that, starting with an agricultural economy, one can develop heavy industry and even the nuclear bomb by means of coercion, command economy, and forced labor, it is very unclear whether the intermediate stages can be left out when moving towards a knowledge-based economy. Having a competitive industrial or service sector is extremely useful if one wants to become a knowledge leader in a field, in particular if the university system is dovetailed with private research and development. If a promising discovery is made at an American University, a company to buy the patent and develop a marketable product is nearby. In Georgia, on the other hand, the patent would have to be sold to a foreign company, due to a lack of local firms that could transform it into a sellable product. Then the discovery would generate much less profit for the society as in America. However, many development economists believe that it is possible to skip certain development stages. This so-called “leapfrogging theory” is supported by some evidence, e.g. countries that moved directly from a situation without any telephones to mobile telephone networks, leaving out the stage of landline telephones. The recipe for developing a knowledge sector, namely massive upgrading of the education system, is a strategic necessity for any development to take place in Georgia. Therefore, the risk of pursuing a knowledge agenda is limited. And, if we are lucky, some leapfrogging will take place in the Caucasus.	რამდენიმე კვირის წინ ისრაელის ელჩმა, მისმა აღმატებულება იუვალ ფუქსმა ISET-ში სტუმრობისას ისაუბრა ისრაელის საოცარ გარდაქმნაზე — აგრარული სახელმწიფოდან ცოდნაზე დაფუძნებულ ეკონომიკად. ელჩის თქმით, თუ მის ახალგაზრდობაში ისრაელი ცნობილი იყო ფორთოხლის წარმოებით, ბოლო 30 წლის განმავლობაში ქვეყანაში განვითარებული მაღალი ტექნოლოგიების სექტორს დღესდღეობით მრავალ ასპექტში ამერიკისა და ევროპის ინდუსტრიებიც კი ვერ უწევენ ღირსეულ კონკურენციას. მეტიც, NASDAQ-ზე ისრაელის 60-ზე მეტი კომპანიის ფასიანი ქაღალდები იყიდება. ეს რიცხვი აღემატება ნებისმიერი სხვა ქვეყნის ანალოგიურ მაჩვენებელს. ისრაელის კომპანიათა ინოვაციებს მიეწერება Google-ის საძიებო სისტემაში „ავტომატური შეთავაზების“ ფუნქცია და RSA-ის დაშიფვრის ტექნოლოგია. სიტყვით გამოსვლისას ელჩმა ისრაელის კიდევ ერთი ტექნოლოგიური ინოვაციის დემონსტრირება მოახდინა: მისი პრეზენტაციის სლაიდები ჩაწერილი იყო საბანკო ბარათის მსგავს „ჭკვიან“ მეხსიერების ბარათზე. ვიზიტის ბოლოს მისმა აღმატებულებამ ISET-ის ბიბლიოთეკას დამ სენორისა და საულ სინგერის წიგნი „დამწყები ერები“ (Dan Senor and Saul Singer. “Start-Up Nation”. 2009) უსახსოვრა, რომელიც აღწერს, როგორ მოახერხა ისრაელმა ინოვაციის აკვნად გადაქცევა (დეტალურად გაცნობის ნებისმიერ მსურველს შეუძლია ISET-ის ბიბლიოთეკას ეწვიოს რუსულენოვანი გამოცემის წასაკითხად). მიუხედავად იმისა, რომ ისრაელის წარმატების მნიშვნელოვან განმსაზღვრელ ფაქტორებად შეიძლება საბჭოთა კავშირის ქვეყნებიდან ჭკვიანი ადამიანების იმიგრაცია და არმია მივიჩნიოთ, ისრაელის ელჩის ღრმა რწმენით, საქართველოსაც გააჩნია მაღალტექნოლოგიური სექტორების განვითარების მსგავსი პოტენციალი. მართლაც, დიდი განსხვავება არ არის ისრაელის 30 წლის წინანდელ მდგომარეობასა და საქართველოს დღევანდელ მდგომარეობას შორის, ყველაზე მნიშვნელოვანი მსგავსება კი სოფლის მეურნეობის როლს უკავშირდება. <h5>როგორ ყალიბდება ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკა?</h5> ეკონომიკის სამი ტრადიციული სფეროა სოფლის მეურნეობა (პირველადი სექტორი), მრეწველობა (მეორეული სექტორი) და მომსახურების სფერო (მესამეული სექტორი). თითოეული მათგანი შეიძლება დავახასიათოთ სექტორში გამოყენებული საწარმოო ფაქტორების მიხედვით. პირველად სექტორში ძირითადად გამოიყენება მიწა და ბუნებრივი რესურსები, მეორეულ სექტორში — ფიზიკური კაპიტალი, ხოლო მესამეულ სექტორში —სამუშაო ძალა. ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკა, რომელსაც ზოგჯერ მეოთხეულ სექტორსაც უწოდებენ, „იწარმოება“ ადამიანური კაპიტალით, ე.ი. განათლების, ცოდნისა და სხვა ინტელექტუალური საწარმოო ფაქტორების გამოყენებით. სხვადასხვა ქვეყნის მაგალითი გვიჩვენებს, რომ გონივრულ ეკონომიკურ პოლიტიკას ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკის ჩამოყალიბების დაჩქარება შეუძლია. მაგალითად, 1996 წელს Intel-მა კოსტა რიკაში 300 მილიონი დოლარის ღირებულების ნახევარგამტარების ამწყობი და განმავითარებელი ქარხანა დააარსა. კომპანიის გადაწყვეტილება ინვესტიცია ჩაედო კოსტა-რიკაში და არა ბრაზილიაში, ჩილეში, ინდონეზიაში, ფილიპინებში ან თუნდაც ტაილანდში მრავალმა ფაქტორმა განაპირობა. გარდა პოლიტიკური და ეკონომიკური სტაბილურობისა და ხელსაყრელი საგადასახადო სისტემისა, ამ არჩევანში მთავარი როლი მაინც ქვეყნის კვალიფიციურმა სამუშაო ძალამ ითამაშა. მეორე მსოფლიო ომამდე კოსტა-რიკას აგრარული ეკონომიკა ჰქონდა, მისი ექსპორტის ძირითადი ნაწილი ყავაზე, ბანანსა და ანანასზე მოდიოდა. წარმოების სტრუქტურა არც 1948 წელს დემოკრატიის აღდგენის შემდეგ შეცვლილა. თუმცა შეიცვალა მთავრობის მიდგომა — დაიწყო მნიშვნელოვანი ინვესტიციების განხორციელება განათლების სისტემაში. ესპანურენოვანმა კოსტა-რიკამ ორენოვანი — ინგლისურ-ესპანური სასწავლო გეგმა შემოიღო. უფრო მეტიც,  1988 წლისთვის, როცა პერსონალური კომპიუტერები სახლებსა და ოფისებში ჯერ კიდევ იშვიათობას წარმოადგენდა, ქვეყნის ყველა სკოლა კომპიუტერებით აღიჭურვა. დღესდღეობით, კოსტა-რიკა კვლავ აწარმოებს ბანანებსა და ანანასებს, თუმცა მთავარ საექსპორტო პროდუქციას უკვე კომპიუტერული მეხსიერების ბარათები წარმოადგენს (მსგავსად ისრაელისა, რომელსაც არ მიუტოვებია ფორთოხლისა და კივის წარმოება, მაგრამ მნიშვნელოვნად შემცირდა მათი წილი ქვეყნის ექსპორტში). შესაძლებელია სხვა, საქართველოს უფრო მსგავსი მაგალითების მოყვანაც. ახალი ათასწლეულის დასაწყისში პოლონეთის, ბულგარეთის, სლოვაკეთისა და ბალტიისპირეთის ქვეყნების მთავრობებმა ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკური სექტორების განვითარების სტრატეგიული გეგმები დასახეს. როგორც წესი, ეს გეგმები გათვლილია საშუალოდ 10-15 წლიან პერიოდზე, რაც არც ისე დიდი დროა ქვეყანის  საწარმოო სტრუქტურაში ფუნდამენტური ცვლილებებისათვის. მაგალითად, 2002 წელს შემუშავებული სტრატეგია „წარმატებული ესტონეთი 2014“ მიზნად ისახავდა საუნივერსიტეტო  და კერძო კომპანიების კვლევების ურთიერთდაკავშირებას. საჯარო და კერძო სექტორის ერთდროული ჩართულობა კვლევის პროცესში სასარგებლოა, რადგან უნივერსიტეტის პროფესორებს ეკონომიკური პოტენციალის მქონე სექტორებისათვის მუშაობის სტიმულს უჩენს, მათ აღმოჩენებს კი უფრო ცხადი და პირდაპირი წვლილი შეაქვს რეალური სექტორის განვითარებაში, წარმატებული პროდუქტების აღმოჩენასა და ეკონომიკურ ზრდაში. მეტიც, საზოგადოებრივი კვლევის მორგება კერძო მიზნებზე კერძო კომპანიების კვლევების სუბსიდირების ტოლფასია. გარდა ამისა, ეს ურთიერთკავშირი უნივერსიტეტებისთვისაც სასარგებლოა: სტუდენტები სწავლის პროცესშივე ერთვებიან კომპანიების საქმიანობაში და შეუფერხებლად ინტეგრირდებიან შრომის ბაზარზე, ხოლო უნივერსიტეტებს კვლევების დაფინანსების კერძო წყაროები უჩნდება. დამატებით, სტუდენტები არ კარგავენ იმის შეგრძნებას, თუ რაში შეძლებენ მათი უნარების პრაქტიკულ გამოყენებას. მიუხედავად იმისა, რომ ცუდი არაა, როცა ქვეყანას აბსტრაქტული მეცნიერებების ექსპერტები ჰყავს, ღარიბი საზოგადოებებისათვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, რომ უნივერსიტეტები სტუდენტებს მწარმოებლურ უნარებსაც უვითარებდნენ. „წარმატებული ესტონეთი 2014“-ის წარმატებით განხორციელების შემდეგ ესტონეთმა ახალი გეგმა „ცოდნაზე დაფუძნებული ესტონეთი 2014-2020“ შეიმუშავა, რომელიც ამჯერად ყურადღებას იმ ბარიერების აღმოფხვრაზე ამახვილებს, რომლებიც არსებული სამეცნიერო პოტენციალის ეკონომიკურ ზრდად გარდაქმნას უშლის ხელს. რუსეთის „ინოვაციის სტრატეგია 2020“ ასევე წარმოადგენს ცოდნაზე დაფუძნებულ ეკონომიკაზე გადასვლის მცდელობას. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ სინგაპურმაც კი ერთ დროს წარმატებული „დაწევის“ მოდელი ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკის სტრატეგიით ჩაანაცვლა ათასწლეულის დასაწყისში. ქვეყანაში დამოუკიდებელი ეკონომიკური კომიტეტიც კი დაარსდა, რომელიც განათლების სექტორის მრავალმხრივი განვითარების კოორდინირებას ახდენს. რამათ გან, თელავივის გარეუბანი. XX საუკუნის 70-იან წლებში ისრაელი ძირითადად ფორთოხლისა და სოფლის მეურნეობის სხვა პროდუქტების ექსპორტიორი იყო. დღეს ისრაელის ეკონომიკა კონკურენციას უწევს აშშ-სა და ევროპას მაღალ ტექნოლოგიებში. ფოტო: Wikimedia Commons <h5>რა დაბრკოლებებს ვაწყდებით ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკისაკენ მიმავალ გზაზე?</h5> კოსტა-რიკა წარმოადგენს ნათელ მაგალითს, როგორ შეიძლება ქვეყანამ თავისი ეკონომიკა განათლების ინდუსტრიაზე ააწყოს. თუმცა ამ ქვეყნის მაგალითი იმასაც ცხადყოფს, რომ შედეგის მისაღწევად დიდი დროა საჭირო. ცხადია, რომ ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკის დაარსება შეუძლებელია ორ კვირაში. ამისთვის საჭიროა გრძელვადიანი, შესაძლებელია ათწლეულების განმავლობაშიც კი, ინვესტირება განათლებასა და კვლევაში. ამ კუთხით კი საქართველო აშკარა დეფიციტს განიცდის.  მაშინ, როცა მასწავლებლები და პროფესორები სამუშაო ძალის ყველაზე დაბალანაზღაურებად ჯგუფს წარმოადგენს, საეჭვოა ქვეყანამ ძლიერი განათლების სექტორის განვითარება მოახერხოს. ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკის განვითარებისათვის საჭიროა, რომ  სკოლებმა და უნივერსტეტებმა მასწავლებლები და ლექტორები მათ მიერ გამოშვებული თაობების საუკეთესო ნაწილიდან მოიზიდონ. თუმცაღა, დაბალი ანაზღაურება წარმატებულ ადამიანებს მასწავლებლად მუშაობის სტიმულს უკარგავს. საქართველოსგან განსხვავებით, გერმანიაში მაღალი კლასების მასწავლებლებს (კლასების, როცა ქართველი მოსწავლეები უკვე სკოლაში სიარულით თავს აღარ იწუხებენ, რადგან ეს დროის კარგვად მიაჩნიათ) საშუალო ხელფასი ბოლო სამი წლის მანძილზე  50%-ით მაღალია გერმანიის საშუალო ხელფასზე (შენიშვნა: იმ მასწავლებლის ხელფასი, რომლის სამუშაო სტაჟიც 15 წელს აღემატება). შვეიცარიაში კი მასწავლებლები კარიერის ბოლოს საშუალო ხელფასის გაორმაგებულ რაოდენობას იღებენ. ამ ქვეყნებში მასწავლებლობა და ლექტორობა წარმატებული და პერსპექტიულ საქმიანობაა და არცთუ უმიზეზოდ. თუ ქვეყანაში მაღალი დონის მასწავლებლები არიან, მაშინ მოსწავლეებისა და სტუდენტების განათლების საშუალო დონეც წევს (იხილეთ, ერიკ ლივნისა და გიორგი ცუცქირიძის ბლოგი ). აქვე ჩნდება მეორე მნიშვნელოვანი შეკითხვა: შესაძლებელია თუ არა პირდაპირ ცოდნაზე დაფუძნებულ ეკონომიკაზე გადავიდეს საქართველო, რომლის მოსახლეობის 60% სოფლის მეურნეობაშია დასაქმებული. განა აუცილებელი არაა ქვეყანამ ჯერ სამრეწველო და მომსახურების სფეროები განავითაროს? მაგალითად, სტალინმა დაუმტკიცა მსოფლიოს, რომ ადმინისტრაციულ-მბრძანებლურ, გეგმურ ეკონომიკას  შეუძლია აგრარული ეკონომიკა სწრაფად გადააქციოს ძლიერი მძიმე ინდუსტრიის მქონე საზოგადოებად, რომელმაც ატომური ბომბიც კი შექმნა. თუმცა, ძნელი სათქმელია, შესაძლებელია თუ არა განვითარების შუალედური ეტაპების გამოტოვება ცოდნაზე დაფუძნებულ ეკონომიკაზე გადასასვლელად საქართველოსნაირი ქვეყნისათვის. კონკურენტული მრეწველობისა ან მომსახურების სექტორის არსებობა მნიშვნელოვნად დაეხმარებოდა ქვეყანას გამხდარიყო „ცოდნის ლიდერი“ ამა თუ იმ სფეროში, განსაკუთრებით საუნივერსიტეტო  და კერძო კვლევების ურთიერთდაკავშირების შემთხვევაში. როცა ამერიკული უნივერსიტეტი საინტერესო კვლევას ატარებს, მაშინ კერძო კომპანიის მიერ ამ ახალი აღმოჩენის პატენტის ყიდვა და საბაზრო პროდუქტად გადაქცევა უმოკლეს დროში ხდება. ქართული აღმოჩენის შემთხვევაში კი პატენტის მიყიდვა ალბათ ძირითადად უცხოურ კომპანიებზე მოხდება, ვინაიდან ადგილობრივ ფირმებს ნაკლებად შესწევთ ამ ახალი აღმოჩენის საბაზრო პროდუქტად გადაქცევის უნარი და გამოცდილება. ასეთ შემთხვევაში აღმოჩენა ნაკლებ მოგებას ქმნის საზოგადოებისთვის. თუმცაღა, განვითარებით დაინტერესებულ ბევრ ეკონომისტს სჯერა, რომ ზოგჯერ შესაძლებელია განვითარების გარკვეული საფეხურ(ებ)ის გამოტოვება. ამ თეორიას „ნახტომის (leapfrogging) თეორიასაც“ უწოდებენ.  მაგალითად, ზოგიერთი ის ქვეყანა, სადაც სატელეფონო სისტემის განვითარება პირდაპირ მობილური ტელეფონებით დაიწყო, ხაზის ტელეფონების ეტაპის გამოტოვებით, ამ თეორიის ერთ-ერთ მაგალითს წარმოადგენს. ეტაპები, რომელსაც ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკის განვითარება მოითხოვს, მაგალითად განათლების სისტემის ახალ სტანდარტებზე მორგება, ქვეყანაში ნებისმიერი პროგრესის წინაპირობაცაა.  ამიტომ ცოდნაზე დაფუძნებული ეკონომიკის დღის წესრიგში დაყენება არც სხვა სექტორების შევიწროვების დიდ რისკს ქმნის, ხოლო, თუკი გაგვიმართლებს, მაშინ შეიძლება კავკასიაში განვითარების თვალსაზრისით დიდი „ნახტომის“ მოწმენიც კი გავხდეთ.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3160	http://www.iset.ge/blog/?p=3257
A Georgian woman milking a cow. Painting by Niko Pirosmani (1862-1918). Woman should play a bigger role in economic matters! (Source: Wikimedia commons) One of the few economists who won the Nobel Peace Prize is Muhammad Yunus, a Bangladeshi who invented the concept of microcredits . What is it about? Usually, it is very difficult for poor people to receive credits from banks. Their creditworthiness is considered low, as they have no collateral and little resources to make up for possible losses. Yunus believed, however, that poor people have good business ideas, and he did not doubt their seriousness to pay back the money. In the late 1970’s, he visited the poorest families in a Bangladeshi village called Jobra and found out that they were producing practical bamboo furniture that sold well in the market. Unfortunately, they could not extend their production due to an extreme scarcity of capital, preventing them from buying more bamboo canes. Without hesitation, he lent a total of 27 US dollars to 42 families in the village and, as it turned out, all of them paid back their debts, and Yunus could even charge a small interest. The idea of microcredits was born. Yunus’ approach to lend poor people small amounts of money turned into serious business, and in 1982 the bank he had founded, the Grameen Bank (“village bank”), had 28,000 customers. To this day, the bank is still operating, and in 2010 it created revenues of about 120 million US dollars and profits of about 10 million. An interesting aspect of microcredits is that these loans are almost exclusively given to women. When the system spread in Bangladesh, it quickly became clear that women who received microcredits were more conservative in their spending and investment behavior, and hence, more reliable to pay back the money. Men, on the other hand, had a futile tendency to waste the money. In the best case, they used it for investment, but were much more risk-taking and unreasonably optimistic about the outcomes. Yet often, the credits were not used for economically reasonable purposes at all, but for conspicuous consumption or gambling, alcohol, and cigarettes. Is the phenomenon of financially dissolute guys and trustworthy girls restricted to Bangladesh, or can it be found elsewhere as well? EVIDENCE FROM GEORGIA AND THE WORLD    Since May 2012, the computes the for Georgia. The CCI is based on the answers given every month by 400 randomly chosen consumers to questions about their current and future economic situations, their actual and planned purchases, and their outlook on the economy. The index measures the degree of optimism consumers have about the overall state of the economy and their personal financial situation. If consumer confidence is higher, consumers are making more purchases, and if confidence is lower, they tend to save more and spend less. Looking separately at the CCI computed for the answers of female respondents and the CCI computed for the answers of male respondents reveals striking differences. In the chart, one can see the CCI values since May 2012, separated by gender. The brighter lower line is the “female CCI”, the darker upper line the “male CCI”. Plainly speaking, in all but 5 months since May 2012, the willingness to consume was higher for men than for women. These numbers suggest that if in the last two years one would have given an amount of money to a woman, it is more likely that the money would have been saved and invested than if the the same amount would have been given to a male. In a country like Georgia, suffering heavily from a lack of savings and the associated high interest rates, the “gender factor” should not be left aside! Consumer confidence is computed in many countries, and as it turned out, the same gender difference in the CCI can be observed almost everywhere in the world. In their 2008 article “Are men more optimistic?” (SSRN working paper), the economists Ben Jacobsen, John B. Lee, and Wessel Marquering find similar results for 17 out of 18 countries included in their analysis. They write: “Consumer confidence data of eighteen different countries show strong gender differences, with women being the less optimistic gender. For instance, in the US we find that since 1978 there has only been one month (March 2000) when consumer confidence of women was higher than consumer confidence of men.” There are other findings which have the same flavor. In psychological research, it is a well-established fact that men are more prone to the so-called “overconfidence effect” than women. Overconfidence is a systematic bias towards overestimating one’s own abilities, and it is ubiquitous not only among males, but among males it is particularly pronounced. To give an example for overconfidence, at ISET the students are asked (as part of the course evaluations) what they expect to be their relative ranks in the exam. Usually, about 80% of the students respond that they expect to be among the top 20% of the students in the course. Similarly, people in the streets were asked how well they drive car compared to others, and again, almost everybody considers themselves to be in the top 10% of drivers. In quizzes, people were requested to report how confident they were that their answers were correct, and typically, the rate of correctly answered questions is far below their reported confidence. Likewise, it was shown in countless studies that men are more risk-taking than women. LEAVE FINANCE TO THE WOMEN! In most families, it is either the husband or the wife who is concerned with the household money, not both of them. Given the striking empirical evidence mentioned above, it is safe to say that on average it will be better if finances are controlled by women. The argument gets even stronger if one goes beyond individual households and also considers the failures of the financial system which in the last 100 years have regularly shaken the world economy. All of them were rooted in a good deal of overconfidence and unjustified optimism which was then abruptly taken down to earth, be it in 1929, 2008, or the many smaller crises that occurred in between. It is not too speculative to assume that in many of these instances a higher share of women among stock market brokers and financial managers would have taken the heat out of the market and allowed for a “soft landing” instead of a crash. The more frequent it is in a society that women take the back seat in money issues, the more resources will be wasted, be they used for nonsensical consumption or risked in dangerous projects. Traditions restricting women from making financial decisions for themselves and their families, as they are in place in many societies around the globe, come at a high economic cost. Yet even in the most advanced countries, one will find that the financial industry is heavily male-dominated. As long as this is the case, the next financial crisis will be man-made again.	ქართველი ქალი ძროხას წველის. ნიკო ფიროსმანის (1862-1918) ნახატი. ქალი უფრო აქტიურად უნდა ჩაერთოს ეკონომიკურ გადაწყვეტილებებში! (წყარო: Wikimedia commons) ნობელის პრემიის ეკონომისტ ლაურეატებს შორისაა ბანგლადეშელი მუჰამედ იუნუსი. მან მიკროკრედიტი გამოიგონა. რას გულისხმობს ეს ცნება? როგორც წესი, ღარიბი ხალხისათვის საბანკო სესხის აღება რთულია. მათი გადახდისუნარიანობა ხომ ასე დაბალია, რადგან არც გირაოდ გამოსადეგ აქტივებს ფლობენ და შესაძლოა მათი მთელი სიმდიდრეც არ აღმოჩნდეს საკმარისი გადაუხდელობის შემთხვევაში ბანკის ზარალის ასანაზღაურებლად. თუმცა იუნუსს სჯეროდა, რომ ღარიბ ხალხს კარგი ბიზნეს იდეები აქვს და არც მათ მიერ ვალის უკან დაბრუნების განზრახვაში ეპარებოდა ეჭვი. გასული საუკუნის 70-იანი წლების ბოლოს ის ესტუმრა ჯობრას (სოფელი ბანგლადეშში) მკვიდრ უღატაკეს ოჯახებს და აღმოაჩინა, რომ ისინი აწარმოებდნენ ბამბუკის ავეჯს. ეს პრაქტიკული პროდუქტი ადგილობრივ ბაზარზე საკმაოდ კარგადაც იყიდებოდა. სამწუხაროდ, ბანგლადეშის სოფლის მკვიდრთ არ შეეძლოთ ბიზნესის გაფართოვება და მეტი ბამბუკის შეძენა კაპიტალის უკიდურესი სიმწირის გამო. იუნუსმა ყოველგვარი ყოყმანის გარეშე 42 ოჯახს ჯამში 27 აშშ დოლარი ასესხა. ვალი ყველა მათგანმა დააბრუნა და იუნუსმა მცირე საპროცენტო სარგებელიც კი მიიღო. ასე დაიბადა მიკროკრედიტის იდეა. იუნუსის მიდგომა — ღარიბი ხალხისთვის მცირე თანხების სესხება სარფიანი ბიზნესი გამოდგა. მის მიერ დაფუძნებულ „სოფლის ბანკს“ (Grameen Bank) 1982 წელს უკვე 28 000 მომხმარებელი ჰყავდა. ბანკი დღესდღეობითაც ფუნქციონირებს — 2010 წელს მის მიერ მიღებულმა შემოსავალმა 120 მილიონი აშშ დოლარი შეადგინა, მოგებამ კი — 10 მილიონი აშშ დოლარი. მიკროდაკრედიტების საინტერესო ასპექტია ის, რომ ამ ტიპის სესხებს უმეტესწილად ქალებზე გასცემენ. ბანგლადეშში სისტემის დანერგვასთან ერთად, აშკარა გახდა, რომ უფრო სანდო მოვალეები იყვნენ ქალები, რომლებიც ხარჯვისა და ინვესტირებისას უფრო კონსერვატიულები იყვნენ. შესაბამისად, კრედიტის დაბრუნების ალბათობაც ამ უკანასკნელთათვის უფრო მაღალი იყო.  მეორე მხრივ, მამაკაცებში გამოიკვეთა ფულის ფუჭი ხარჯვის ტენდენცია. საუკეთესო შემთხვევაში, ისინი უსაფუძვლო ოპტიმიზმის საფუძველზე ფულს რისკიანი ინვესტირების მიზნით იყენებდნენ. ხშირად კი მამაკაცებზე გაცემული კრედიტები ეკონომიკურად არარაციონალურად იხარჯებოდა დემონსტრაციული მოხმარების საგნებზე, აზარტულ თამაშებზე, ალკოჰოლზე, სიგარეტსა და ა.შ. ნუთუ ფინანსურად თავაშვებული მამაკაცები და საიმედო ქალები მხოლოდ ბანგლადეშისთვისაა დამახასიათებელი? იქნებ სხვაგანაც ვხვდებით მსგავს შემთხვევებს? <h5>ფაქტები: საქართველო და მსოფლიო</h5> 2012 წლის მაისიდან, ითვლის საქართველოსთვის. ყოველთვიური ინდექსი ასახავს შემთხვევითად შერჩეული 400 ქართველი მომხმარებლის მიერ მიმდინარე და მოსალოდნელი ეკონომიკური მდგომარეობის სუბიექტურ შეფასებას, როგორც პირადად მათი ფინანსური მდგომარეობის, ასევე მთელი ქვეყნის შესახებ. სამომხმარებლო ნდობის მაჩვენებელი ოპტიმიზმის ხარისხს ზომავს: თუ ნდობა მაღალია, მომხმარებლები უფრო მეტ შესყიდვებს ახორციელებენ; ხოლო თუ დაბალია, მაშინ ნაკლების დახარჯვასა და მეტის დაზოგვას ცდილობენ. მამაკაცებისა და ქალების სამომხმარებლო ნდობას შორის განსხვავების შემჩნევა არც ისე ძნელია. გრაფიკი ასახავს ინდექსის 2012 წლის მაისის შემდგომ დინამიკას როგორც მამრობითი, ასევე მდედრობითი სქესის წარმომადგენელთათვის. წითელი ტეხილი ასახავს მანდილოსნების სამომხმარებლო ნდობას, ლურჯი კი — მამაკაცებისას. აქ კარგად ჩანს, რომ 2012 წლის მაისიდან მოყოლებული მხოლოდ ხუთჯერ აღემატებოდა მდედრობითი სქესის მიერ ხარჯვის სურვილი საპირისპირო სქესის შესაბამის მაჩვენებელს. ეს რიცხვები მიუთითებს, რომ ბოლო ორი წლის მანძილზე ფინანსური რესურსები ქალების განკარგულებაში რომ ყოფილიყო, ქვეყანაში მეტი დანაზოგი და ინვესტიცია იქნებოდა. საქართველოს მსგავსი ეკონომიკის შემთხვევაში კი, დანაზოგების ასეთი სიმწირისა და მაღალი სარგებლის განაკვეთების პირობებში, ამგვარი გენდერული განსხვავებები ნამდვილად იმსახურებს ყურადღებას! სამომხმარებლო ნდობის ინდექსი მრავალ ქვეყანაში გამოითვლება და გენდერული განსხვავება ოპტიმიზმში მსოფლიოს თითქმის ყველა ქვეყანაში იჩენს თავს. 2008 წლის ეკონომიკური კვლევის (Ben Jacobsen, John B. Lee, and Wessel Marquering. “Are men more optimistic?”, 2008, SSRN working paper) თანახმად აღმოჩნდა, რომ გამოკვლეული თვრამეტი ქვეყნიდან ჩვიდმეტში მამაკაცები უფრო ოპტიმისტები იყვნენ. როგორც ავტორები წერენ: „თვრამეტი სხვადასხვა ქვეყნის მომხმარებელთა ნდობის ინდექსის მონაცემები ადასტურებს, რომ მდედრობითი სქესი ნაკლებად ოპტიმისტია. მაგალითად, აშშ-ში 1978 წლიდან მხოლოდ ერთხელ, 2000 წლის მარტში აღემატებოდა ქალების სამომხმარებლო ნდობის ინდექსი მამაკაცებისას.“ არსებობს მსგავსი შედეგების მქონე სხვა ნაშრომებიც. ფსიქოლოგიაში ცნობილი ფაქტია, რომ ეგრეთწოდებული „მეტისმეტი თავდაჯერებულობის ეფექტი“ მეტწილად მამაკაცებს ახასიათებთ. ზედმეტი თავდაჯერება ადამიანის მიერ საკუთარი შესაძლებლობების გაბუქებულ შეფასებაზე მიუთითებს და ეს მხოლოდ მამაკაცებს არ ახასიათებთ, უბრალოდ მათში უფრო მეტადაა გამოხატული. მაგალითად, ISET-ის სტუდენტებს შორის კურსის ბოლოს ტარდება გამოკითხვა (როგორც კურსის შეფასების ნაწილი), ერთ-ერთი კითხვა შეეხება მათ მოსალოდნელ შედეგებს სხვა სტუდენტებთან შედარებით. როგორც ყოველთვის სტუდენტების 80% პასუხობს, რომ ისინი კლასის საუკეთესო მეხუთედში მოხვედრას ელოდებიან. მსგავსად ამისა, ერთი კვლევის ფარგლებში ხალხს ეკითხებოდნენ, რამდენად კარგად ატარებდნენ მანქანას სხვებთან შედარებით. შედეგების მიხედვით, თითქმის ყველა მოიაზრებდა საკუთარ თავს მძღოლთა საუკეთესო 10%-ში. კიდევ ერთი მაგალითი: სტუდენტებს, გამოცდის ბოლოს ეკითხებოდნენ, მათ მიერ სწორად გაცემული პასუხების მოსალოდნელ რაოდენობას. სხვა კვლევების მსგავსად, რეალურად სწორი პასუხების რაოდენობა გაცილებით ნაკლები იყო მოსალოდნელზე. გარდა ამისა, უამრავ კვლევაში დადასტურებულია ის ფაქტი, რომ მამაკაცები გაცილებით რისკიანებიც არიან. <h5>დაე, ფინანსები ქალებმა მართონ!</h5> ოჯახების უმეტესობაში ოჯახის ფინანსებზე ზრუნავს ან ქმარი, ან ცოლი. ზემოთ მოყვანილი ემპირიული მტკიცებულებების საფუძველზე შეგვიძლია ვამტკიცოთ, რომ საშუალოდ უკეთესია, როცა ფულად სახსრებს ქალები განკარგავენ. უფრო ძლიერი არგუმენტების მოყვანაც შეიძლება, თუ ინდივიდუალური ოჯახებიდან მსოფლიო ფინანსური სისტემის ანალიზზე გადავალთ. ამ უკანასკნელის ჩავარდნები ხომ რეგულარულად არყევს მსოფლიო ეკონომიკას ბოლო საუკუნის მანძილზე. ყოველი ფინანსური კრიზისი ზედმეტი თავდაჯერებითა და გაუმართლებელი ოპტიმიზმით იყო გამოწვეული, 1929 წლის დიდი დეპრესიაც, 2008 წლის მსოფლიო ეკონომიკური კრიზისიც და ამ ორს შორის მომხდარე ნაკლებად მასშტაბური სხვა კრიზისებიც. გადაჭარბებული არ იქნება, თუ ვიტყვით, რომ მანდილოსანთა მეტ ჩართულობას სააქციო ბაზრებზე ბროკერებად და ფინანსურ მენეჯერებად ბაზრის „გადახურებისგან“ დაცვა და უფრო „რბილად დაეშვების“ უზრუნველყოფა შეეძლო. რაც უფრო ხშირად დათმობენ ქალები ფინანსური სახსრების მართვის სადავეებს, მით უფრო მეტი რესურსი გაიფლანგება უსარგებლო მოხმარების საგნებსა თუ ზედმეტად რისკიან პროექტებზე. მრავალ საზოგადოებაში ტრადიციები ქალს ფინანსურ გადაწყვეტილებებში მონაწილეობის უფლებასაც კი უზღუდავს. იმ ქვეყნებს, რომლებშიც ქალს არათუ ოჯახის, არამედ საკუთარი ფინანსების განკარგვაც არ შეუძლია, ეს ძვირად უჯდებათ. განვითარებულ ქვეყნებშიც კი შესამჩნევია, მაგალითად, ფინანსურ ინდუსტრიაში მამაკაცთა დომინირება. ასეთ სიტუაციაში გასაკვირი არ იქნება, რომ შემდეგი ფინანსური კრიზისიც მამაკაცებმა გამოიწვიონ.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3129	http://www.iset.ge/blog/?p=3224
Eastern State Penitentiary, Philadelphia. Photographer: Michael Fuenfzig Imagine arriving at a provincial airport in an unnamed Central Asian country. You leave the terminal and go straight to row of waiting taxis. In your Lonely Planet you read that you should pay about $10 for what is a short taxi ride to the city center. You ask the first taxi driver and are quoted a fantasy price of $50. You try to bargain, to no avail. You go to the next taxi, and once again you are quoted $50. You finally go to the third taxi, and lo and behold, it’s the same price, $50. And you don’t even try to bargain anymore… Now, imagine this to play out over and over again. When you want to buy gasoline. When you want to buy groceries. When you want to buy medication. Frustrating, wouldn’t it be? Or, to quote Brian Shepard, one of the FBI agents that helped break up the in the United States in the 1990s: “Everyone in this country is a victim of corporate crime by the time they finish breakfast.” So how would you go about breaking up cartels? How does Georgia go about breaking up cartels? A few days ago the Georgian parliament adopted the draft law “on the Amendments to the Law of Georgia on Free Trade and Competition”. As has been pointed out by , this new law introduces several novelties, and has the potential to finally have an impact and to result in the break-up of cartels. So is all now well and good with this new law? Will cartels be broken up and involved firms be fined and punished? Will Georgian consumer enjoy lower prices for gasoline, pharmaceuticals, and food? On paper, the new law should give reason for optimism. The new law establishes an independent competition agency, it defines what is and what is not unfair competition, and it stipulates fines for anti-competitive practices. Importantly, these fines are defined as percentage of annual revenue and are supposed to be proportional to the damage, the duration, and the scope of the anti-competitive practice. The law is thus very much in line with EU competition law. Which is not surprising given that competition was and is a key point in the negotiations on the Deep and Comprehensive Free Trade Agreement between Georgia and the European Union. In theory fines of up to five percent (up to ten percent for repeat offenders) of annual revenue provide a strong deterrent against anti-competitive behavior. But as usual the devil is in the details. Here are a few reasons why: 1.  Imagine two firms fixing prices in the retail gasoline market. One firm is well-diversified, not just selling gasoline but also providing other services – from fast food over grocery retail to car repair. The other firm is highly specialized, selling gasoline, and only gasoline. With fines being proportional to annual retail deterrence is strong for the former, but weaker for the latter. This is a problem as it distorts the decisions of firms to diversify or specialize. 2.  Imagine a pharmacy chain selling pharmaceuticals, and a pharmaceutical firm manufacturing said pharmaceuticals. Likely the profit/revenue ratio will be lower for the former, the downstream firm, and higher for the latter, the upstream firm. This also poses a problem for the competition agency as fines have to take into account market and firm characteristics, in order for the fine to be appropriate. 3.  Cartels increase their member’s profits by increasing prices and reducing market sales (or in other words, revenue). With fines being proportional to annual revenue competition policy gives an additional incentive for firms to increase prices and reduce market sales even further, thus increasing the damage to consumers. In principle all these could be resolved by fine-tuning fines, not only taking into account the damage, the duration, and the scope of the anti-competitive practice, but also the characteristics of involved firms and markets. This certainly is a tall order. And requires experience and expertise from the new competition agency. Even worse, there is the following: 4.  Consider an extreme example – a cartel in the banking sector. Impose large fine and financial stability will be gone. Under these circumstances, can fines be a credible deterrent? 5.  Consider a less extreme example –a cartel in the grocery retail sector. Impose large fines, and not only the cartel, but also some retailers will go. Can we be sure that the market will be more competitive, not less? 6.  Fines imposed on cartels will be paid by consumers or shareholders, and not by those who are the real culprits: The managers who decided that it is ok to cheat consumers, and to reduce or eliminate competition with illegal practices. What could be done instead? The competition agency could punish individuals and not firms, making anti-competitive practices a criminal offence. While certainly not without its own problems, criminal sanctions would provide a strong deterrent and would go a long way to alleviate distortions brought about by pecuniary fines. There is of course a reason why criminal sanctions are not part of the new competition law. While criminal sanctions are common in the US, they are not in the European Union (except for some limited use in a few individual EU member countries). Quite simply, given the need and the intention to emulate EU competition law in Georgia they are not the best starting point for Georgia. This leaves but one strategy to deal with the unintended consequences of fines: Invest not only into the legal but also the economic expertise of the new competition agency. For several reasons. One, trivially, to understand the anti-competitive practices employed by firms, and the damage caused. Second, to ensure that the economic consequences of fines, both ex-ante and ex-post, are properly understood. Third, to provide for transparent and predictable sanctions by developing guidelines and procedures for the determination of fines, to allow firms to anticipate the consequences of anti-competitive practices. Recommended for further reading are Vasiliki Bageri, Yannis Katsoulacos and Giancarlo Spagnolo, “”, and the Fall 2010 issue of the Competition Policy International Journal with the colloquium “”	აღმოსავლური შტატის საპყრობილე, ფილადელფია. ფოტოგრაფი: მაიკლ ფიუნფციგი წარმოიდგინეთ, რომ ჩახვედით ცენტრალური აზიის რომელიმე ქვეყნის რომელიმე პროვინციულ აეროპორტში. დატოვეთ ტერმინალი და გაემართეთ აეროპორტთან ჩამწკრივებული ტაქსებისაკენ. სამოგზაურო სახელმძღვანელოს მიხედვით, ქალაქის ცენტრამდე ტაქსი 10 აშშ დოლარი დაგიჯდებათ, მაგრამ მიდიხართ პირველი ტაქსის მძღოლთან და ის მხოლოდ 50 დოლარად თანხმდება დანიშნულების ადგილამდე თქვენს მიყვანას. იწყებთ ვაჭრობას, მაგრამ ამაოდ. იმავე ფასს გიწესებენ მეორე, მესამე და შემდეგი ტაქსის მძღოლებიც. ვაჭრობას აზრი არ აქვს… ახლა წარმოიდგინეთ ასეთივე სიტუაცია საწვავის, სურსათის ან მედიკამენტის ყიდვისას. გამაღიზიანებელია, არა? აშშ-ში 1990-იან წლებში დაშლაში მონაწილე FBI-ის ერთ-ერთი აგენტის, ბრეინ შეპარდის თქმისა არ იყოს, „ამ ქვეყანაში ყოველი ჩვენგანი კორპორატიული დანაშაულის მსხვერპლი საუზმის დამთავრებამდე ხდება“. მაგრამ როგორ უნდა მოხერხდეს კარტელების დაშლა? როგორ აპირებს საქართველო მათთან ბრძოლას? რამდენიმე დღის წინ ქართულმა პარლამენტმა მიიღო კანონი „თავისუფალი ვაჭრობისა და კონკურენციის შესახებ“. როგორც აღნიშნავს, ახალ რეგულაციებს კარეტელების დაშლაზე რეალური გავლენის მოახდენა შეუძლია. ნამდვილად ყველაფერი წესრიგშია ახალი კანონში? დაიშლება კი კარტელები და დაჯარიმდებიან ან დაისჯებიან ფარულ გარიგებებში მონაწილე ფირმები? მიიღებენ კი ქართველი მომხმარებლები შედეგად დაბალ ფასებს საწვავზე, მედიკამენტებსა და საკვებზე? ახალი კანონი ნამდვილად იძლევა ოპტიმიზმის საფუძველს იქიდან გამომდინარე, რაც მასში წერია. დოკუმენტის მიხედვით იქმნება კონკურენციის დამოუკიდებელი სააგენტო, იმიჯნება სამართლიანი და უსამართლო კონკურენცია და წესდება ჯარიმა არაკონკურენტული ქმედებებისათვის. რაც მთავარია, ჯარიმა განისაზღვრება, როგორც წლიური შემოსავლის წილი, არაკონკურენტული ქმედებით საზოგადოებისათვის მიყენებული ზარალის, ხანგრძლივობისა და მასშტაბის მიხედვით. დოკუმენტი თანხვედრაშია ევროკავშირის კანონთან კონკურენციის შესახებ. ეს არცაა გასაკვირი, რადგან კონკურენცია იყო და არის განხილვის მთავარი საგანი საქართველოსა და ევროკავშირს შორის ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმების შესახებ მოლაპარაკებებში. თეორიულად, ჯარიმა წლიური შემოსავლის ხუთი პროცენტის ოდენობით (ათ პროცენტამდე განმეორების შემთხვევაში), ძლიერი სტიმულია არაკონკურენტული ქმედებების შესაჩერებლად. თუმცა, როგორც ყოველთვის, ეშმაკი დეტალებშია. აი, რამდენიმე მიზეზი, რატომ ვფიქრობ ასე: 1. დავუშვათ, ორი ფირმა საწვავის საცალო ფასებს აფიქსირებს. ამათგან პირველი ძალიან დივერსიფიცირებულია და ბენზინის გაყიდვის გარდა სხვადასხვა სახის მომსახურებების მიმწოდებელიცაა, დაწყებული სწრაფი კვებით და სურსათით, დამთავრებული ავტომობილების შეკეთებით. მეორე ფირმა მხოლოდ საწვავს ყიდის. თუ ჯარიმა იქნება წლიური შემოსავლის პროპორციული, მაშინ პირველი ფირმა უფრო მკაცრად დაისჯება, ვიდრე მეორე. ეს კი პრობლემაა, რადგან აღნიშნული რეგულაცია ამახინჯებს დივერსიფიკაცია-სპეციალიზაციის გადაწყვეტილებას. 2. წარმოიდგინეთ აფთიაქების ქსელი, რომელიც ყიდის მედიკამენტებს და ფარმაცევტული ფირმა, რომელიც აწარმოებს აღნიშნულ ფარმაცევტულ პროდუქციას. მოსალოდნელია, რომ მოგება-შემოსავლის ფარდობა ნაკლები იქნება პირველისთვის (downstream firm) და მეტი — მეორესთვის (upstream firm). ეს ასევე ქმნის პრობლემას კონკურენციის სააგენტოსთვის, რადგან ჯარიმაში გათვალისწინებული უნდა იყოს ბაზრისა და ფირმის მახასიათებლები იმისათვის, რომ ჯარიმა იყოს შესაბამისი. 3. კარტელი წევრების მოგებას ფასების ზრდით და გაყიდვების (ანუ შემოსავლების) შემცირებით ზრდის. თუ ჯარიმა შემოსავლის პროპორციული იქნება, მაშინ კონკურენციის პოლიტიკა დამატებით სტიმულს მისცემს ფარულად გარიგებულ ფირმებს კიდევ უფრო გაზარდონ ფასები და შეამცირონ გასაყიდი რაოდენობა. ეს კი მეტად დააზარალებს მომხმარებლებს. პრინციპში, ეს ყველაფერი შეიძლება გადაიჭრას ჯარემების სისტემის გამართვით, კერძოდ, არაკონკურენტული ქმედებებით მიყენებულ ზარალთან, ხანგრძლივობასა და მასშტაბებთან ერთად, ფირმებისა და ბაზრების მახასიათებლების გათვალისწინებით. თუმცა სისტემის გამართვა არცთუ მარტივია და ძალიანაა დამოკიდებული კონკურენციის სააგენტოში დასაქმებულთა გამოცდილებასა და პროფესიონალიზმზე. თუმცა შეიძლება წარმოიშვას უფრო მწვავე პრობლემებიც: 4. განვიხილოთ უკიდურესი სიტუაცია – კარტელი საბანკო სექტორში. დიდი ჯარიმების შემოღება საფრთხეს შეუქმნის ფინანსურ სტაბილურობას. ამ პირობებში რამდენად კარგი ინსტრუმენტია ჯარიმა არაკონკურენტული ქცევის შესაკავებლად? 5. განვიხილოთ წინასთან შედარებით ნაკლებად დრამატული შემთხვევა — სურსათით საცალო მოვაჭრეთა კარტელი. დიდი ჯარიმების დაწესებით არამხოლოდ კარტელი დაიშლება, არამედ დიდი ალბათობით ფარულ გარიგებაში მონაწილე ფინანსურად სუსტი საცალო მოვაჭრეებიც გავლენ ბაზრიდან. როგორ შეგვიძლია, დარწმუნებული ვიყოთ, რომ ამით ბაზარი უფრო კონკურენტული გახდება? 6. კარტელებისთვის დაწესებული ჯარიმების გადახდა მოუწევთ მომხმარებლებს ან მფლობელებს და არა რეალურ დამნაშავეებს — მენეჯერებს, რომლებმაც გადაწყვიტეს, რომ მომხმარებლების მოტყუება და არალეგალური გზებით კონკურენციის შემცირება დასაშვებია. რა შეიძლება გაკეთდეს ამის წინააღმდეგ? კონკურენციის სააგენტოს შეუძლია ფირმების ნაცვლად დასაჯოს ინდივიდები, არაკონკურენტული ქმედებების სისხლის სამართლის დანაშაულად შერაცხვით. ცხადია, ამ შემთხვევაშიც თავს იჩენს რიგი პრობლემებისა, მაგრამ ეს უკანასკნელი ფარულ გარიგებებში მონაწილეობის სურვილს უფრო მეტად შეაკავებდა, ვიდრე ფულადი ჯარიმები და ამ უკანასკნელისაგან განსხვავებით, არც საბაზრო დამახინჯებებს გამოიწვევდა. რა თქმა უნდა, არსებობს მიზეზები, რატომაც ახალი კანონი არ ითვალისწინებს არაკონკურენტული ქმედებებისათვის სისხლის სამართლებრივ პასუხისმგებლობას. ამგვარი სანქციები გავრცელებულია აშშ-ში, თუმცა მიღებული არაა ევროკავშირში (გარდა რამოდენიმე გამონაკლისისა). მარტივად რომ ვთქვათ, შესაძლოა არსებობდეს საქართველოსთვის ამ მიმართულებით უკეთესი რეგულაციები დღის წესრიგში მდგარი ევროკავშირის კანონმდებლობასთან მაქსიმალურ მიმსგავსებასთან შედარებით. თუმცა კიდევ არსებობს ერთი სტრატეგია ჯარიმების გაუთვალისწინებელი პრობლემების გადასაწყვეტად — კონკურენციის ახალი სააგენტო არამხოლოდ იურიდიულ, არამედ ეკონომიკურ ექსპერტებსაც უნდა აერთიანებდეს რამდენიმე მიზეზის გამო. პირველი მარტივია — იმიტომ, რომ უკეთ იქნას გაგებული ფირმების არაკონკურენტული ქმედებები და მათ შედეგად მიყენებული ზარალი. მეორე, ეს იქნებოდა გარანტია იმისა, რომ ჯარიმის ეკონომიკური შედეგების, როგორც წინასწარი, ასევე შემდგომი შედეგები შესაბამისადაა გაგებული. მესამე, ჯარიმის განსაზღვრის სახელმძღვანელო პრინციპებისა და პროცედურების გამჭვირვალე და პროგნოზირებადი სისტემის შემუშავება იმისათვის, რომ ფირმებმა შეძლონ არაკონკურენტული ქმედებების მოსალოდნელი შედეგების წინასწარ განჭვრეტა. ამ საკითხზე მეტი ინფორმაციისათვის რეკომენდურებულია ინგლისურ ენოვანი საკითხავი: Vasiliki Bageri, Yannis Katsoulacos, Giancarlo Spagnolo, “” Competition Policy International Journal , “”

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3129	http://www.iset.ge/blog/?p=3224
Eastern State Penitentiary, Philadelphia. Photographer: Michael Fuenfzig Imagine arriving at a provincial airport in an unnamed Central Asian country. You leave the terminal and go straight to row of waiting taxis. In your Lonely Planet you read that you should pay about $10 for what is a short taxi ride to the city center. You ask the first taxi driver and are quoted a fantasy price of $50. You try to bargain, to no avail. You go to the next taxi, and once again you are quoted $50. You finally go to the third taxi, and lo and behold, it’s the same price, $50. And you don’t even try to bargain anymore… Now, imagine this to play out over and over again. When you want to buy gasoline. When you want to buy groceries. When you want to buy medication. Frustrating, wouldn’t it be? Or, to quote Brian Shepard, one of the FBI agents that helped break up the in the United States in the 1990s: “Everyone in this country is a victim of corporate crime by the time they finish breakfast.” So how would you go about breaking up cartels? How does Georgia go about breaking up cartels? A few days ago the Georgian parliament adopted the draft law “on the Amendments to the Law of Georgia on Free Trade and Competition”. As has been pointed out by , this new law introduces several novelties, and has the potential to finally have an impact and to result in the break-up of cartels. So is all now well and good with this new law? Will cartels be broken up and involved firms be fined and punished? Will Georgian consumer enjoy lower prices for gasoline, pharmaceuticals, and food? On paper, the new law should give reason for optimism. The new law establishes an independent competition agency, it defines what is and what is not unfair competition, and it stipulates fines for anti-competitive practices. Importantly, these fines are defined as percentage of annual revenue and are supposed to be proportional to the damage, the duration, and the scope of the anti-competitive practice. The law is thus very much in line with EU competition law. Which is not surprising given that competition was and is a key point in the negotiations on the Deep and Comprehensive Free Trade Agreement between Georgia and the European Union. In theory fines of up to five percent (up to ten percent for repeat offenders) of annual revenue provide a strong deterrent against anti-competitive behavior. But as usual the devil is in the details. Here are a few reasons why: 1.  Imagine two firms fixing prices in the retail gasoline market. One firm is well-diversified, not just selling gasoline but also providing other services – from fast food over grocery retail to car repair. The other firm is highly specialized, selling gasoline, and only gasoline. With fines being proportional to annual retail deterrence is strong for the former, but weaker for the latter. This is a problem as it distorts the decisions of firms to diversify or specialize. 2.  Imagine a pharmacy chain selling pharmaceuticals, and a pharmaceutical firm manufacturing said pharmaceuticals. Likely the profit/revenue ratio will be lower for the former, the downstream firm, and higher for the latter, the upstream firm. This also poses a problem for the competition agency as fines have to take into account market and firm characteristics, in order for the fine to be appropriate. 3.  Cartels increase their member’s profits by increasing prices and reducing market sales (or in other words, revenue). With fines being proportional to annual revenue competition policy gives an additional incentive for firms to increase prices and reduce market sales even further, thus increasing the damage to consumers. In principle all these could be resolved by fine-tuning fines, not only taking into account the damage, the duration, and the scope of the anti-competitive practice, but also the characteristics of involved firms and markets. This certainly is a tall order. And requires experience and expertise from the new competition agency. Even worse, there is the following: 4.  Consider an extreme example – a cartel in the banking sector. Impose large fine and financial stability will be gone. Under these circumstances, can fines be a credible deterrent? 5.  Consider a less extreme example –a cartel in the grocery retail sector. Impose large fines, and not only the cartel, but also some retailers will go. Can we be sure that the market will be more competitive, not less? 6.  Fines imposed on cartels will be paid by consumers or shareholders, and not by those who are the real culprits: The managers who decided that it is ok to cheat consumers, and to reduce or eliminate competition with illegal practices. What could be done instead? The competition agency could punish individuals and not firms, making anti-competitive practices a criminal offence. While certainly not without its own problems, criminal sanctions would provide a strong deterrent and would go a long way to alleviate distortions brought about by pecuniary fines. There is of course a reason why criminal sanctions are not part of the new competition law. While criminal sanctions are common in the US, they are not in the European Union (except for some limited use in a few individual EU member countries). Quite simply, given the need and the intention to emulate EU competition law in Georgia they are not the best starting point for Georgia. This leaves but one strategy to deal with the unintended consequences of fines: Invest not only into the legal but also the economic expertise of the new competition agency. For several reasons. One, trivially, to understand the anti-competitive practices employed by firms, and the damage caused. Second, to ensure that the economic consequences of fines, both ex-ante and ex-post, are properly understood. Third, to provide for transparent and predictable sanctions by developing guidelines and procedures for the determination of fines, to allow firms to anticipate the consequences of anti-competitive practices. Recommended for further reading are Vasiliki Bageri, Yannis Katsoulacos and Giancarlo Spagnolo, “”, and the Fall 2010 issue of the Competition Policy International Journal with the colloquium “”	აღმოსავლური შტატის საპყრობილე, ფილადელფია. ფოტოგრაფი: მაიკლ ფიუნფციგი წარმოიდგინეთ, რომ ჩახვედით ცენტრალური აზიის რომელიმე ქვეყნის რომელიმე პროვინციულ აეროპორტში. დატოვეთ ტერმინალი და გაემართეთ აეროპორტთან ჩამწკრივებული ტაქსებისაკენ. სამოგზაურო სახელმძღვანელოს მიხედვით, ქალაქის ცენტრამდე ტაქსი 10 აშშ დოლარი დაგიჯდებათ, მაგრამ მიდიხართ პირველი ტაქსის მძღოლთან და ის მხოლოდ 50 დოლარად თანხმდება დანიშნულების ადგილამდე თქვენს მიყვანას. იწყებთ ვაჭრობას, მაგრამ ამაოდ. იმავე ფასს გიწესებენ მეორე, მესამე და შემდეგი ტაქსის მძღოლებიც. ვაჭრობას აზრი არ აქვს… ახლა წარმოიდგინეთ ასეთივე სიტუაცია საწვავის, სურსათის ან მედიკამენტის ყიდვისას. გამაღიზიანებელია, არა? აშშ-ში 1990-იან წლებში დაშლაში მონაწილე FBI-ის ერთ-ერთი აგენტის, ბრეინ შეპარდის თქმისა არ იყოს, „ამ ქვეყანაში ყოველი ჩვენგანი კორპორატიული დანაშაულის მსხვერპლი საუზმის დამთავრებამდე ხდება“. მაგრამ როგორ უნდა მოხერხდეს კარტელების დაშლა? როგორ აპირებს საქართველო მათთან ბრძოლას? რამდენიმე დღის წინ ქართულმა პარლამენტმა მიიღო კანონი „თავისუფალი ვაჭრობისა და კონკურენციის შესახებ“. როგორც აღნიშნავს, ახალ რეგულაციებს კარეტელების დაშლაზე რეალური გავლენის მოახდენა შეუძლია. ნამდვილად ყველაფერი წესრიგშია ახალი კანონში? დაიშლება კი კარტელები და დაჯარიმდებიან ან დაისჯებიან ფარულ გარიგებებში მონაწილე ფირმები? მიიღებენ კი ქართველი მომხმარებლები შედეგად დაბალ ფასებს საწვავზე, მედიკამენტებსა და საკვებზე? ახალი კანონი ნამდვილად იძლევა ოპტიმიზმის საფუძველს იქიდან გამომდინარე, რაც მასში წერია. დოკუმენტის მიხედვით იქმნება კონკურენციის დამოუკიდებელი სააგენტო, იმიჯნება სამართლიანი და უსამართლო კონკურენცია და წესდება ჯარიმა არაკონკურენტული ქმედებებისათვის. რაც მთავარია, ჯარიმა განისაზღვრება, როგორც წლიური შემოსავლის წილი, არაკონკურენტული ქმედებით საზოგადოებისათვის მიყენებული ზარალის, ხანგრძლივობისა და მასშტაბის მიხედვით. დოკუმენტი თანხვედრაშია ევროკავშირის კანონთან კონკურენციის შესახებ. ეს არცაა გასაკვირი, რადგან კონკურენცია იყო და არის განხილვის მთავარი საგანი საქართველოსა და ევროკავშირს შორის ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმების შესახებ მოლაპარაკებებში. თეორიულად, ჯარიმა წლიური შემოსავლის ხუთი პროცენტის ოდენობით (ათ პროცენტამდე განმეორების შემთხვევაში), ძლიერი სტიმულია არაკონკურენტული ქმედებების შესაჩერებლად. თუმცა, როგორც ყოველთვის, ეშმაკი დეტალებშია. აი, რამდენიმე მიზეზი, რატომ ვფიქრობ ასე: 1. დავუშვათ, ორი ფირმა საწვავის საცალო ფასებს აფიქსირებს. ამათგან პირველი ძალიან დივერსიფიცირებულია და ბენზინის გაყიდვის გარდა სხვადასხვა სახის მომსახურებების მიმწოდებელიცაა, დაწყებული სწრაფი კვებით და სურსათით, დამთავრებული ავტომობილების შეკეთებით. მეორე ფირმა მხოლოდ საწვავს ყიდის. თუ ჯარიმა იქნება წლიური შემოსავლის პროპორციული, მაშინ პირველი ფირმა უფრო მკაცრად დაისჯება, ვიდრე მეორე. ეს კი პრობლემაა, რადგან აღნიშნული რეგულაცია ამახინჯებს დივერსიფიკაცია-სპეციალიზაციის გადაწყვეტილებას. 2. წარმოიდგინეთ აფთიაქების ქსელი, რომელიც ყიდის მედიკამენტებს და ფარმაცევტული ფირმა, რომელიც აწარმოებს აღნიშნულ ფარმაცევტულ პროდუქციას. მოსალოდნელია, რომ მოგება-შემოსავლის ფარდობა ნაკლები იქნება პირველისთვის (downstream firm) და მეტი — მეორესთვის (upstream firm). ეს ასევე ქმნის პრობლემას კონკურენციის სააგენტოსთვის, რადგან ჯარიმაში გათვალისწინებული უნდა იყოს ბაზრისა და ფირმის მახასიათებლები იმისათვის, რომ ჯარიმა იყოს შესაბამისი. 3. კარტელი წევრების მოგებას ფასების ზრდით და გაყიდვების (ანუ შემოსავლების) შემცირებით ზრდის. თუ ჯარიმა შემოსავლის პროპორციული იქნება, მაშინ კონკურენციის პოლიტიკა დამატებით სტიმულს მისცემს ფარულად გარიგებულ ფირმებს კიდევ უფრო გაზარდონ ფასები და შეამცირონ გასაყიდი რაოდენობა. ეს კი მეტად დააზარალებს მომხმარებლებს. პრინციპში, ეს ყველაფერი შეიძლება გადაიჭრას ჯარემების სისტემის გამართვით, კერძოდ, არაკონკურენტული ქმედებებით მიყენებულ ზარალთან, ხანგრძლივობასა და მასშტაბებთან ერთად, ფირმებისა და ბაზრების მახასიათებლების გათვალისწინებით. თუმცა სისტემის გამართვა არცთუ მარტივია და ძალიანაა დამოკიდებული კონკურენციის სააგენტოში დასაქმებულთა გამოცდილებასა და პროფესიონალიზმზე. თუმცა შეიძლება წარმოიშვას უფრო მწვავე პრობლემებიც: 4. განვიხილოთ უკიდურესი სიტუაცია – კარტელი საბანკო სექტორში. დიდი ჯარიმების შემოღება საფრთხეს შეუქმნის ფინანსურ სტაბილურობას. ამ პირობებში რამდენად კარგი ინსტრუმენტია ჯარიმა არაკონკურენტული ქცევის შესაკავებლად? 5. განვიხილოთ წინასთან შედარებით ნაკლებად დრამატული შემთხვევა — სურსათით საცალო მოვაჭრეთა კარტელი. დიდი ჯარიმების დაწესებით არამხოლოდ კარტელი დაიშლება, არამედ დიდი ალბათობით ფარულ გარიგებაში მონაწილე ფინანსურად სუსტი საცალო მოვაჭრეებიც გავლენ ბაზრიდან. როგორ შეგვიძლია, დარწმუნებული ვიყოთ, რომ ამით ბაზარი უფრო კონკურენტული გახდება? 6. კარტელებისთვის დაწესებული ჯარიმების გადახდა მოუწევთ მომხმარებლებს ან მფლობელებს და არა რეალურ დამნაშავეებს — მენეჯერებს, რომლებმაც გადაწყვიტეს, რომ მომხმარებლების მოტყუება და არალეგალური გზებით კონკურენციის შემცირება დასაშვებია. რა შეიძლება გაკეთდეს ამის წინააღმდეგ? კონკურენციის სააგენტოს შეუძლია ფირმების ნაცვლად დასაჯოს ინდივიდები, არაკონკურენტული ქმედებების სისხლის სამართლის დანაშაულად შერაცხვით. ცხადია, ამ შემთხვევაშიც თავს იჩენს რიგი პრობლემებისა, მაგრამ ეს უკანასკნელი ფარულ გარიგებებში მონაწილეობის სურვილს უფრო მეტად შეაკავებდა, ვიდრე ფულადი ჯარიმები და ამ უკანასკნელისაგან განსხვავებით, არც საბაზრო დამახინჯებებს გამოიწვევდა. რა თქმა უნდა, არსებობს მიზეზები, რატომაც ახალი კანონი არ ითვალისწინებს არაკონკურენტული ქმედებებისათვის სისხლის სამართლებრივ პასუხისმგებლობას. ამგვარი სანქციები გავრცელებულია აშშ-ში, თუმცა მიღებული არაა ევროკავშირში (გარდა რამოდენიმე გამონაკლისისა). მარტივად რომ ვთქვათ, შესაძლოა არსებობდეს საქართველოსთვის ამ მიმართულებით უკეთესი რეგულაციები დღის წესრიგში მდგარი ევროკავშირის კანონმდებლობასთან მაქსიმალურ მიმსგავსებასთან შედარებით. თუმცა კიდევ არსებობს ერთი სტრატეგია ჯარიმების გაუთვალისწინებელი პრობლემების გადასაწყვეტად — კონკურენციის ახალი სააგენტო არამხოლოდ იურიდიულ, არამედ ეკონომიკურ ექსპერტებსაც უნდა აერთიანებდეს რამდენიმე მიზეზის გამო. პირველი მარტივია — იმიტომ, რომ უკეთ იქნას გაგებული ფირმების არაკონკურენტული ქმედებები და მათ შედეგად მიყენებული ზარალი. მეორე, ეს იქნებოდა გარანტია იმისა, რომ ჯარიმის ეკონომიკური შედეგების, როგორც წინასწარი, ასევე შემდგომი შედეგები შესაბამისადაა გაგებული. მესამე, ჯარიმის განსაზღვრის სახელმძღვანელო პრინციპებისა და პროცედურების გამჭვირვალე და პროგნოზირებადი სისტემის შემუშავება იმისათვის, რომ ფირმებმა შეძლონ არაკონკურენტული ქმედებების მოსალოდნელი შედეგების წინასწარ განჭვრეტა. ამ საკითხზე მეტი ინფორმაციისათვის რეკომენდურებულია ინგლისურ ენოვანი საკითხავი: Vasiliki Bageri, Yannis Katsoulacos, Giancarlo Spagnolo, “” Competition Policy International Journal , “”

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3120	http://www.iset.ge/blog/?p=3214
Lanchkhuti, Georgia. Photo: Adam Pellillo After many years on the back burner of policy discussion in Georgia, issues related to agriculture and rural development now seem to be at the forefront of debate. And for good reason, as these issues are incredibly complex and have important implications, not only for those residing in rural areas but also for those purchasing agricultural products in towns and cities. Yet we still have much to learn about agriculture and rural development in Georgia and many questions remain, especially from a policy perspective. Are vouchers for those working in the agricultural sector the most appropriate way of reducing rural poverty or increasing agricultural productivity, for instance? Was the previously poor state of irrigation and drainage infrastructure across the country necessarily a binding constraint on productivity? How important is land registration for protecting individuals’ property rights or providing investment incentives? Has the state gone too far in some directions, potentially crowding out private investment in the process, or not far enough in others, and not providing an enabling institutional environment for small scale agricultural producers and agribusinesses? These questions have yet to be adequately addressed (or even asked), even though the economic and fiscal consequences are significant. Most recently, there has been much discussion about agricultural cooperatives in Georgia. Over the last two years, we’ve seen a new law come into effect (the “Law of Georgia on Agricultural Cooperatives”) as well as the rollout of the European Neighborhood Program for Agriculture and Rural Development (ENPARD), which will seek to support the development of more than 100 business-oriented cooperatives and farmer groups across the country. In case it’s thought that these initiatives represent the second iteration of the kolkhoz movement, note that the Law of Georgia on Agricultural Cooperatives explicitly states that the main (ideal) principles of agricultural cooperatives include voluntary membership, democratic management, and economic participation of members (shareholders), and that they should promote social responsibility, fairness and mutual assistance. It remains to be seen, of course, whether or how well these ideal principles will be maintained in practice, particularly with regard to management and share contributions and distribution of profits among members. Nevertheless, as a legal entity, an agricultural cooperative can, in theory, play an important role in agricultural and rural development in Georgia by enabling farmers to come together to take advantage of various business opportunities. For example, service cooperatives may help improve product quality consistency, which is seemingly a major challenge in Georgia. Cooperatives may also help to improve economies of scale in input and product marketing among smallholder farmers, ease credit constraints, or improve access to market information. Lastly, in addition to their economic benefits, agricultural cooperatives may help support vulnerable individuals like internally displaced persons. At the same time, many challenges in supporting agricultural cooperative development may arise. Chief among these challenges may be the difficulties faced by cooperatives in forming and sustaining market linkages, the role of trust and social capital within cooperatives and between cooperatives and other market players, cooperative governance, or market risks and constraints elsewhere (e.g., slow improvements in the land registry, political instability in Ukraine, etc.). There are also specific legal, tax, and charter-related issues that need to be addressed. A RESEARCH AGENDA It is with these questions and challenges in mind that we are launching a new research agenda about agriculture and rural development in Georgia, with primary emphasis on the contribution of agricultural cooperatives to key development outcomes. Our hope is that the knowledge produced through this research will be practically useful, both for policy formation and project implementation but also for thinking about how cooperatives are structured, their operations undertaken, and their market linkages developed. This research agenda is part of a new project with CARE International in the Caucasus and the Regional Development Association (RDA) under the European Neighborhood Program for Agriculture and Rural Development (ENPARD Georgia). In order to ensure that our research and these discussions are evidence-based, we are currently conducting a baseline survey—in partnership with Georgian Opinion Research Business International (GORBI)—across the seven districts/municipalities in western Georgia (Chokhatauri, Lanchkhuti, and Ozurgeti in Guria, Abasha, Khobi, and Senaki in Samegrelo-Zemo Svaneti, and Tsageri in Racha-Lechkhumi and Kvemo Svaneti) of focus in this project. We will also be conducting qualitative research across these districts/municipalities beginning this summer, primarily in the form of a farmer diary questionnaire, but also by holding semi-structured interviews and focus groups with households primarily engaged in agricultural activities, and key informants across the project target region. We will consider a wide range of topics related to agriculture and rural development, from legal and tax issues and the incentives faced by small-scale producers, to issues related to access to credit and the role of the Ministry of Agriculture’s preferential credit program for producers and processors. We will also examine issues directly related to cooperative formation, like charter development, market linkage formation, cooperative governance and management, and business plan development. Lastly, we will take a critical look at the efforts of our own consortium and other consortia under the ENPARD project. Our goal is to bring some findings from micro-level data into discussions about agriculture and rural development in Georgia. That being said, any evidence base has its limitations, and should be critiqued accordingly. We hope you’ll find this research insightful and we invite your commentary and dialogue on this blog.   This article has been produced with the assistance of the European Union and CARE International in the Caucasus. The content of this article is the sole responsibility of ISET Policy Institute and can in no way be taken to reflect the views of the European Union or CARE International in the Caucasus.	ლანჩხუთი, საქართველო. ფოტო: ადამ პელილო საქართველოში ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში უმნიშვნელოდ მიჩნეულმა პოლიტიკურმა დისკუსიამ, სოფლის მეურნეობისა და სოფლის განვითარების შესახებ, დღესდღეობით დებატების წინა ფლანგზე წამოიწია. სამართლიანადაც! ეს საკითხები ფრიად კომპლექსურია და მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს არამხოლოდ სოფლის მაცხოვრებლებზე, არამედ სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციის მომხმარებელ ქალაქელებზეც. ცხადია, რომ ჯერ კიდევ ბევრი რამ არის შესასწავლი საქართველოს სოფლის მეურნეობისა და სოფლის განვითარების შესახებ. უამრავი კითხვა კვლავ პასუხგაუცემელია, განსაკუთრებით კი პოლიტიკურ მიდგომასთან დაკავშირებით. მაგალითად, რამდენად ეხმარება სასოფლო-სამეურნეო ბარათები (ვაუჩერები) სოფლის მოსახლეობას სიღარიბის დაძლევასა და/ან პროდუქტიულობის გაუმჯობესებაში? ნამდვილად აბრკოლებდა თუ არა სოფლის მეურნეობის ნაყოფიერებას მწყობრიდან გამოსული სარწყავი და სადრენაჟე სისტემა? რამდენად მნიშვნელოვანია მიწის რეგისტრაცია საკუთრების უფლებების დაცვის ან საინვესტიციო სტიმულების შექმნის მიზნით? რომელ მიმართულებებში გამოიწვია ზედმეტმა სახელმწიფო ჩარევამ კერძო ინვესტორების განდევნა პროცესიდან? ან რომელ მიმართულებებში არ იყო სახელმწიფო ინტერვენცია საკმარისი გლეხებისა და მცირე აგრობიზნესებისათვის ხელსაყრელი ინსტიტუციური გარემოს უზრუნველსაყოფად? ეს ის კითხვებია, რომლებზე პასუხის გაცემაც აუცილებელია, პოლიტიკური მიდგომის ეკონომიკური და ფისკალური მნიშვნელობიდან გამომდინარე. ბოლო დროს სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივებთან დაკავშირებით საქართველოში აქტიური დისკუსია მიმდინარეობს. უკანასკნელი ორ წლის განმავლობაში, შემუშავდა და ძალაში შევიდა „საქართველოს კანონი სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების შესახებ“. ასევე გამოჩნდა ევროპის სამეზობლო პროგრამა სოფლის მეურნეობისა და სოფლის განვითარებისათვის (ENPARD), რომელიც მხარს უჭერს ასზე მეტი ბიზნეს-კოოპერატივისა და ფერმერთა გაერთიანების განვითარებას მთელი ქვეყნის მასშტაბით. იმათ გასაგონად, ვინც აღნიშნულ ინიციატივას კოლმეურნეობასთან აიგივებს, „საქართველოს კანონში სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების შესახებ“ გარკვევითაა აღნიშნული სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების უმთავრესი პრინციპები: ნებაყოფლობითი წევრობა, დემოკრატიული მართვა და წევრების ეკონომიკური თანამონაწილეობა. ასევე კოოპერატივების ფუნქციონირება უნდა ემყარებოდეს სოციალური პასუხისმგებლობის, სამართლიანობისა და ურთიერთდახმარების პრინციპებს. თუმცა, რა თქმა უნდა, წინასწარ ვერ განვჭვრეტთ, რამდენად დაინერგება ეს იდეალური პრინციპები პრაქტიკაში, განსაკუთრებით კი მენეჯმენტის, შენატანებისა და მოგების განაწილების კუთხით. მიუხედავად ამისა, სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივს, როგორც იურიდიულ ერთეულს, თეორიულად, საქართველოს სოფლის მეურნეობისა და სოფლის განვითარებაში მნიშვნელოვანი როლის თამაში შეუძლია. კერძოდ, ეს ფერმერებს მისცემს საშუალებას ისარგებლონ ერთად შრომის სხვადასხვა ბიზნეს უპირატესობით. მაგალითად, მომსახურების სფეროში მოღვაწე კოოპერატივებმა შეიძლება საკუთარ თავზე აიღონ პროდუქციის ხარისხის გარანტის ასე მნიშვნელოვანი ფუნქცია. ასევე, გაერთიანებებში მონაწილეობა გლეხებს საშუალებას მიცემს ისარგებლონ მასშტაბის ეკონომიით საწარმოო ფაქტორების შეძენისას ან პროდუქციის გასაღებისას, გაუმარტივებს კრედიტზე ხელმისაწვდომობას და გაუუმჯობესებს საბაზრო ინფორმაციაზე წვდომას. ბოლოს, ეკონომიკურ სარგებელთან ერთად, აღსანიშნავია სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების პოტენციალი დაეხმაროს სოციალურად დაუცველ ოჯახებს, მაგალითად, იძულებით გადაადგილებულ პირებს. ამავდროულად, სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების განვითარების გზაზე ბევრი პრობლემა შეიძლება წამოიჭრას. მათ შორის ყველაზე მნიშვნელოვანი გამოწვევებია საბაზრო კავშირების ფორმირება და შენარჩუნება; ნდობისა და ადამიანური კაპიტალის როლი კოოპერატივებში, კოოპერატივებსა და ბაზრის სხვა მოთამაშეებს შორის; კოოპერატივის მმართველობა; საბაზრო რისკები და შეზღუდვები (მაგ. არასათანადო პროგრესი მიწის რეგისტრაციაში, პოლიტიკური არასტაბილურობა უკრაინაში და ა.შ.). არსებობს აგრეთვე, სპეციფიური იურიდიული, საგადასახადო და წესდებასთან დაკავშირებული საკითხები, რომლებიც ყურადღებას საჭიროებს. <h5>კვლევის განრიგი</h5> არსებული პრობლემებისა და გამოწვევების გათვალისწინებით, ჩვენ ვიწყებთ საქართველოს სოფლის მეურნეობის და სოფლის განვითარების ახალ კვლევით პროგრამას, რომლის მთავარი მიზანია სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების განვითარებაზე ზეგავლენის შესწავლა. ვიმედოვნებთ, რომ კვლევის შედეგად მიღებული ცოდნის პრაქტიკული მნიშვნელობა არ შემოიფარგლება მხოლოდ პროექტისა და სასოფლო-სამეურნეო პოლიტიკის შემუშავებისა და განვითარებისათვის მოტანილი სარგებლით. გარდა ამისა, კვლევა წარმოდგენას შეგვიქმნის კოოპერატივების სტრუქტურის, მათი სამეწარმეო საქმიანობისა და საბაზრო კავშირების განვითარების შესახებაც. აღნიშნული პროექტი ხორციელდება ორ ორგანიზაციასთან თანამშრომლობით, ქეა საერთაშორისო კავკასიაში (CARE International in the Caucasus) და რეგიონალური განვითარების ასოციაცია (RDA), ევროპის სამეზობლო პროგრამის სოფლის მეურნეობისა და სოფლის განვითარების (ENPARD საქართველო) ფარგლებში. იმისათვის, რომ ჩვენი კვლევა და დისკუსია მონაცემებით გავამყაროთ, პროექტის ფარგლებში ვატარებთ საბაზისო კვლევას დასავლეთ საქართველოს შვიდ მუნიციპალიტეტში: ჩოხატაური, ლანჩხუთი, ოზურგეთი (გურია), აბაშა, ხობი, სენაკი (სამეგრელო ზემო სვანეთი) და ცაგერი (რაჭა-ლეჩხუმი და ქვემო სვანეთი). საველე გამოკითხვებს საქართველოს საზოგადოებრივი აზრისა და ბიზნესის საერთაშორისო კვლევის ცენტრი (GORBI) ახორციელებს. ასევე, ზაფხულიდან ვიწყებთ თვისობრივ კვლევასაც ზემოაღნიშნულ მუნიციპალიტეტებში. ეს უკანასკნელი მოიცავს ძირითადად ფერმერთა დღიურებს, ასევე ნახევრად სტრუქტურირებულ ინტერვიუებს, ფოკუს ჯგუფებს გლეხთა შინამეურნეობების დონეზე და სხვა მნიშვნელოვანი მოთამაშეების გამოკითხვას. ჩვენ განვიხილავთ სოფლის მეურნეობის და სოფლის განვითარების საკითხთა ფართო სპექტრს, იურიდიულ და საგადასახადო საკითხებს, მცირე მწარმოებლების სტიმულირებას, კრედიტის ხელმისაწვდომობასა და მწარმოებელთა და დამამუშავებელთათვის საქართველოს სოფლის მეურნეობის სამინისტროს შეღავათიანი კრედიტის პროგრამის მნიშვნელობას. ამასთანავე შევისწავლით საკითხებს, რომლებიც პირდაპირ კავშირშია კოოპერატივის ჩამოყალიბებასთან, როგორიცაა წესდების განვითარება, საბაზრო კავშირების ფორმირება-ჩამოყალიბება, კოოპერატივის მართვა და ბიზნეს გეგმის განვითარება. ბოლოს, კრიტიკულად შევაფასებთ როგორც ჩვენი კონსორციუმის, ასევე სხვა კონსორციუმების ძალისხმევას ENPARD პროექტის ფარგლებში. ჩვენი მიზანია მიკრო-დონეზე აღმოჩენილი შედეგებიც გახდეს საქართველოს სოფლის მეურნეობისა და სოფლის განვითარების შესახებ დისკუსიის განხილვის საგანი. თუმცა, რაკი არ არსებობს სრულყოფილი კვლევა, მოხარულები ვიქნებით მივიღოთ თქვენი კრიტიკული კომენტარები თემასთან დაკავშირებით და გავმართოთ დისკუსიები ამავე ბლოგზე. ვიმედოვნებთ, რომ კვლევა საინტერესო და სასარგებლო იქნება ქართული საზოგადოებისათვის. სტატია მომზადებულია ორგანიზაციების, ევროკავშირი და ქეა საერთაშორისო კავკასიაში, დახმარებით. სტატიის შინაარსი გამოხატავს მხოლოდ და მხოლოდ ISET-ის კვლევითი ინსტიტუტის ხედვას და არავითარ შემთხვევაში არ უნდა გაიგივდეს რომელიმე პარტნიორის, ევროკავშირი ან ქეა საერთაშორისო კავკასიაში, პოზიციასთან.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3103	http://www.iset.ge/blog/?p=3170
According to a rumor circulating among economists, there exists an econometric study which shows that the economy of a nation is doing worse the more great economists it produces. While this may be a myth, casual observation suggests that the correlation between the economic performance of a country and the quality of its economics profession is indeed unclear. The United Kingdom was home to the greatest economists of all times (Adam Smith, John Maynard Keynes, and David Ricardo, to name just a few), yet throughout great parts of the 20<sup>th</sup> century, the British economy was lagging behind its European competitors. Japan, on the other hand, has not produced any internationally renowned economists, but until 20-25 years ago, everybody in the world feared Japanese economic power. So, better doing without economists? No premature conclusions, please! WHAT MAKES AN ECONOMIST   Economists usually have acquired a combination of skills and knowledge that makes them highly competitive in the job market. Their quantitative education is not as rigorous as those of mathematicians, but they learn a good deal of applied math. In some subfields of economics, like game theory, it is even common to state results in the proposition-proof format, usually reserved to mathematics. Moreover, economists learn a lot of applied statistics, or the economic version thereof, called econometrics. The teaching of econometrics and statistics includes the practical work with statistical software packages like STATA, SPSS, or Eviews, so that an economist can do statistical analyses with real data right out of university. In addition to quantitative analysis, economists are trained to reason analytically and to generate arguments in support or rejection of economic standpoints. Thereby they learn to make use not only of genuine economic ideas, but to draw on various other subjects, like sociology, psychology, history, political science, and even philosophy. From all these disciplines, economics filters those concepts that are relevant for analyzing and understanding economic matters. Within core economics, a prominent and somewhat controversial area is economic theory . Economic theory could be described as the use of models , usually mathematical ones, for understanding social phenomena. This methodological approach was brought to perfection by economists, and it was even exported to other fields – there are “economic theories” of politics, crime, marriage, domestic violence, gender equality, and even religion, to name just a few. These theories apply the economic methodology to non-economic matters. Even in theoretical biology and computer science there is now a huge body of literature that uses game theory , an offspring of economic theory. The purpose of economic theory if frequently misunderstood. Its models are typically based on blatantly unrealistic assumptions, boldly simplifying reality and ignoring many important aspects. Students who start studying economics think that economic models should make predictions or at least realistically describe reality, and they are often alienated by these unrealistic models and find all of this very strange. This experience makes many economics freshmen abandon the subject and learn something else instead. However, this is an unfortunate misunderstanding, as economic theory does not intend to make predictions or describe reality. Rather, economic models help to generate sound arguments in support of certain positions. Every experienced economist knows that it is much easier to develop a reasonable and consistent standpoint on any economic issue if one can base one’s arguments on a theoretical model. This is illustrated by the fact that economic theory was very influential in shaping people’s world views; many politicians use arguments derived from economic theory without even knowing about it. Somebody speaking about macroeconomics more often than not draws on John Maynard Keynes, somebody speaking about international trade usually makes use of David Ricardo’s ideas, somebody arguing in favor of markets typically clings to ideas of Adam Smith, and those who criticize markets usually deploy arguments that were invented by Karl Marx. Keynes famously wrote: “The ideas of economists and political philosophers, both when they are right and when they are wrong, are more powerful than is commonly understood. Indeed the world is ruled by little else. Practical men, who believe themselves to be quite exempt from any intellectual influence, are usually the slaves of some defunct economist.” WHERE DO THEY WORK?          By their very nature, economists are all-rounders that can be employed for many purposes, ranging from conducting statistical analyses to setting up mathematical models to writing texts about the history of the Georgian vine industry. In the public sector, these skills are sought by central banks, regulatory authorities, and ministries. In the private sector, economists are often employed in departments concerned with quantitative analysis and political lobbying. Political parties and political interest groups also like to hire economists for providing economic support for the positions they already have. Some labor economists believe that most employers are not really interested in what graduates have learnt at university. According to this theory, the primary purpose of obtaining a university degree is to signal in the job market that one is a smart and diligent person. Indeed, somebody who is capable of obtaining a master’s degree in economics (or in any other difficult subject to this effect) has crucial skills that can be used for multiple purposes. Such a person can work hard and independently, has power of endurance, and can deal with difficult and demanding material. So, even though companies might not be interested in the very knowledge about microeconomics and macroeconomics, they might still want to hire an economist for these secondary skills. Somebody who succeeded to study at a place like ISET sends a strong signal in the job market. In the first year, students learn the core subjects of microeconomics, macroeconomics, mathematics, and statistics/econometrics, as well as academic writing in English. In this time, students need to attend several hours in the classroom every day and afterwards work in the library until the evening. After 7 weeks (one “mini-term”) of extremely intensive learning, there is one exam week. Nobody who did not learn throughout the mini-term has realistic chances to pass the exams. This goes on for the whole year. Somebody who gets through this phase is extremely diligent and very smart, and as not everybody has these character traits, about half the students who are admitted drop out of the program very soon. And this is the case even though admission is highly competitive (just a small fraction of applicants is admitted) and many of those who enter ISET belong to the best students in their age cohorts. In the second year the pressure decreases, courses are a bit less intensive, and students can select a portfolio of courses according to their own interests. However, they have to write a serious master thesis in this time. The chart shows where ISET graduates have found employment. ISET was founded in 2006 and produced almost 200 graduates so far, and only two of them are unemployed. The greatest share of our graduates goes to the public sector, in particular ministries and central bank, where several ISET economists have made it to leading positions (head of departments, lead analysts etc.) The second largest group consists of those who continue their education in a Ph.D. program. ISET graduates can be found in the world’s best Ph.D. programs like Stanford, Chicago, New York University, and University of Pennsylvania, and in many second-tier US places like Penn State University, Georgetown University, and McGill University. They are also studying in various European programs like Warwick, Leicester, Toulouse, Prague (CERGE-EI), Bielefeld, and Halle. In economics, it is easier to study abroad than in most other social sciences, as the core content of economics is the same everywhere in the world (with the possible exceptions of Cuba and North Korea). It does not play a role whether one learns microeconomics in Berlin, Jerusalem, or at ISET, because everywhere is taught the same material. 21% of ISET graduates work in the private sector. This does not tell us so much about the private sector, but something about the preferences of economics graduates. Somebody explicitly interested in working for a private company will arguably not study economics but opt for the sister discipline of business administration. The motivation to study economics is often grounded in some concern for the well-being of the society, and in that case the public sector is a natural employer. In future, it is to be expected that the share of economists going to the private sector will increase, as better development will induce companies to pay more for specialists and qualified personnel, and this may overrule whatever noble intention a student had when they started to study economics. 14% of our graduates head for non-government organizations (NGOs). These are typically run and funded by foreigners. Besides the analytical skills of ISET economists, definitely appreciated by NGOs, it may be useful that after two years of studying all our graduates speak English fluently. DOES GEORGIA NEED THEM? The practical contribution of economics to a society is not restricted to the ideas of outstandingly brilliant minds like Keynes and Smith. Just a minority of economists is working in jobs that are exclusively open to economists. Rather, economics is a qualification useful in a wide range of contexts. Taking all this into account, a country without economists faces severe difficulties to substitute for this group, and one does not say too much if one calls economics a key profession with overarching strategic significance for a country’s development. One of the problems of the Soviet Union was that their “economics” was in fact the study of Marxist-Leninist ideology. If the Soviet Union would have had an effective and scientifically independent economics profession, developments that finally led to the downfall of the whole system might have been prevented (as in China). In Georgia, the economy is extremely fragile and many things can be spoiled through bad economic policy. Relying exclusively on foreign expertise is not a solution, as foreigners are lacking the commitment to this country only native Georgians can have. If things in Georgia turn out badly, foreign economists will just move on to another country, and the failure will not be overly painful for them. In the end, only Georgians really care for Georgia, and the country needs Georgian economists who received state of the art education in the field.	ეკონომისტებს შორის გავრცელდა ხმა, თითქოს არსებობს ეკონომეტრიკული კვლევა, რომლის თანახმად ძლიერი ეკონომისტებით მდიდარი ქვეყნის ეკონომიკა უარესად ფუნქციონირებს. შეიძლება ეს კვლევა რეალურად არც კი არსებობს, მაგრამ, ერთი შეხედვითაც, კორელაცია ქვეყნის ეკონომიკურ მდგომარეობასა და მისი ეკონომისტების ხარისხს შორის ცალსახად დადებითი ნამდვილად არ არის. დიდი ბრიტანეთის, ყველა დროის საუკეთესო ეკონომისტების — ადამ სმიტის, ჯონ მეინარდ კეინსისა და დევიდ რიკარდოს სამშობლოს ეკონომიკური განვითარება თითქმის მთელი XX საუკუნის განმავლობაში ჩამორჩებოდა სხვა ევროპულ ქვეყნებს. მეორეს მხრივ, იაპონიას არასოდეს ჰყოლია მსოფლიოში სახელგანთქმული ეკონომისტები, მაგრამ 20-25 წლის წინ მსოფლიოში ყველა კრთოდა მისი ეკონომიკური ძლევამოსილების წინაშე. ე.ი. ეკონომისტების გარეშე სჯობს? მოდით, ნუ გამოვიტანთ ნაადრევ დასკვნებს. <h5>რას ნიშნავს, იყო ეკონომისტი</h5> როგორც წესი, ეკონომიკური განათლებით შეძენილი უნარებისა და ცოდნის კომბინაცია ამ პროფესიის ადამიანებს შრომის ბაზარზე მოთხოვნად კადრებად აყალიბებს. რაოდენობრივი ანალიზის სიღრმის თვალსაზრისით, ეკონომიკური განათლება, რა თქმა უნდა, ვერ შეედრება მათემატიკურს, თუმცა პრესტიჟული ეკონომიკური პროგრამების კურიკულუმი, როგორც წესი, დიდი დოზით მოიცავს გამოყენებით მათემატიკას. მეტიც, ეკონომიკის ზოგიერთ სფეროში, მაგალითად თამაშთა თეორიაში, მიღებულია შედეგების მათემატიკურად დამტკიცებული თეორემის სახით წარმოდგენა. გარდა ამისა, ეკონომისტები ინტენსიურად სწავლობენ გამოყენებით სტატისტიკას და ეკონომეტრიკას. აღნიშნული საგნების ხარისხიანი სწავლება, როგორც წესი, მოიცავს ისეთ კომპიუტერულ პროგრამებში პრაქტიკულ მუშაობას, როგორიცაა STATA, SPSS ან Eviews. ასე რომ, ეკონომისტებს შეუძლიათ რეალურ მონაცემებთან მუშაობა უნივერსიტეტის დამთავრებისთანავე. გარდა რაოდენობრივი ანალიზისა, ეკონომისტებს ანალიტიკურ აზროვნებაშიც წვრთნიან. არგუმენტირებული მსჯელობის უნარი კი მათ საშუალებას აძლევს ეკონომიკურ კითხვებზე პასუხები არამხოლოდ ეკონომიკურ თეორიებში, არამედ სხვა ისეთ დისციპლინებშიც ეძიონ, როგორიცაა სოციოლოგია, ფსიქოლოგია, ისტორია, პოლიტიკური მეცნიერებები და ფილოსოფიაც კი. ეკონომიკური თეორიები , ეკონომიკური მეცნიერების ეს თვალწარმტაცი და გარკვეულწილად წინააღმდეგობრივი სფერო, სოციალური მოვლენების ასახსნელად მოდელებს , ძირითადად კი მათემატიკურ მოდელებს იყენებს. ეკონომისტების მიერ სრულყოფილი ეს მეთოდოლოგიური მიდგომა სხვა დისციპლინებშიც გავრცელდა. დღესდღეობით არსებობს პოლიტიკის, კრიმინალის, ქორწინების, ოჯახში ძალადობის, გენდერული თანასწორობის და რელიგიის „ეკონომიკური თეორიაც“ კი. ეს თეორიები იყენებენ ეკონომიკურ მეთოდებს არაეკონომიკური მოვლენების ასახსნელად. თეორიულ ბიოლოგიასა და კომპიუტერულ მეცნიერებებშიც კი არსებობს ვრცელი ლიტერატურა, რომელიც ეკონომიკის პირმშოს, თამაშთა თეორიას ემყარება. თუმცა ეკონომიკური თეორიის მიზანი ხშირად არასწორადაა გაგებული. მოდელები ხშირად აშკარად არარეალისტურად გამარტივებულ დაშვებებს ემყარება და შედეგად რეალობის ბევრ მნიშვნელოვან ასპექტს უგულებელყოფს. სტუდენტები, რომლებიც ეკონომიკის სწავლას  უკეთესი პროგნოზირების ან სულ ცოტა რეალობის რეალისტურად აღწერის მიზნით იწყებენ, ხშირად გაუცხოვებას გრძნობენ მოდელების მიმართ. ეს გაურკვევლობა ზოგჯერ პირველკურსელებს ეკონომიკის ნაცვლად სხვა მიმართულების არჩევისკენაც კი უბიძგებს. ეს სამწუხარო გაუგებრობაა, რადგან ეკონომიკური მეცნიერება არც ზუსტი პროგნოზირების და არც რეალობის ზუსტად აღწერის მიზანს არ ემასახურება. სამაგიეროდ, ეკონომიკური მოდელები გვეხმარება ჯანსაღი არგუმენტების მოყვანაში, გარკვეული პოზიციის მხარდასაჭერად ან უარსაყოფად. ყველა გამოცდილმა ეკონომისტმა იცის, რომ ბევრად უფრო ადვილია განავითარო გონივრული და თანმიმდევრული არგუმენტი, თუკი ეს უკანასკნელი თეორიულ მოდელს ემყარება. ეკონომიკურმა თეორიამ მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა უამრავი ადამიანის მსოფლმხედველობის ჩამოყალიბებაში. ბევრი პოლიტიკოსი ისე იყენებს ეკონომიკურ არგუმენტებს, რომ თეორიის შესახებ წარმოდგენაც არ აქვს. მაკროეკონომიკის შესახებ საუბარი ხშირად ჯონ მეინარდ კეინსის მოსაზრებებს ეყრდნობა, საერთაშორისო ვაჭრობის შესახებ — დევიდ რიკარდოს იდეებს, ბაზრების სასარგებლო როლის შესახებ — ადამ სმიტის ლოგიკას, საბაზრო ეკონომიკის კრიტიკისას კი —კარლ მარქსის არგუმენტებს. კეინსის ცნობილი სიტყვების თანახმად, „ეკონომისტების და პოლიტიკოსების ფილოსოფია, როდესაც მართებულია და მაშინაც როდესაც მცდარია, ყოველთვის უფრო ძლიერია, ვიდრე საყოველთაოდაა მიჩნეული. მართლაც, მსოფლიო ოდნავ სხვა რამით იმართება. თუმცა პრაქტიკული ადამიანები, რომლებიც ამ მსოფლიოს განაგებენ და საკუთარ თავს ყოველგვარი ინტელექტუალური გავლენისგან თავისუფლად მიიჩნევენ, ხშირად რომელიმე განსვენებული ეკონომისტის მონები არიან.“ <h5>სად მუშაობენ ეკონომისტები</h5> პროფესიის ბუნებიდან გამომდინარე, ეკონომისტები დასაქმებულნი არიან ბევრგან, მრავალი სხვადასხვა დანიშნულებით — დაწყებული მათემატიკური მოდელების გამოყენებით სტატისტიკური ანალიზის ჩატარებიდან, საქართველოს ღვინის ინდუსტრიის შესახებ ისტორიის დაწერამდე. საჯარო სექტორში ამგვარი უნარებით აღჭურვილ ადამიანებს ეძებენ ცენტრალური ბანკები, მარეგულირებლები და სამინისტროები. კერძო სექტორში ეკონომისტები საქმდებიან ისეთ განყოფილებებში, სადაც რაოდენობრივი ანალიზი და პოლიტიკური ლობირებაა საჭირო. პოლიტიკური პარტიები და ინტერესთა ჯგუფები ქირაობენ ეკონომისტებს მათი პოზიციებისთვის ეკონომიკური გამართლების საძიებლად. შრომის ეკონომიკის სპეციალისტები ამტკიცებენ, რომ სინამდვილეში დამსაქმებლებს საერთოდ არ აინტერესებთ, რა ისწავლეს კურსდამთავრებულებმა უნივერსიტეტებში. ამ თეორიის მიხედვით, უნივერსიტეტის ხარისხის მოპოვების ძირითადი მიზანია შრომის ბაზარზე სიგნალის გაგზავნა, რომ კურსდამთავრებული ჭკვიანი და შრომისმოყვარეა. მართლაც, მას, ვისაც შეუძლია მაგისტრის ხარისხის მოპოვება ეკონომიკაში (ან სხვა ასევე რთულ მიმართულებაში) აქვს ძალიან მნიშვნელოვანი უნარები, რომლის გამოყენებაც სხვადასხვა მიმართულებით შეიძლება. ასეთ ადამიანს შეუძლია იშრომოს თავდაუზოგავად და დამოუკიდებლად, არის გამძლე და შეუძლია გაუმკლავდეს რთულ და მძიმე სამუშაოს. ასე რომ, მიუხედავად იმისა, რომ  კომპანიებს შეიძლება არ აინტერესებდეთ მიკროეკონომიკისა და მაკროეკონომიკის ღრმა ცოდნა, მათ მაინც შეიძლება დაიქირაონ ეკონომისტები მათი ზოგადი უნარების გამო. ის, ვინც მოახერხებს წარჩინებით სწავლას ისეთ ადგილებში, როგორიცაა თსუ ეკონომიკის საერთაშორისო სკოლა (ISET), შრომის ბაზარზე აგზავნის ძლიერ სიგნალს. პირველ წელს სტუდენტები სწავლობენ ძირითად საგნებს: მიკროეკონომიკას, მაკროეკონომიკას, მათემატიკას, სტატისტიკა/ეკონომეტრიკას და აკადემიურ წერას ინგლისურად. ამ პერიოდის განმავლობაში სტუდენტები ესწრებიან ლექციებს, რომლებიც მიმდინარეობს ყოველდღე დილიდან საღამომდე და შემდეგ მუშაობენ ბიბლიოთეკაში, ხშირად გვიან ღამემდეც. ინტენსიური სწავლის შვიდი კვირის შემდეგ (ერთი „მინი-სემესტრი“) არის მერვე საგამოცდო კვირა. ვინც მთელი მინი-სემეტრის განმავლობაში ინტენსიურად არ მეცადინეობდა, გამოცდების ჩაბარების რეალური შანსი არ გააჩნია. ასე გრძელდება მთელი წელი. ის, ვისაც ამ გზის გავლა შეუძლია, ძალიან შრომისმოყვარე და გონიერია. რადგან ამ თვისებებს ყველა ვერ ავლენს, სტუდენტების დაახლოებით ნახევარი მალევე ტოვებს პროგრამას. ეს ხდება მიუხედავად იმისა, რომ მისაღები გამოცდები ძალიან კონკურენტულია. აპლიკანტების მხოლოდ მცირე ნაწილი ხვდება ISET-ში და თამამად შეიძლება ითქვას, მათი უმრავლესობა თაობის საუკეთესო ნაწილის წარმომადგენელია. მეორე წელს წნეხი მცირდება, კურსები ნაკლებად ინტენსიურია და სტუდენტებს შეუძლიათ საკუთარი ინტერესებისამებრ შეარჩიონ გასავლელი საგნების პორტფელიც. თუმცა ამავდროულად მათ უნდა დაწერონ ძალიან სერიოზული სამაგისტრო ნაშრომიც. სკოლა 2006 წელს დაარსდა და ამჟამად 200-მდე კურსდამთავრებული ჰყავს. მათ შორის მხოლოდ 2 არის უმუშევარი. გრაფიკი გვიჩვენებს ISET-ის კურსდამთავრებულების დასაქმებას საქართველოში.  კურსდამთავრებულების უდიდესი ნაწილი საჯარო სექტორში, კერძოდ კი, სამინისტროებსა და ეროვნულ ბანკში მიდის სამუშაოდ. ბევრი მათგანი დღესდღეობით უკვე წამყვან პოზიციებზე დეპარტამენტების ხელძღვანელებად, წამყვან ანალიტიკოსებად და ა.შ. მუშაობენ. რაოდენობრივად მეორე ყველაზე დიდი კატეგორიაა ის კურსდამთავრებულები, რომლებმაც გადაწყვიტეს სწავლის გაგრძელება სადოქტორო და სამაგისტრო პროგრამებზე საზღვარგარეთ. ISET-ის კურსდამთავრებულები სწავლობენ მსოფლიოს საუკეთესო ამერიკულ სადოქტორო პროგრამებზე: სტენფორდის, ჩიკაგოს, ნიუ-იორკის, ჯორჯთაუნისა და პენსილვანიის უნივერსიტეტებში; ევროპულ სადოქტორო პროგრამებზე: ვარვიკის, ლესტერის, ტულუზის, პრაღის (CERGE-EI), ბილეფელდის და ჰალეს უნივერსიტეტებში. ეკონომიკის სასწავლო პროგრამებზე უფრო ადვილია საზღვარგარეთ სწავლა, ვიდრე სხვა სოციალურ მეცნიერებებში, რადგან ძირითადი შინაარსი და აზრი ყველგან ერთი და იგივეა მთელს მსოფლიოში (შესაძლო გამონაკლისების, კუბის და ჩრდილოეთ კორეის გარდა). არ აქვს მნიშვნელობა, სად ისწავლი მიკროენომიკას, ბერლინში, იერუსალიმში თუ ISET-ში, რადგან ყველგან ისწავლება ერთი და იგივე მასალებით. ISET-ის კურსდამთავრებულების 21% კერძო სექტორშია დასაქმებული. ეს მონაცემი იმდენად არაფერს გვეუბნება კერძო სექტორის განვითარების შესახებ, რამდენადაც ეკონომიკის კურსდამთავრებულების პრიორიტეტების შესახებ. მას, ვისაც კერძო სექტორში მუშაობა სურს, როგორც წესი, ეკონომიკის ნაცვლად მის მონათესავე ბიზნესის ადმინისტრირების პროფესიას ირჩევს. ეკონომიკის სწავლის მოტივაცია კი ხშირად ეფუძნება საზოგადოების კეთილდღეობაზე ზრუნვას. ამ შემთხვევაში საჯარო სექტორი ბუნებრივი დამსაქმებელია. სამომავლოდ, მოსალოდნელია, რომ კერძო სექტორში დასაქმებული ეკონომისტების რაოდენობა გაიზრდება, რადგან განვითარება მისცემს კომპანიებს იმის საშუალებას, რომ კვალიფიციურ კადრებს მეტი გადაუხადონ. ამან შეიძლება გააბათილოს იმ კეთილშობილური განზრახვისკენ სწრაფვა, რის გამოც სტუდენტმა ეკონომიკის სწავლა დაიწყო. ჩვენი კურსამთავრებულების 14% არასამთავრობო ორგანიზაციებში მოღვაწეობს. ამ ორგანიზაციებს, როგორც წესი, მართავენ და აფუძნებენ უცხოელები. ISET-ელი ეკონომისტი ანალიტიკური უნარების გარდა თავისუფლად ფლობს ინგლისურ ენას, რაც მას არასამთავრობო ორგანიზაციებშიც უპირატესობას ანიჭებს. <h5>სჭირდება თუ არა საქართველოს ეკონომისტები?</h5> საზოგადოებაში ეკონომისტების პრაქტიკული წვლილი არ შემოიფარგლება კეინსისა და სმიტის მსგავსი გამორჩეულად ბრწყინვალე ეკონომისტების იდეებით. მხოლოდ ეკონომისტების ძალიან მცირე ნაწილი მუშაობს ისეთ ადგილას, რომელიც ექსკლუზიურად ამ პროფესიისთვისაა განკუთვნილი. ეკონომიკური კვალიფიკაცია, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, გამოყენებადია ფართო კონტექსტში. ამ ყველაფრის გათვალისწინებით, ქვეყანას ეკონომისტების გარეშე ძალიან გაუჭირდებოდა. სულაც არ იქნება გადამეტებული, თუ ვიტყვით, რომ ეკონომიკა არის ის საკვანძო პროფესია, რომელსაც ქვეყნის განვითარებისთვის მრავალგანზომილებიანი სტრატეგიული მნიშვნელობა აქვს. საბჭოთა კავშირის ერთ-ერთი პრობლემა სწორედ ის იყოს, რომ მისი „ეკონომიკა“ ფაქტიურად იყო მხოლოდ მარქსისტ-ლენინისტური იდეოლოგიის შესწავლა. საბჭოთა კავშირს რომ ეფექტური და მეცნიერულად დამოუკიდებელი ეკონომიკის პროფესიონალები ჰყოლოდა, მისი დანგრევის გამომწვევი გარემოებების პრევენცია შესაძლებელი იქნებოდა (მაგალითად როგორც ჩინეთში). საქართველოში ეკონომიკა უკიდურესად მყიფეა და ცუდი ეკონომიკური პოლიტიკით ბევრი რამის გაფუჭება შეიძლება. უცხოელ ექსპერტებზე დაყრდნობა არ არის გამოსავალი, რადგან მათ არ აქვთ ქვეყნის მიმართ იმგვარი მოვალეობები, რომელიც მხოლოდ საქართველოს მოქალაქეებს შეიძლება გააჩნდეთ. თუკი საქართველოში მოვლენები არასასურველი მიმართულებით განვითარდება, უცხოელები უბრალოდ ადგებიან და სხვა ქვეყანაში გადაინაცვლებენ. შესაბამისად, ქვეყნის მარცხი მათთვის იმდენად მტკივნეული არ იქნება, რამდენადაც ქართველებისთვის. საბოლოოდ, მხოლოდ მოქალაქეები ზრუნავენ რეალურად საქართველოზე. ასე რომ, ქვეყანას ნამდვილად სჭირდება ადგილობრივი ეკონომისტები, ამ დარგში თანამედროვე მსოფლიო დონის განათლებით.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3103	http://www.iset.ge/blog/?p=3170
According to a rumor circulating among economists, there exists an econometric study which shows that the economy of a nation is doing worse the more great economists it produces. While this may be a myth, casual observation suggests that the correlation between the economic performance of a country and the quality of its economics profession is indeed unclear. The United Kingdom was home to the greatest economists of all times (Adam Smith, John Maynard Keynes, and David Ricardo, to name just a few), yet throughout great parts of the 20<sup>th</sup> century, the British economy was lagging behind its European competitors. Japan, on the other hand, has not produced any internationally renowned economists, but until 20-25 years ago, everybody in the world feared Japanese economic power. So, better doing without economists? No premature conclusions, please! WHAT MAKES AN ECONOMIST   Economists usually have acquired a combination of skills and knowledge that makes them highly competitive in the job market. Their quantitative education is not as rigorous as those of mathematicians, but they learn a good deal of applied math. In some subfields of economics, like game theory, it is even common to state results in the proposition-proof format, usually reserved to mathematics. Moreover, economists learn a lot of applied statistics, or the economic version thereof, called econometrics. The teaching of econometrics and statistics includes the practical work with statistical software packages like STATA, SPSS, or Eviews, so that an economist can do statistical analyses with real data right out of university. In addition to quantitative analysis, economists are trained to reason analytically and to generate arguments in support or rejection of economic standpoints. Thereby they learn to make use not only of genuine economic ideas, but to draw on various other subjects, like sociology, psychology, history, political science, and even philosophy. From all these disciplines, economics filters those concepts that are relevant for analyzing and understanding economic matters. Within core economics, a prominent and somewhat controversial area is economic theory . Economic theory could be described as the use of models , usually mathematical ones, for understanding social phenomena. This methodological approach was brought to perfection by economists, and it was even exported to other fields – there are “economic theories” of politics, crime, marriage, domestic violence, gender equality, and even religion, to name just a few. These theories apply the economic methodology to non-economic matters. Even in theoretical biology and computer science there is now a huge body of literature that uses game theory , an offspring of economic theory. The purpose of economic theory if frequently misunderstood. Its models are typically based on blatantly unrealistic assumptions, boldly simplifying reality and ignoring many important aspects. Students who start studying economics think that economic models should make predictions or at least realistically describe reality, and they are often alienated by these unrealistic models and find all of this very strange. This experience makes many economics freshmen abandon the subject and learn something else instead. However, this is an unfortunate misunderstanding, as economic theory does not intend to make predictions or describe reality. Rather, economic models help to generate sound arguments in support of certain positions. Every experienced economist knows that it is much easier to develop a reasonable and consistent standpoint on any economic issue if one can base one’s arguments on a theoretical model. This is illustrated by the fact that economic theory was very influential in shaping people’s world views; many politicians use arguments derived from economic theory without even knowing about it. Somebody speaking about macroeconomics more often than not draws on John Maynard Keynes, somebody speaking about international trade usually makes use of David Ricardo’s ideas, somebody arguing in favor of markets typically clings to ideas of Adam Smith, and those who criticize markets usually deploy arguments that were invented by Karl Marx. Keynes famously wrote: “The ideas of economists and political philosophers, both when they are right and when they are wrong, are more powerful than is commonly understood. Indeed the world is ruled by little else. Practical men, who believe themselves to be quite exempt from any intellectual influence, are usually the slaves of some defunct economist.” WHERE DO THEY WORK?          By their very nature, economists are all-rounders that can be employed for many purposes, ranging from conducting statistical analyses to setting up mathematical models to writing texts about the history of the Georgian vine industry. In the public sector, these skills are sought by central banks, regulatory authorities, and ministries. In the private sector, economists are often employed in departments concerned with quantitative analysis and political lobbying. Political parties and political interest groups also like to hire economists for providing economic support for the positions they already have. Some labor economists believe that most employers are not really interested in what graduates have learnt at university. According to this theory, the primary purpose of obtaining a university degree is to signal in the job market that one is a smart and diligent person. Indeed, somebody who is capable of obtaining a master’s degree in economics (or in any other difficult subject to this effect) has crucial skills that can be used for multiple purposes. Such a person can work hard and independently, has power of endurance, and can deal with difficult and demanding material. So, even though companies might not be interested in the very knowledge about microeconomics and macroeconomics, they might still want to hire an economist for these secondary skills. Somebody who succeeded to study at a place like ISET sends a strong signal in the job market. In the first year, students learn the core subjects of microeconomics, macroeconomics, mathematics, and statistics/econometrics, as well as academic writing in English. In this time, students need to attend several hours in the classroom every day and afterwards work in the library until the evening. After 7 weeks (one “mini-term”) of extremely intensive learning, there is one exam week. Nobody who did not learn throughout the mini-term has realistic chances to pass the exams. This goes on for the whole year. Somebody who gets through this phase is extremely diligent and very smart, and as not everybody has these character traits, about half the students who are admitted drop out of the program very soon. And this is the case even though admission is highly competitive (just a small fraction of applicants is admitted) and many of those who enter ISET belong to the best students in their age cohorts. In the second year the pressure decreases, courses are a bit less intensive, and students can select a portfolio of courses according to their own interests. However, they have to write a serious master thesis in this time. The chart shows where ISET graduates have found employment. ISET was founded in 2006 and produced almost 200 graduates so far, and only two of them are unemployed. The greatest share of our graduates goes to the public sector, in particular ministries and central bank, where several ISET economists have made it to leading positions (head of departments, lead analysts etc.) The second largest group consists of those who continue their education in a Ph.D. program. ISET graduates can be found in the world’s best Ph.D. programs like Stanford, Chicago, New York University, and University of Pennsylvania, and in many second-tier US places like Penn State University, Georgetown University, and McGill University. They are also studying in various European programs like Warwick, Leicester, Toulouse, Prague (CERGE-EI), Bielefeld, and Halle. In economics, it is easier to study abroad than in most other social sciences, as the core content of economics is the same everywhere in the world (with the possible exceptions of Cuba and North Korea). It does not play a role whether one learns microeconomics in Berlin, Jerusalem, or at ISET, because everywhere is taught the same material. 21% of ISET graduates work in the private sector. This does not tell us so much about the private sector, but something about the preferences of economics graduates. Somebody explicitly interested in working for a private company will arguably not study economics but opt for the sister discipline of business administration. The motivation to study economics is often grounded in some concern for the well-being of the society, and in that case the public sector is a natural employer. In future, it is to be expected that the share of economists going to the private sector will increase, as better development will induce companies to pay more for specialists and qualified personnel, and this may overrule whatever noble intention a student had when they started to study economics. 14% of our graduates head for non-government organizations (NGOs). These are typically run and funded by foreigners. Besides the analytical skills of ISET economists, definitely appreciated by NGOs, it may be useful that after two years of studying all our graduates speak English fluently. DOES GEORGIA NEED THEM? The practical contribution of economics to a society is not restricted to the ideas of outstandingly brilliant minds like Keynes and Smith. Just a minority of economists is working in jobs that are exclusively open to economists. Rather, economics is a qualification useful in a wide range of contexts. Taking all this into account, a country without economists faces severe difficulties to substitute for this group, and one does not say too much if one calls economics a key profession with overarching strategic significance for a country’s development. One of the problems of the Soviet Union was that their “economics” was in fact the study of Marxist-Leninist ideology. If the Soviet Union would have had an effective and scientifically independent economics profession, developments that finally led to the downfall of the whole system might have been prevented (as in China). In Georgia, the economy is extremely fragile and many things can be spoiled through bad economic policy. Relying exclusively on foreign expertise is not a solution, as foreigners are lacking the commitment to this country only native Georgians can have. If things in Georgia turn out badly, foreign economists will just move on to another country, and the failure will not be overly painful for them. In the end, only Georgians really care for Georgia, and the country needs Georgian economists who received state of the art education in the field.	ეკონომისტებს შორის გავრცელდა ხმა, თითქოს არსებობს ეკონომეტრიკული კვლევა, რომლის თანახმად ძლიერი ეკონომისტებით მდიდარი ქვეყნის ეკონომიკა უარესად ფუნქციონირებს. შეიძლება ეს კვლევა რეალურად არც კი არსებობს, მაგრამ, ერთი შეხედვითაც, კორელაცია ქვეყნის ეკონომიკურ მდგომარეობასა და მისი ეკონომისტების ხარისხს შორის ცალსახად დადებითი ნამდვილად არ არის. დიდი ბრიტანეთის, ყველა დროის საუკეთესო ეკონომისტების — ადამ სმიტის, ჯონ მეინარდ კეინსისა და დევიდ რიკარდოს სამშობლოს ეკონომიკური განვითარება თითქმის მთელი XX საუკუნის განმავლობაში ჩამორჩებოდა სხვა ევროპულ ქვეყნებს. მეორეს მხრივ, იაპონიას არასოდეს ჰყოლია მსოფლიოში სახელგანთქმული ეკონომისტები, მაგრამ 20-25 წლის წინ მსოფლიოში ყველა კრთოდა მისი ეკონომიკური ძლევამოსილების წინაშე. ე.ი. ეკონომისტების გარეშე სჯობს? მოდით, ნუ გამოვიტანთ ნაადრევ დასკვნებს. <h5>რას ნიშნავს, იყო ეკონომისტი</h5> როგორც წესი, ეკონომიკური განათლებით შეძენილი უნარებისა და ცოდნის კომბინაცია ამ პროფესიის ადამიანებს შრომის ბაზარზე მოთხოვნად კადრებად აყალიბებს. რაოდენობრივი ანალიზის სიღრმის თვალსაზრისით, ეკონომიკური განათლება, რა თქმა უნდა, ვერ შეედრება მათემატიკურს, თუმცა პრესტიჟული ეკონომიკური პროგრამების კურიკულუმი, როგორც წესი, დიდი დოზით მოიცავს გამოყენებით მათემატიკას. მეტიც, ეკონომიკის ზოგიერთ სფეროში, მაგალითად თამაშთა თეორიაში, მიღებულია შედეგების მათემატიკურად დამტკიცებული თეორემის სახით წარმოდგენა. გარდა ამისა, ეკონომისტები ინტენსიურად სწავლობენ გამოყენებით სტატისტიკას და ეკონომეტრიკას. აღნიშნული საგნების ხარისხიანი სწავლება, როგორც წესი, მოიცავს ისეთ კომპიუტერულ პროგრამებში პრაქტიკულ მუშაობას, როგორიცაა STATA, SPSS ან Eviews. ასე რომ, ეკონომისტებს შეუძლიათ რეალურ მონაცემებთან მუშაობა უნივერსიტეტის დამთავრებისთანავე. გარდა რაოდენობრივი ანალიზისა, ეკონომისტებს ანალიტიკურ აზროვნებაშიც წვრთნიან. არგუმენტირებული მსჯელობის უნარი კი მათ საშუალებას აძლევს ეკონომიკურ კითხვებზე პასუხები არამხოლოდ ეკონომიკურ თეორიებში, არამედ სხვა ისეთ დისციპლინებშიც ეძიონ, როგორიცაა სოციოლოგია, ფსიქოლოგია, ისტორია, პოლიტიკური მეცნიერებები და ფილოსოფიაც კი. ეკონომიკური თეორიები , ეკონომიკური მეცნიერების ეს თვალწარმტაცი და გარკვეულწილად წინააღმდეგობრივი სფერო, სოციალური მოვლენების ასახსნელად მოდელებს , ძირითადად კი მათემატიკურ მოდელებს იყენებს. ეკონომისტების მიერ სრულყოფილი ეს მეთოდოლოგიური მიდგომა სხვა დისციპლინებშიც გავრცელდა. დღესდღეობით არსებობს პოლიტიკის, კრიმინალის, ქორწინების, ოჯახში ძალადობის, გენდერული თანასწორობის და რელიგიის „ეკონომიკური თეორიაც“ კი. ეს თეორიები იყენებენ ეკონომიკურ მეთოდებს არაეკონომიკური მოვლენების ასახსნელად. თეორიულ ბიოლოგიასა და კომპიუტერულ მეცნიერებებშიც კი არსებობს ვრცელი ლიტერატურა, რომელიც ეკონომიკის პირმშოს, თამაშთა თეორიას ემყარება. თუმცა ეკონომიკური თეორიის მიზანი ხშირად არასწორადაა გაგებული. მოდელები ხშირად აშკარად არარეალისტურად გამარტივებულ დაშვებებს ემყარება და შედეგად რეალობის ბევრ მნიშვნელოვან ასპექტს უგულებელყოფს. სტუდენტები, რომლებიც ეკონომიკის სწავლას  უკეთესი პროგნოზირების ან სულ ცოტა რეალობის რეალისტურად აღწერის მიზნით იწყებენ, ხშირად გაუცხოვებას გრძნობენ მოდელების მიმართ. ეს გაურკვევლობა ზოგჯერ პირველკურსელებს ეკონომიკის ნაცვლად სხვა მიმართულების არჩევისკენაც კი უბიძგებს. ეს სამწუხარო გაუგებრობაა, რადგან ეკონომიკური მეცნიერება არც ზუსტი პროგნოზირების და არც რეალობის ზუსტად აღწერის მიზანს არ ემასახურება. სამაგიეროდ, ეკონომიკური მოდელები გვეხმარება ჯანსაღი არგუმენტების მოყვანაში, გარკვეული პოზიციის მხარდასაჭერად ან უარსაყოფად. ყველა გამოცდილმა ეკონომისტმა იცის, რომ ბევრად უფრო ადვილია განავითარო გონივრული და თანმიმდევრული არგუმენტი, თუკი ეს უკანასკნელი თეორიულ მოდელს ემყარება. ეკონომიკურმა თეორიამ მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა უამრავი ადამიანის მსოფლმხედველობის ჩამოყალიბებაში. ბევრი პოლიტიკოსი ისე იყენებს ეკონომიკურ არგუმენტებს, რომ თეორიის შესახებ წარმოდგენაც არ აქვს. მაკროეკონომიკის შესახებ საუბარი ხშირად ჯონ მეინარდ კეინსის მოსაზრებებს ეყრდნობა, საერთაშორისო ვაჭრობის შესახებ — დევიდ რიკარდოს იდეებს, ბაზრების სასარგებლო როლის შესახებ — ადამ სმიტის ლოგიკას, საბაზრო ეკონომიკის კრიტიკისას კი —კარლ მარქსის არგუმენტებს. კეინსის ცნობილი სიტყვების თანახმად, „ეკონომისტების და პოლიტიკოსების ფილოსოფია, როდესაც მართებულია და მაშინაც როდესაც მცდარია, ყოველთვის უფრო ძლიერია, ვიდრე საყოველთაოდაა მიჩნეული. მართლაც, მსოფლიო ოდნავ სხვა რამით იმართება. თუმცა პრაქტიკული ადამიანები, რომლებიც ამ მსოფლიოს განაგებენ და საკუთარ თავს ყოველგვარი ინტელექტუალური გავლენისგან თავისუფლად მიიჩნევენ, ხშირად რომელიმე განსვენებული ეკონომისტის მონები არიან.“ <h5>სად მუშაობენ ეკონომისტები</h5> პროფესიის ბუნებიდან გამომდინარე, ეკონომისტები დასაქმებულნი არიან ბევრგან, მრავალი სხვადასხვა დანიშნულებით — დაწყებული მათემატიკური მოდელების გამოყენებით სტატისტიკური ანალიზის ჩატარებიდან, საქართველოს ღვინის ინდუსტრიის შესახებ ისტორიის დაწერამდე. საჯარო სექტორში ამგვარი უნარებით აღჭურვილ ადამიანებს ეძებენ ცენტრალური ბანკები, მარეგულირებლები და სამინისტროები. კერძო სექტორში ეკონომისტები საქმდებიან ისეთ განყოფილებებში, სადაც რაოდენობრივი ანალიზი და პოლიტიკური ლობირებაა საჭირო. პოლიტიკური პარტიები და ინტერესთა ჯგუფები ქირაობენ ეკონომისტებს მათი პოზიციებისთვის ეკონომიკური გამართლების საძიებლად. შრომის ეკონომიკის სპეციალისტები ამტკიცებენ, რომ სინამდვილეში დამსაქმებლებს საერთოდ არ აინტერესებთ, რა ისწავლეს კურსდამთავრებულებმა უნივერსიტეტებში. ამ თეორიის მიხედვით, უნივერსიტეტის ხარისხის მოპოვების ძირითადი მიზანია შრომის ბაზარზე სიგნალის გაგზავნა, რომ კურსდამთავრებული ჭკვიანი და შრომისმოყვარეა. მართლაც, მას, ვისაც შეუძლია მაგისტრის ხარისხის მოპოვება ეკონომიკაში (ან სხვა ასევე რთულ მიმართულებაში) აქვს ძალიან მნიშვნელოვანი უნარები, რომლის გამოყენებაც სხვადასხვა მიმართულებით შეიძლება. ასეთ ადამიანს შეუძლია იშრომოს თავდაუზოგავად და დამოუკიდებლად, არის გამძლე და შეუძლია გაუმკლავდეს რთულ და მძიმე სამუშაოს. ასე რომ, მიუხედავად იმისა, რომ  კომპანიებს შეიძლება არ აინტერესებდეთ მიკროეკონომიკისა და მაკროეკონომიკის ღრმა ცოდნა, მათ მაინც შეიძლება დაიქირაონ ეკონომისტები მათი ზოგადი უნარების გამო. ის, ვინც მოახერხებს წარჩინებით სწავლას ისეთ ადგილებში, როგორიცაა თსუ ეკონომიკის საერთაშორისო სკოლა (ISET), შრომის ბაზარზე აგზავნის ძლიერ სიგნალს. პირველ წელს სტუდენტები სწავლობენ ძირითად საგნებს: მიკროეკონომიკას, მაკროეკონომიკას, მათემატიკას, სტატისტიკა/ეკონომეტრიკას და აკადემიურ წერას ინგლისურად. ამ პერიოდის განმავლობაში სტუდენტები ესწრებიან ლექციებს, რომლებიც მიმდინარეობს ყოველდღე დილიდან საღამომდე და შემდეგ მუშაობენ ბიბლიოთეკაში, ხშირად გვიან ღამემდეც. ინტენსიური სწავლის შვიდი კვირის შემდეგ (ერთი „მინი-სემესტრი“) არის მერვე საგამოცდო კვირა. ვინც მთელი მინი-სემეტრის განმავლობაში ინტენსიურად არ მეცადინეობდა, გამოცდების ჩაბარების რეალური შანსი არ გააჩნია. ასე გრძელდება მთელი წელი. ის, ვისაც ამ გზის გავლა შეუძლია, ძალიან შრომისმოყვარე და გონიერია. რადგან ამ თვისებებს ყველა ვერ ავლენს, სტუდენტების დაახლოებით ნახევარი მალევე ტოვებს პროგრამას. ეს ხდება მიუხედავად იმისა, რომ მისაღები გამოცდები ძალიან კონკურენტულია. აპლიკანტების მხოლოდ მცირე ნაწილი ხვდება ISET-ში და თამამად შეიძლება ითქვას, მათი უმრავლესობა თაობის საუკეთესო ნაწილის წარმომადგენელია. მეორე წელს წნეხი მცირდება, კურსები ნაკლებად ინტენსიურია და სტუდენტებს შეუძლიათ საკუთარი ინტერესებისამებრ შეარჩიონ გასავლელი საგნების პორტფელიც. თუმცა ამავდროულად მათ უნდა დაწერონ ძალიან სერიოზული სამაგისტრო ნაშრომიც. სკოლა 2006 წელს დაარსდა და ამჟამად 200-მდე კურსდამთავრებული ჰყავს. მათ შორის მხოლოდ 2 არის უმუშევარი. გრაფიკი გვიჩვენებს ISET-ის კურსდამთავრებულების დასაქმებას საქართველოში.  კურსდამთავრებულების უდიდესი ნაწილი საჯარო სექტორში, კერძოდ კი, სამინისტროებსა და ეროვნულ ბანკში მიდის სამუშაოდ. ბევრი მათგანი დღესდღეობით უკვე წამყვან პოზიციებზე დეპარტამენტების ხელძღვანელებად, წამყვან ანალიტიკოსებად და ა.შ. მუშაობენ. რაოდენობრივად მეორე ყველაზე დიდი კატეგორიაა ის კურსდამთავრებულები, რომლებმაც გადაწყვიტეს სწავლის გაგრძელება სადოქტორო და სამაგისტრო პროგრამებზე საზღვარგარეთ. ISET-ის კურსდამთავრებულები სწავლობენ მსოფლიოს საუკეთესო ამერიკულ სადოქტორო პროგრამებზე: სტენფორდის, ჩიკაგოს, ნიუ-იორკის, ჯორჯთაუნისა და პენსილვანიის უნივერსიტეტებში; ევროპულ სადოქტორო პროგრამებზე: ვარვიკის, ლესტერის, ტულუზის, პრაღის (CERGE-EI), ბილეფელდის და ჰალეს უნივერსიტეტებში. ეკონომიკის სასწავლო პროგრამებზე უფრო ადვილია საზღვარგარეთ სწავლა, ვიდრე სხვა სოციალურ მეცნიერებებში, რადგან ძირითადი შინაარსი და აზრი ყველგან ერთი და იგივეა მთელს მსოფლიოში (შესაძლო გამონაკლისების, კუბის და ჩრდილოეთ კორეის გარდა). არ აქვს მნიშვნელობა, სად ისწავლი მიკროენომიკას, ბერლინში, იერუსალიმში თუ ISET-ში, რადგან ყველგან ისწავლება ერთი და იგივე მასალებით. ISET-ის კურსდამთავრებულების 21% კერძო სექტორშია დასაქმებული. ეს მონაცემი იმდენად არაფერს გვეუბნება კერძო სექტორის განვითარების შესახებ, რამდენადაც ეკონომიკის კურსდამთავრებულების პრიორიტეტების შესახებ. მას, ვისაც კერძო სექტორში მუშაობა სურს, როგორც წესი, ეკონომიკის ნაცვლად მის მონათესავე ბიზნესის ადმინისტრირების პროფესიას ირჩევს. ეკონომიკის სწავლის მოტივაცია კი ხშირად ეფუძნება საზოგადოების კეთილდღეობაზე ზრუნვას. ამ შემთხვევაში საჯარო სექტორი ბუნებრივი დამსაქმებელია. სამომავლოდ, მოსალოდნელია, რომ კერძო სექტორში დასაქმებული ეკონომისტების რაოდენობა გაიზრდება, რადგან განვითარება მისცემს კომპანიებს იმის საშუალებას, რომ კვალიფიციურ კადრებს მეტი გადაუხადონ. ამან შეიძლება გააბათილოს იმ კეთილშობილური განზრახვისკენ სწრაფვა, რის გამოც სტუდენტმა ეკონომიკის სწავლა დაიწყო. ჩვენი კურსამთავრებულების 14% არასამთავრობო ორგანიზაციებში მოღვაწეობს. ამ ორგანიზაციებს, როგორც წესი, მართავენ და აფუძნებენ უცხოელები. ISET-ელი ეკონომისტი ანალიტიკური უნარების გარდა თავისუფლად ფლობს ინგლისურ ენას, რაც მას არასამთავრობო ორგანიზაციებშიც უპირატესობას ანიჭებს. <h5>სჭირდება თუ არა საქართველოს ეკონომისტები?</h5> საზოგადოებაში ეკონომისტების პრაქტიკული წვლილი არ შემოიფარგლება კეინსისა და სმიტის მსგავსი გამორჩეულად ბრწყინვალე ეკონომისტების იდეებით. მხოლოდ ეკონომისტების ძალიან მცირე ნაწილი მუშაობს ისეთ ადგილას, რომელიც ექსკლუზიურად ამ პროფესიისთვისაა განკუთვნილი. ეკონომიკური კვალიფიკაცია, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, გამოყენებადია ფართო კონტექსტში. ამ ყველაფრის გათვალისწინებით, ქვეყანას ეკონომისტების გარეშე ძალიან გაუჭირდებოდა. სულაც არ იქნება გადამეტებული, თუ ვიტყვით, რომ ეკონომიკა არის ის საკვანძო პროფესია, რომელსაც ქვეყნის განვითარებისთვის მრავალგანზომილებიანი სტრატეგიული მნიშვნელობა აქვს. საბჭოთა კავშირის ერთ-ერთი პრობლემა სწორედ ის იყოს, რომ მისი „ეკონომიკა“ ფაქტიურად იყო მხოლოდ მარქსისტ-ლენინისტური იდეოლოგიის შესწავლა. საბჭოთა კავშირს რომ ეფექტური და მეცნიერულად დამოუკიდებელი ეკონომიკის პროფესიონალები ჰყოლოდა, მისი დანგრევის გამომწვევი გარემოებების პრევენცია შესაძლებელი იქნებოდა (მაგალითად როგორც ჩინეთში). საქართველოში ეკონომიკა უკიდურესად მყიფეა და ცუდი ეკონომიკური პოლიტიკით ბევრი რამის გაფუჭება შეიძლება. უცხოელ ექსპერტებზე დაყრდნობა არ არის გამოსავალი, რადგან მათ არ აქვთ ქვეყნის მიმართ იმგვარი მოვალეობები, რომელიც მხოლოდ საქართველოს მოქალაქეებს შეიძლება გააჩნდეთ. თუკი საქართველოში მოვლენები არასასურველი მიმართულებით განვითარდება, უცხოელები უბრალოდ ადგებიან და სხვა ქვეყანაში გადაინაცვლებენ. შესაბამისად, ქვეყნის მარცხი მათთვის იმდენად მტკივნეული არ იქნება, რამდენადაც ქართველებისთვის. საბოლოოდ, მხოლოდ მოქალაქეები ზრუნავენ რეალურად საქართველოზე. ასე რომ, ქვეყანას ნამდვილად სჭირდება ადგილობრივი ეკონომისტები, ამ დარგში თანამედროვე მსოფლიო დონის განათლებით.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3103	http://www.iset.ge/blog/?p=3170
According to a rumor circulating among economists, there exists an econometric study which shows that the economy of a nation is doing worse the more great economists it produces. While this may be a myth, casual observation suggests that the correlation between the economic performance of a country and the quality of its economics profession is indeed unclear. The United Kingdom was home to the greatest economists of all times (Adam Smith, John Maynard Keynes, and David Ricardo, to name just a few), yet throughout great parts of the 20<sup>th</sup> century, the British economy was lagging behind its European competitors. Japan, on the other hand, has not produced any internationally renowned economists, but until 20-25 years ago, everybody in the world feared Japanese economic power. So, better doing without economists? No premature conclusions, please! WHAT MAKES AN ECONOMIST   Economists usually have acquired a combination of skills and knowledge that makes them highly competitive in the job market. Their quantitative education is not as rigorous as those of mathematicians, but they learn a good deal of applied math. In some subfields of economics, like game theory, it is even common to state results in the proposition-proof format, usually reserved to mathematics. Moreover, economists learn a lot of applied statistics, or the economic version thereof, called econometrics. The teaching of econometrics and statistics includes the practical work with statistical software packages like STATA, SPSS, or Eviews, so that an economist can do statistical analyses with real data right out of university. In addition to quantitative analysis, economists are trained to reason analytically and to generate arguments in support or rejection of economic standpoints. Thereby they learn to make use not only of genuine economic ideas, but to draw on various other subjects, like sociology, psychology, history, political science, and even philosophy. From all these disciplines, economics filters those concepts that are relevant for analyzing and understanding economic matters. Within core economics, a prominent and somewhat controversial area is economic theory . Economic theory could be described as the use of models , usually mathematical ones, for understanding social phenomena. This methodological approach was brought to perfection by economists, and it was even exported to other fields – there are “economic theories” of politics, crime, marriage, domestic violence, gender equality, and even religion, to name just a few. These theories apply the economic methodology to non-economic matters. Even in theoretical biology and computer science there is now a huge body of literature that uses game theory , an offspring of economic theory. The purpose of economic theory if frequently misunderstood. Its models are typically based on blatantly unrealistic assumptions, boldly simplifying reality and ignoring many important aspects. Students who start studying economics think that economic models should make predictions or at least realistically describe reality, and they are often alienated by these unrealistic models and find all of this very strange. This experience makes many economics freshmen abandon the subject and learn something else instead. However, this is an unfortunate misunderstanding, as economic theory does not intend to make predictions or describe reality. Rather, economic models help to generate sound arguments in support of certain positions. Every experienced economist knows that it is much easier to develop a reasonable and consistent standpoint on any economic issue if one can base one’s arguments on a theoretical model. This is illustrated by the fact that economic theory was very influential in shaping people’s world views; many politicians use arguments derived from economic theory without even knowing about it. Somebody speaking about macroeconomics more often than not draws on John Maynard Keynes, somebody speaking about international trade usually makes use of David Ricardo’s ideas, somebody arguing in favor of markets typically clings to ideas of Adam Smith, and those who criticize markets usually deploy arguments that were invented by Karl Marx. Keynes famously wrote: “The ideas of economists and political philosophers, both when they are right and when they are wrong, are more powerful than is commonly understood. Indeed the world is ruled by little else. Practical men, who believe themselves to be quite exempt from any intellectual influence, are usually the slaves of some defunct economist.” WHERE DO THEY WORK?          By their very nature, economists are all-rounders that can be employed for many purposes, ranging from conducting statistical analyses to setting up mathematical models to writing texts about the history of the Georgian vine industry. In the public sector, these skills are sought by central banks, regulatory authorities, and ministries. In the private sector, economists are often employed in departments concerned with quantitative analysis and political lobbying. Political parties and political interest groups also like to hire economists for providing economic support for the positions they already have. Some labor economists believe that most employers are not really interested in what graduates have learnt at university. According to this theory, the primary purpose of obtaining a university degree is to signal in the job market that one is a smart and diligent person. Indeed, somebody who is capable of obtaining a master’s degree in economics (or in any other difficult subject to this effect) has crucial skills that can be used for multiple purposes. Such a person can work hard and independently, has power of endurance, and can deal with difficult and demanding material. So, even though companies might not be interested in the very knowledge about microeconomics and macroeconomics, they might still want to hire an economist for these secondary skills. Somebody who succeeded to study at a place like ISET sends a strong signal in the job market. In the first year, students learn the core subjects of microeconomics, macroeconomics, mathematics, and statistics/econometrics, as well as academic writing in English. In this time, students need to attend several hours in the classroom every day and afterwards work in the library until the evening. After 7 weeks (one “mini-term”) of extremely intensive learning, there is one exam week. Nobody who did not learn throughout the mini-term has realistic chances to pass the exams. This goes on for the whole year. Somebody who gets through this phase is extremely diligent and very smart, and as not everybody has these character traits, about half the students who are admitted drop out of the program very soon. And this is the case even though admission is highly competitive (just a small fraction of applicants is admitted) and many of those who enter ISET belong to the best students in their age cohorts. In the second year the pressure decreases, courses are a bit less intensive, and students can select a portfolio of courses according to their own interests. However, they have to write a serious master thesis in this time. The chart shows where ISET graduates have found employment. ISET was founded in 2006 and produced almost 200 graduates so far, and only two of them are unemployed. The greatest share of our graduates goes to the public sector, in particular ministries and central bank, where several ISET economists have made it to leading positions (head of departments, lead analysts etc.) The second largest group consists of those who continue their education in a Ph.D. program. ISET graduates can be found in the world’s best Ph.D. programs like Stanford, Chicago, New York University, and University of Pennsylvania, and in many second-tier US places like Penn State University, Georgetown University, and McGill University. They are also studying in various European programs like Warwick, Leicester, Toulouse, Prague (CERGE-EI), Bielefeld, and Halle. In economics, it is easier to study abroad than in most other social sciences, as the core content of economics is the same everywhere in the world (with the possible exceptions of Cuba and North Korea). It does not play a role whether one learns microeconomics in Berlin, Jerusalem, or at ISET, because everywhere is taught the same material. 21% of ISET graduates work in the private sector. This does not tell us so much about the private sector, but something about the preferences of economics graduates. Somebody explicitly interested in working for a private company will arguably not study economics but opt for the sister discipline of business administration. The motivation to study economics is often grounded in some concern for the well-being of the society, and in that case the public sector is a natural employer. In future, it is to be expected that the share of economists going to the private sector will increase, as better development will induce companies to pay more for specialists and qualified personnel, and this may overrule whatever noble intention a student had when they started to study economics. 14% of our graduates head for non-government organizations (NGOs). These are typically run and funded by foreigners. Besides the analytical skills of ISET economists, definitely appreciated by NGOs, it may be useful that after two years of studying all our graduates speak English fluently. DOES GEORGIA NEED THEM? The practical contribution of economics to a society is not restricted to the ideas of outstandingly brilliant minds like Keynes and Smith. Just a minority of economists is working in jobs that are exclusively open to economists. Rather, economics is a qualification useful in a wide range of contexts. Taking all this into account, a country without economists faces severe difficulties to substitute for this group, and one does not say too much if one calls economics a key profession with overarching strategic significance for a country’s development. One of the problems of the Soviet Union was that their “economics” was in fact the study of Marxist-Leninist ideology. If the Soviet Union would have had an effective and scientifically independent economics profession, developments that finally led to the downfall of the whole system might have been prevented (as in China). In Georgia, the economy is extremely fragile and many things can be spoiled through bad economic policy. Relying exclusively on foreign expertise is not a solution, as foreigners are lacking the commitment to this country only native Georgians can have. If things in Georgia turn out badly, foreign economists will just move on to another country, and the failure will not be overly painful for them. In the end, only Georgians really care for Georgia, and the country needs Georgian economists who received state of the art education in the field.	ეკონომისტებს შორის გავრცელდა ხმა, თითქოს არსებობს ეკონომეტრიკული კვლევა, რომლის თანახმად ძლიერი ეკონომისტებით მდიდარი ქვეყნის ეკონომიკა უარესად ფუნქციონირებს. შეიძლება ეს კვლევა რეალურად არც კი არსებობს, მაგრამ, ერთი შეხედვითაც, კორელაცია ქვეყნის ეკონომიკურ მდგომარეობასა და მისი ეკონომისტების ხარისხს შორის ცალსახად დადებითი ნამდვილად არ არის. დიდი ბრიტანეთის, ყველა დროის საუკეთესო ეკონომისტების — ადამ სმიტის, ჯონ მეინარდ კეინსისა და დევიდ რიკარდოს სამშობლოს ეკონომიკური განვითარება თითქმის მთელი XX საუკუნის განმავლობაში ჩამორჩებოდა სხვა ევროპულ ქვეყნებს. მეორეს მხრივ, იაპონიას არასოდეს ჰყოლია მსოფლიოში სახელგანთქმული ეკონომისტები, მაგრამ 20-25 წლის წინ მსოფლიოში ყველა კრთოდა მისი ეკონომიკური ძლევამოსილების წინაშე. ე.ი. ეკონომისტების გარეშე სჯობს? მოდით, ნუ გამოვიტანთ ნაადრევ დასკვნებს. <h5>რას ნიშნავს, იყო ეკონომისტი</h5> როგორც წესი, ეკონომიკური განათლებით შეძენილი უნარებისა და ცოდნის კომბინაცია ამ პროფესიის ადამიანებს შრომის ბაზარზე მოთხოვნად კადრებად აყალიბებს. რაოდენობრივი ანალიზის სიღრმის თვალსაზრისით, ეკონომიკური განათლება, რა თქმა უნდა, ვერ შეედრება მათემატიკურს, თუმცა პრესტიჟული ეკონომიკური პროგრამების კურიკულუმი, როგორც წესი, დიდი დოზით მოიცავს გამოყენებით მათემატიკას. მეტიც, ეკონომიკის ზოგიერთ სფეროში, მაგალითად თამაშთა თეორიაში, მიღებულია შედეგების მათემატიკურად დამტკიცებული თეორემის სახით წარმოდგენა. გარდა ამისა, ეკონომისტები ინტენსიურად სწავლობენ გამოყენებით სტატისტიკას და ეკონომეტრიკას. აღნიშნული საგნების ხარისხიანი სწავლება, როგორც წესი, მოიცავს ისეთ კომპიუტერულ პროგრამებში პრაქტიკულ მუშაობას, როგორიცაა STATA, SPSS ან Eviews. ასე რომ, ეკონომისტებს შეუძლიათ რეალურ მონაცემებთან მუშაობა უნივერსიტეტის დამთავრებისთანავე. გარდა რაოდენობრივი ანალიზისა, ეკონომისტებს ანალიტიკურ აზროვნებაშიც წვრთნიან. არგუმენტირებული მსჯელობის უნარი კი მათ საშუალებას აძლევს ეკონომიკურ კითხვებზე პასუხები არამხოლოდ ეკონომიკურ თეორიებში, არამედ სხვა ისეთ დისციპლინებშიც ეძიონ, როგორიცაა სოციოლოგია, ფსიქოლოგია, ისტორია, პოლიტიკური მეცნიერებები და ფილოსოფიაც კი. ეკონომიკური თეორიები , ეკონომიკური მეცნიერების ეს თვალწარმტაცი და გარკვეულწილად წინააღმდეგობრივი სფერო, სოციალური მოვლენების ასახსნელად მოდელებს , ძირითადად კი მათემატიკურ მოდელებს იყენებს. ეკონომისტების მიერ სრულყოფილი ეს მეთოდოლოგიური მიდგომა სხვა დისციპლინებშიც გავრცელდა. დღესდღეობით არსებობს პოლიტიკის, კრიმინალის, ქორწინების, ოჯახში ძალადობის, გენდერული თანასწორობის და რელიგიის „ეკონომიკური თეორიაც“ კი. ეს თეორიები იყენებენ ეკონომიკურ მეთოდებს არაეკონომიკური მოვლენების ასახსნელად. თეორიულ ბიოლოგიასა და კომპიუტერულ მეცნიერებებშიც კი არსებობს ვრცელი ლიტერატურა, რომელიც ეკონომიკის პირმშოს, თამაშთა თეორიას ემყარება. თუმცა ეკონომიკური თეორიის მიზანი ხშირად არასწორადაა გაგებული. მოდელები ხშირად აშკარად არარეალისტურად გამარტივებულ დაშვებებს ემყარება და შედეგად რეალობის ბევრ მნიშვნელოვან ასპექტს უგულებელყოფს. სტუდენტები, რომლებიც ეკონომიკის სწავლას  უკეთესი პროგნოზირების ან სულ ცოტა რეალობის რეალისტურად აღწერის მიზნით იწყებენ, ხშირად გაუცხოვებას გრძნობენ მოდელების მიმართ. ეს გაურკვევლობა ზოგჯერ პირველკურსელებს ეკონომიკის ნაცვლად სხვა მიმართულების არჩევისკენაც კი უბიძგებს. ეს სამწუხარო გაუგებრობაა, რადგან ეკონომიკური მეცნიერება არც ზუსტი პროგნოზირების და არც რეალობის ზუსტად აღწერის მიზანს არ ემასახურება. სამაგიეროდ, ეკონომიკური მოდელები გვეხმარება ჯანსაღი არგუმენტების მოყვანაში, გარკვეული პოზიციის მხარდასაჭერად ან უარსაყოფად. ყველა გამოცდილმა ეკონომისტმა იცის, რომ ბევრად უფრო ადვილია განავითარო გონივრული და თანმიმდევრული არგუმენტი, თუკი ეს უკანასკნელი თეორიულ მოდელს ემყარება. ეკონომიკურმა თეორიამ მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა უამრავი ადამიანის მსოფლმხედველობის ჩამოყალიბებაში. ბევრი პოლიტიკოსი ისე იყენებს ეკონომიკურ არგუმენტებს, რომ თეორიის შესახებ წარმოდგენაც არ აქვს. მაკროეკონომიკის შესახებ საუბარი ხშირად ჯონ მეინარდ კეინსის მოსაზრებებს ეყრდნობა, საერთაშორისო ვაჭრობის შესახებ — დევიდ რიკარდოს იდეებს, ბაზრების სასარგებლო როლის შესახებ — ადამ სმიტის ლოგიკას, საბაზრო ეკონომიკის კრიტიკისას კი —კარლ მარქსის არგუმენტებს. კეინსის ცნობილი სიტყვების თანახმად, „ეკონომისტების და პოლიტიკოსების ფილოსოფია, როდესაც მართებულია და მაშინაც როდესაც მცდარია, ყოველთვის უფრო ძლიერია, ვიდრე საყოველთაოდაა მიჩნეული. მართლაც, მსოფლიო ოდნავ სხვა რამით იმართება. თუმცა პრაქტიკული ადამიანები, რომლებიც ამ მსოფლიოს განაგებენ და საკუთარ თავს ყოველგვარი ინტელექტუალური გავლენისგან თავისუფლად მიიჩნევენ, ხშირად რომელიმე განსვენებული ეკონომისტის მონები არიან.“ <h5>სად მუშაობენ ეკონომისტები</h5> პროფესიის ბუნებიდან გამომდინარე, ეკონომისტები დასაქმებულნი არიან ბევრგან, მრავალი სხვადასხვა დანიშნულებით — დაწყებული მათემატიკური მოდელების გამოყენებით სტატისტიკური ანალიზის ჩატარებიდან, საქართველოს ღვინის ინდუსტრიის შესახებ ისტორიის დაწერამდე. საჯარო სექტორში ამგვარი უნარებით აღჭურვილ ადამიანებს ეძებენ ცენტრალური ბანკები, მარეგულირებლები და სამინისტროები. კერძო სექტორში ეკონომისტები საქმდებიან ისეთ განყოფილებებში, სადაც რაოდენობრივი ანალიზი და პოლიტიკური ლობირებაა საჭირო. პოლიტიკური პარტიები და ინტერესთა ჯგუფები ქირაობენ ეკონომისტებს მათი პოზიციებისთვის ეკონომიკური გამართლების საძიებლად. შრომის ეკონომიკის სპეციალისტები ამტკიცებენ, რომ სინამდვილეში დამსაქმებლებს საერთოდ არ აინტერესებთ, რა ისწავლეს კურსდამთავრებულებმა უნივერსიტეტებში. ამ თეორიის მიხედვით, უნივერსიტეტის ხარისხის მოპოვების ძირითადი მიზანია შრომის ბაზარზე სიგნალის გაგზავნა, რომ კურსდამთავრებული ჭკვიანი და შრომისმოყვარეა. მართლაც, მას, ვისაც შეუძლია მაგისტრის ხარისხის მოპოვება ეკონომიკაში (ან სხვა ასევე რთულ მიმართულებაში) აქვს ძალიან მნიშვნელოვანი უნარები, რომლის გამოყენებაც სხვადასხვა მიმართულებით შეიძლება. ასეთ ადამიანს შეუძლია იშრომოს თავდაუზოგავად და დამოუკიდებლად, არის გამძლე და შეუძლია გაუმკლავდეს რთულ და მძიმე სამუშაოს. ასე რომ, მიუხედავად იმისა, რომ  კომპანიებს შეიძლება არ აინტერესებდეთ მიკროეკონომიკისა და მაკროეკონომიკის ღრმა ცოდნა, მათ მაინც შეიძლება დაიქირაონ ეკონომისტები მათი ზოგადი უნარების გამო. ის, ვინც მოახერხებს წარჩინებით სწავლას ისეთ ადგილებში, როგორიცაა თსუ ეკონომიკის საერთაშორისო სკოლა (ISET), შრომის ბაზარზე აგზავნის ძლიერ სიგნალს. პირველ წელს სტუდენტები სწავლობენ ძირითად საგნებს: მიკროეკონომიკას, მაკროეკონომიკას, მათემატიკას, სტატისტიკა/ეკონომეტრიკას და აკადემიურ წერას ინგლისურად. ამ პერიოდის განმავლობაში სტუდენტები ესწრებიან ლექციებს, რომლებიც მიმდინარეობს ყოველდღე დილიდან საღამომდე და შემდეგ მუშაობენ ბიბლიოთეკაში, ხშირად გვიან ღამემდეც. ინტენსიური სწავლის შვიდი კვირის შემდეგ (ერთი „მინი-სემესტრი“) არის მერვე საგამოცდო კვირა. ვინც მთელი მინი-სემეტრის განმავლობაში ინტენსიურად არ მეცადინეობდა, გამოცდების ჩაბარების რეალური შანსი არ გააჩნია. ასე გრძელდება მთელი წელი. ის, ვისაც ამ გზის გავლა შეუძლია, ძალიან შრომისმოყვარე და გონიერია. რადგან ამ თვისებებს ყველა ვერ ავლენს, სტუდენტების დაახლოებით ნახევარი მალევე ტოვებს პროგრამას. ეს ხდება მიუხედავად იმისა, რომ მისაღები გამოცდები ძალიან კონკურენტულია. აპლიკანტების მხოლოდ მცირე ნაწილი ხვდება ISET-ში და თამამად შეიძლება ითქვას, მათი უმრავლესობა თაობის საუკეთესო ნაწილის წარმომადგენელია. მეორე წელს წნეხი მცირდება, კურსები ნაკლებად ინტენსიურია და სტუდენტებს შეუძლიათ საკუთარი ინტერესებისამებრ შეარჩიონ გასავლელი საგნების პორტფელიც. თუმცა ამავდროულად მათ უნდა დაწერონ ძალიან სერიოზული სამაგისტრო ნაშრომიც. სკოლა 2006 წელს დაარსდა და ამჟამად 200-მდე კურსდამთავრებული ჰყავს. მათ შორის მხოლოდ 2 არის უმუშევარი. გრაფიკი გვიჩვენებს ISET-ის კურსდამთავრებულების დასაქმებას საქართველოში.  კურსდამთავრებულების უდიდესი ნაწილი საჯარო სექტორში, კერძოდ კი, სამინისტროებსა და ეროვნულ ბანკში მიდის სამუშაოდ. ბევრი მათგანი დღესდღეობით უკვე წამყვან პოზიციებზე დეპარტამენტების ხელძღვანელებად, წამყვან ანალიტიკოსებად და ა.შ. მუშაობენ. რაოდენობრივად მეორე ყველაზე დიდი კატეგორიაა ის კურსდამთავრებულები, რომლებმაც გადაწყვიტეს სწავლის გაგრძელება სადოქტორო და სამაგისტრო პროგრამებზე საზღვარგარეთ. ISET-ის კურსდამთავრებულები სწავლობენ მსოფლიოს საუკეთესო ამერიკულ სადოქტორო პროგრამებზე: სტენფორდის, ჩიკაგოს, ნიუ-იორკის, ჯორჯთაუნისა და პენსილვანიის უნივერსიტეტებში; ევროპულ სადოქტორო პროგრამებზე: ვარვიკის, ლესტერის, ტულუზის, პრაღის (CERGE-EI), ბილეფელდის და ჰალეს უნივერსიტეტებში. ეკონომიკის სასწავლო პროგრამებზე უფრო ადვილია საზღვარგარეთ სწავლა, ვიდრე სხვა სოციალურ მეცნიერებებში, რადგან ძირითადი შინაარსი და აზრი ყველგან ერთი და იგივეა მთელს მსოფლიოში (შესაძლო გამონაკლისების, კუბის და ჩრდილოეთ კორეის გარდა). არ აქვს მნიშვნელობა, სად ისწავლი მიკროენომიკას, ბერლინში, იერუსალიმში თუ ISET-ში, რადგან ყველგან ისწავლება ერთი და იგივე მასალებით. ISET-ის კურსდამთავრებულების 21% კერძო სექტორშია დასაქმებული. ეს მონაცემი იმდენად არაფერს გვეუბნება კერძო სექტორის განვითარების შესახებ, რამდენადაც ეკონომიკის კურსდამთავრებულების პრიორიტეტების შესახებ. მას, ვისაც კერძო სექტორში მუშაობა სურს, როგორც წესი, ეკონომიკის ნაცვლად მის მონათესავე ბიზნესის ადმინისტრირების პროფესიას ირჩევს. ეკონომიკის სწავლის მოტივაცია კი ხშირად ეფუძნება საზოგადოების კეთილდღეობაზე ზრუნვას. ამ შემთხვევაში საჯარო სექტორი ბუნებრივი დამსაქმებელია. სამომავლოდ, მოსალოდნელია, რომ კერძო სექტორში დასაქმებული ეკონომისტების რაოდენობა გაიზრდება, რადგან განვითარება მისცემს კომპანიებს იმის საშუალებას, რომ კვალიფიციურ კადრებს მეტი გადაუხადონ. ამან შეიძლება გააბათილოს იმ კეთილშობილური განზრახვისკენ სწრაფვა, რის გამოც სტუდენტმა ეკონომიკის სწავლა დაიწყო. ჩვენი კურსამთავრებულების 14% არასამთავრობო ორგანიზაციებში მოღვაწეობს. ამ ორგანიზაციებს, როგორც წესი, მართავენ და აფუძნებენ უცხოელები. ISET-ელი ეკონომისტი ანალიტიკური უნარების გარდა თავისუფლად ფლობს ინგლისურ ენას, რაც მას არასამთავრობო ორგანიზაციებშიც უპირატესობას ანიჭებს. <h5>სჭირდება თუ არა საქართველოს ეკონომისტები?</h5> საზოგადოებაში ეკონომისტების პრაქტიკული წვლილი არ შემოიფარგლება კეინსისა და სმიტის მსგავსი გამორჩეულად ბრწყინვალე ეკონომისტების იდეებით. მხოლოდ ეკონომისტების ძალიან მცირე ნაწილი მუშაობს ისეთ ადგილას, რომელიც ექსკლუზიურად ამ პროფესიისთვისაა განკუთვნილი. ეკონომიკური კვალიფიკაცია, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, გამოყენებადია ფართო კონტექსტში. ამ ყველაფრის გათვალისწინებით, ქვეყანას ეკონომისტების გარეშე ძალიან გაუჭირდებოდა. სულაც არ იქნება გადამეტებული, თუ ვიტყვით, რომ ეკონომიკა არის ის საკვანძო პროფესია, რომელსაც ქვეყნის განვითარებისთვის მრავალგანზომილებიანი სტრატეგიული მნიშვნელობა აქვს. საბჭოთა კავშირის ერთ-ერთი პრობლემა სწორედ ის იყოს, რომ მისი „ეკონომიკა“ ფაქტიურად იყო მხოლოდ მარქსისტ-ლენინისტური იდეოლოგიის შესწავლა. საბჭოთა კავშირს რომ ეფექტური და მეცნიერულად დამოუკიდებელი ეკონომიკის პროფესიონალები ჰყოლოდა, მისი დანგრევის გამომწვევი გარემოებების პრევენცია შესაძლებელი იქნებოდა (მაგალითად როგორც ჩინეთში). საქართველოში ეკონომიკა უკიდურესად მყიფეა და ცუდი ეკონომიკური პოლიტიკით ბევრი რამის გაფუჭება შეიძლება. უცხოელ ექსპერტებზე დაყრდნობა არ არის გამოსავალი, რადგან მათ არ აქვთ ქვეყნის მიმართ იმგვარი მოვალეობები, რომელიც მხოლოდ საქართველოს მოქალაქეებს შეიძლება გააჩნდეთ. თუკი საქართველოში მოვლენები არასასურველი მიმართულებით განვითარდება, უცხოელები უბრალოდ ადგებიან და სხვა ქვეყანაში გადაინაცვლებენ. შესაბამისად, ქვეყნის მარცხი მათთვის იმდენად მტკივნეული არ იქნება, რამდენადაც ქართველებისთვის. საბოლოოდ, მხოლოდ მოქალაქეები ზრუნავენ რეალურად საქართველოზე. ასე რომ, ქვეყანას ნამდვილად სჭირდება ადგილობრივი ეკონომისტები, ამ დარგში თანამედროვე მსოფლიო დონის განათლებით.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3103	http://www.iset.ge/blog/?p=3170
According to a rumor circulating among economists, there exists an econometric study which shows that the economy of a nation is doing worse the more great economists it produces. While this may be a myth, casual observation suggests that the correlation between the economic performance of a country and the quality of its economics profession is indeed unclear. The United Kingdom was home to the greatest economists of all times (Adam Smith, John Maynard Keynes, and David Ricardo, to name just a few), yet throughout great parts of the 20<sup>th</sup> century, the British economy was lagging behind its European competitors. Japan, on the other hand, has not produced any internationally renowned economists, but until 20-25 years ago, everybody in the world feared Japanese economic power. So, better doing without economists? No premature conclusions, please! WHAT MAKES AN ECONOMIST   Economists usually have acquired a combination of skills and knowledge that makes them highly competitive in the job market. Their quantitative education is not as rigorous as those of mathematicians, but they learn a good deal of applied math. In some subfields of economics, like game theory, it is even common to state results in the proposition-proof format, usually reserved to mathematics. Moreover, economists learn a lot of applied statistics, or the economic version thereof, called econometrics. The teaching of econometrics and statistics includes the practical work with statistical software packages like STATA, SPSS, or Eviews, so that an economist can do statistical analyses with real data right out of university. In addition to quantitative analysis, economists are trained to reason analytically and to generate arguments in support or rejection of economic standpoints. Thereby they learn to make use not only of genuine economic ideas, but to draw on various other subjects, like sociology, psychology, history, political science, and even philosophy. From all these disciplines, economics filters those concepts that are relevant for analyzing and understanding economic matters. Within core economics, a prominent and somewhat controversial area is economic theory . Economic theory could be described as the use of models , usually mathematical ones, for understanding social phenomena. This methodological approach was brought to perfection by economists, and it was even exported to other fields – there are “economic theories” of politics, crime, marriage, domestic violence, gender equality, and even religion, to name just a few. These theories apply the economic methodology to non-economic matters. Even in theoretical biology and computer science there is now a huge body of literature that uses game theory , an offspring of economic theory. The purpose of economic theory if frequently misunderstood. Its models are typically based on blatantly unrealistic assumptions, boldly simplifying reality and ignoring many important aspects. Students who start studying economics think that economic models should make predictions or at least realistically describe reality, and they are often alienated by these unrealistic models and find all of this very strange. This experience makes many economics freshmen abandon the subject and learn something else instead. However, this is an unfortunate misunderstanding, as economic theory does not intend to make predictions or describe reality. Rather, economic models help to generate sound arguments in support of certain positions. Every experienced economist knows that it is much easier to develop a reasonable and consistent standpoint on any economic issue if one can base one’s arguments on a theoretical model. This is illustrated by the fact that economic theory was very influential in shaping people’s world views; many politicians use arguments derived from economic theory without even knowing about it. Somebody speaking about macroeconomics more often than not draws on John Maynard Keynes, somebody speaking about international trade usually makes use of David Ricardo’s ideas, somebody arguing in favor of markets typically clings to ideas of Adam Smith, and those who criticize markets usually deploy arguments that were invented by Karl Marx. Keynes famously wrote: “The ideas of economists and political philosophers, both when they are right and when they are wrong, are more powerful than is commonly understood. Indeed the world is ruled by little else. Practical men, who believe themselves to be quite exempt from any intellectual influence, are usually the slaves of some defunct economist.” WHERE DO THEY WORK?          By their very nature, economists are all-rounders that can be employed for many purposes, ranging from conducting statistical analyses to setting up mathematical models to writing texts about the history of the Georgian vine industry. In the public sector, these skills are sought by central banks, regulatory authorities, and ministries. In the private sector, economists are often employed in departments concerned with quantitative analysis and political lobbying. Political parties and political interest groups also like to hire economists for providing economic support for the positions they already have. Some labor economists believe that most employers are not really interested in what graduates have learnt at university. According to this theory, the primary purpose of obtaining a university degree is to signal in the job market that one is a smart and diligent person. Indeed, somebody who is capable of obtaining a master’s degree in economics (or in any other difficult subject to this effect) has crucial skills that can be used for multiple purposes. Such a person can work hard and independently, has power of endurance, and can deal with difficult and demanding material. So, even though companies might not be interested in the very knowledge about microeconomics and macroeconomics, they might still want to hire an economist for these secondary skills. Somebody who succeeded to study at a place like ISET sends a strong signal in the job market. In the first year, students learn the core subjects of microeconomics, macroeconomics, mathematics, and statistics/econometrics, as well as academic writing in English. In this time, students need to attend several hours in the classroom every day and afterwards work in the library until the evening. After 7 weeks (one “mini-term”) of extremely intensive learning, there is one exam week. Nobody who did not learn throughout the mini-term has realistic chances to pass the exams. This goes on for the whole year. Somebody who gets through this phase is extremely diligent and very smart, and as not everybody has these character traits, about half the students who are admitted drop out of the program very soon. And this is the case even though admission is highly competitive (just a small fraction of applicants is admitted) and many of those who enter ISET belong to the best students in their age cohorts. In the second year the pressure decreases, courses are a bit less intensive, and students can select a portfolio of courses according to their own interests. However, they have to write a serious master thesis in this time. The chart shows where ISET graduates have found employment. ISET was founded in 2006 and produced almost 200 graduates so far, and only two of them are unemployed. The greatest share of our graduates goes to the public sector, in particular ministries and central bank, where several ISET economists have made it to leading positions (head of departments, lead analysts etc.) The second largest group consists of those who continue their education in a Ph.D. program. ISET graduates can be found in the world’s best Ph.D. programs like Stanford, Chicago, New York University, and University of Pennsylvania, and in many second-tier US places like Penn State University, Georgetown University, and McGill University. They are also studying in various European programs like Warwick, Leicester, Toulouse, Prague (CERGE-EI), Bielefeld, and Halle. In economics, it is easier to study abroad than in most other social sciences, as the core content of economics is the same everywhere in the world (with the possible exceptions of Cuba and North Korea). It does not play a role whether one learns microeconomics in Berlin, Jerusalem, or at ISET, because everywhere is taught the same material. 21% of ISET graduates work in the private sector. This does not tell us so much about the private sector, but something about the preferences of economics graduates. Somebody explicitly interested in working for a private company will arguably not study economics but opt for the sister discipline of business administration. The motivation to study economics is often grounded in some concern for the well-being of the society, and in that case the public sector is a natural employer. In future, it is to be expected that the share of economists going to the private sector will increase, as better development will induce companies to pay more for specialists and qualified personnel, and this may overrule whatever noble intention a student had when they started to study economics. 14% of our graduates head for non-government organizations (NGOs). These are typically run and funded by foreigners. Besides the analytical skills of ISET economists, definitely appreciated by NGOs, it may be useful that after two years of studying all our graduates speak English fluently. DOES GEORGIA NEED THEM? The practical contribution of economics to a society is not restricted to the ideas of outstandingly brilliant minds like Keynes and Smith. Just a minority of economists is working in jobs that are exclusively open to economists. Rather, economics is a qualification useful in a wide range of contexts. Taking all this into account, a country without economists faces severe difficulties to substitute for this group, and one does not say too much if one calls economics a key profession with overarching strategic significance for a country’s development. One of the problems of the Soviet Union was that their “economics” was in fact the study of Marxist-Leninist ideology. If the Soviet Union would have had an effective and scientifically independent economics profession, developments that finally led to the downfall of the whole system might have been prevented (as in China). In Georgia, the economy is extremely fragile and many things can be spoiled through bad economic policy. Relying exclusively on foreign expertise is not a solution, as foreigners are lacking the commitment to this country only native Georgians can have. If things in Georgia turn out badly, foreign economists will just move on to another country, and the failure will not be overly painful for them. In the end, only Georgians really care for Georgia, and the country needs Georgian economists who received state of the art education in the field.	ეკონომისტებს შორის გავრცელდა ხმა, თითქოს არსებობს ეკონომეტრიკული კვლევა, რომლის თანახმად ძლიერი ეკონომისტებით მდიდარი ქვეყნის ეკონომიკა უარესად ფუნქციონირებს. შეიძლება ეს კვლევა რეალურად არც კი არსებობს, მაგრამ, ერთი შეხედვითაც, კორელაცია ქვეყნის ეკონომიკურ მდგომარეობასა და მისი ეკონომისტების ხარისხს შორის ცალსახად დადებითი ნამდვილად არ არის. დიდი ბრიტანეთის, ყველა დროის საუკეთესო ეკონომისტების — ადამ სმიტის, ჯონ მეინარდ კეინსისა და დევიდ რიკარდოს სამშობლოს ეკონომიკური განვითარება თითქმის მთელი XX საუკუნის განმავლობაში ჩამორჩებოდა სხვა ევროპულ ქვეყნებს. მეორეს მხრივ, იაპონიას არასოდეს ჰყოლია მსოფლიოში სახელგანთქმული ეკონომისტები, მაგრამ 20-25 წლის წინ მსოფლიოში ყველა კრთოდა მისი ეკონომიკური ძლევამოსილების წინაშე. ე.ი. ეკონომისტების გარეშე სჯობს? მოდით, ნუ გამოვიტანთ ნაადრევ დასკვნებს. <h5>რას ნიშნავს, იყო ეკონომისტი</h5> როგორც წესი, ეკონომიკური განათლებით შეძენილი უნარებისა და ცოდნის კომბინაცია ამ პროფესიის ადამიანებს შრომის ბაზარზე მოთხოვნად კადრებად აყალიბებს. რაოდენობრივი ანალიზის სიღრმის თვალსაზრისით, ეკონომიკური განათლება, რა თქმა უნდა, ვერ შეედრება მათემატიკურს, თუმცა პრესტიჟული ეკონომიკური პროგრამების კურიკულუმი, როგორც წესი, დიდი დოზით მოიცავს გამოყენებით მათემატიკას. მეტიც, ეკონომიკის ზოგიერთ სფეროში, მაგალითად თამაშთა თეორიაში, მიღებულია შედეგების მათემატიკურად დამტკიცებული თეორემის სახით წარმოდგენა. გარდა ამისა, ეკონომისტები ინტენსიურად სწავლობენ გამოყენებით სტატისტიკას და ეკონომეტრიკას. აღნიშნული საგნების ხარისხიანი სწავლება, როგორც წესი, მოიცავს ისეთ კომპიუტერულ პროგრამებში პრაქტიკულ მუშაობას, როგორიცაა STATA, SPSS ან Eviews. ასე რომ, ეკონომისტებს შეუძლიათ რეალურ მონაცემებთან მუშაობა უნივერსიტეტის დამთავრებისთანავე. გარდა რაოდენობრივი ანალიზისა, ეკონომისტებს ანალიტიკურ აზროვნებაშიც წვრთნიან. არგუმენტირებული მსჯელობის უნარი კი მათ საშუალებას აძლევს ეკონომიკურ კითხვებზე პასუხები არამხოლოდ ეკონომიკურ თეორიებში, არამედ სხვა ისეთ დისციპლინებშიც ეძიონ, როგორიცაა სოციოლოგია, ფსიქოლოგია, ისტორია, პოლიტიკური მეცნიერებები და ფილოსოფიაც კი. ეკონომიკური თეორიები , ეკონომიკური მეცნიერების ეს თვალწარმტაცი და გარკვეულწილად წინააღმდეგობრივი სფერო, სოციალური მოვლენების ასახსნელად მოდელებს , ძირითადად კი მათემატიკურ მოდელებს იყენებს. ეკონომისტების მიერ სრულყოფილი ეს მეთოდოლოგიური მიდგომა სხვა დისციპლინებშიც გავრცელდა. დღესდღეობით არსებობს პოლიტიკის, კრიმინალის, ქორწინების, ოჯახში ძალადობის, გენდერული თანასწორობის და რელიგიის „ეკონომიკური თეორიაც“ კი. ეს თეორიები იყენებენ ეკონომიკურ მეთოდებს არაეკონომიკური მოვლენების ასახსნელად. თეორიულ ბიოლოგიასა და კომპიუტერულ მეცნიერებებშიც კი არსებობს ვრცელი ლიტერატურა, რომელიც ეკონომიკის პირმშოს, თამაშთა თეორიას ემყარება. თუმცა ეკონომიკური თეორიის მიზანი ხშირად არასწორადაა გაგებული. მოდელები ხშირად აშკარად არარეალისტურად გამარტივებულ დაშვებებს ემყარება და შედეგად რეალობის ბევრ მნიშვნელოვან ასპექტს უგულებელყოფს. სტუდენტები, რომლებიც ეკონომიკის სწავლას  უკეთესი პროგნოზირების ან სულ ცოტა რეალობის რეალისტურად აღწერის მიზნით იწყებენ, ხშირად გაუცხოვებას გრძნობენ მოდელების მიმართ. ეს გაურკვევლობა ზოგჯერ პირველკურსელებს ეკონომიკის ნაცვლად სხვა მიმართულების არჩევისკენაც კი უბიძგებს. ეს სამწუხარო გაუგებრობაა, რადგან ეკონომიკური მეცნიერება არც ზუსტი პროგნოზირების და არც რეალობის ზუსტად აღწერის მიზანს არ ემასახურება. სამაგიეროდ, ეკონომიკური მოდელები გვეხმარება ჯანსაღი არგუმენტების მოყვანაში, გარკვეული პოზიციის მხარდასაჭერად ან უარსაყოფად. ყველა გამოცდილმა ეკონომისტმა იცის, რომ ბევრად უფრო ადვილია განავითარო გონივრული და თანმიმდევრული არგუმენტი, თუკი ეს უკანასკნელი თეორიულ მოდელს ემყარება. ეკონომიკურმა თეორიამ მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა უამრავი ადამიანის მსოფლმხედველობის ჩამოყალიბებაში. ბევრი პოლიტიკოსი ისე იყენებს ეკონომიკურ არგუმენტებს, რომ თეორიის შესახებ წარმოდგენაც არ აქვს. მაკროეკონომიკის შესახებ საუბარი ხშირად ჯონ მეინარდ კეინსის მოსაზრებებს ეყრდნობა, საერთაშორისო ვაჭრობის შესახებ — დევიდ რიკარდოს იდეებს, ბაზრების სასარგებლო როლის შესახებ — ადამ სმიტის ლოგიკას, საბაზრო ეკონომიკის კრიტიკისას კი —კარლ მარქსის არგუმენტებს. კეინსის ცნობილი სიტყვების თანახმად, „ეკონომისტების და პოლიტიკოსების ფილოსოფია, როდესაც მართებულია და მაშინაც როდესაც მცდარია, ყოველთვის უფრო ძლიერია, ვიდრე საყოველთაოდაა მიჩნეული. მართლაც, მსოფლიო ოდნავ სხვა რამით იმართება. თუმცა პრაქტიკული ადამიანები, რომლებიც ამ მსოფლიოს განაგებენ და საკუთარ თავს ყოველგვარი ინტელექტუალური გავლენისგან თავისუფლად მიიჩნევენ, ხშირად რომელიმე განსვენებული ეკონომისტის მონები არიან.“ <h5>სად მუშაობენ ეკონომისტები</h5> პროფესიის ბუნებიდან გამომდინარე, ეკონომისტები დასაქმებულნი არიან ბევრგან, მრავალი სხვადასხვა დანიშნულებით — დაწყებული მათემატიკური მოდელების გამოყენებით სტატისტიკური ანალიზის ჩატარებიდან, საქართველოს ღვინის ინდუსტრიის შესახებ ისტორიის დაწერამდე. საჯარო სექტორში ამგვარი უნარებით აღჭურვილ ადამიანებს ეძებენ ცენტრალური ბანკები, მარეგულირებლები და სამინისტროები. კერძო სექტორში ეკონომისტები საქმდებიან ისეთ განყოფილებებში, სადაც რაოდენობრივი ანალიზი და პოლიტიკური ლობირებაა საჭირო. პოლიტიკური პარტიები და ინტერესთა ჯგუფები ქირაობენ ეკონომისტებს მათი პოზიციებისთვის ეკონომიკური გამართლების საძიებლად. შრომის ეკონომიკის სპეციალისტები ამტკიცებენ, რომ სინამდვილეში დამსაქმებლებს საერთოდ არ აინტერესებთ, რა ისწავლეს კურსდამთავრებულებმა უნივერსიტეტებში. ამ თეორიის მიხედვით, უნივერსიტეტის ხარისხის მოპოვების ძირითადი მიზანია შრომის ბაზარზე სიგნალის გაგზავნა, რომ კურსდამთავრებული ჭკვიანი და შრომისმოყვარეა. მართლაც, მას, ვისაც შეუძლია მაგისტრის ხარისხის მოპოვება ეკონომიკაში (ან სხვა ასევე რთულ მიმართულებაში) აქვს ძალიან მნიშვნელოვანი უნარები, რომლის გამოყენებაც სხვადასხვა მიმართულებით შეიძლება. ასეთ ადამიანს შეუძლია იშრომოს თავდაუზოგავად და დამოუკიდებლად, არის გამძლე და შეუძლია გაუმკლავდეს რთულ და მძიმე სამუშაოს. ასე რომ, მიუხედავად იმისა, რომ  კომპანიებს შეიძლება არ აინტერესებდეთ მიკროეკონომიკისა და მაკროეკონომიკის ღრმა ცოდნა, მათ მაინც შეიძლება დაიქირაონ ეკონომისტები მათი ზოგადი უნარების გამო. ის, ვინც მოახერხებს წარჩინებით სწავლას ისეთ ადგილებში, როგორიცაა თსუ ეკონომიკის საერთაშორისო სკოლა (ISET), შრომის ბაზარზე აგზავნის ძლიერ სიგნალს. პირველ წელს სტუდენტები სწავლობენ ძირითად საგნებს: მიკროეკონომიკას, მაკროეკონომიკას, მათემატიკას, სტატისტიკა/ეკონომეტრიკას და აკადემიურ წერას ინგლისურად. ამ პერიოდის განმავლობაში სტუდენტები ესწრებიან ლექციებს, რომლებიც მიმდინარეობს ყოველდღე დილიდან საღამომდე და შემდეგ მუშაობენ ბიბლიოთეკაში, ხშირად გვიან ღამემდეც. ინტენსიური სწავლის შვიდი კვირის შემდეგ (ერთი „მინი-სემესტრი“) არის მერვე საგამოცდო კვირა. ვინც მთელი მინი-სემეტრის განმავლობაში ინტენსიურად არ მეცადინეობდა, გამოცდების ჩაბარების რეალური შანსი არ გააჩნია. ასე გრძელდება მთელი წელი. ის, ვისაც ამ გზის გავლა შეუძლია, ძალიან შრომისმოყვარე და გონიერია. რადგან ამ თვისებებს ყველა ვერ ავლენს, სტუდენტების დაახლოებით ნახევარი მალევე ტოვებს პროგრამას. ეს ხდება მიუხედავად იმისა, რომ მისაღები გამოცდები ძალიან კონკურენტულია. აპლიკანტების მხოლოდ მცირე ნაწილი ხვდება ISET-ში და თამამად შეიძლება ითქვას, მათი უმრავლესობა თაობის საუკეთესო ნაწილის წარმომადგენელია. მეორე წელს წნეხი მცირდება, კურსები ნაკლებად ინტენსიურია და სტუდენტებს შეუძლიათ საკუთარი ინტერესებისამებრ შეარჩიონ გასავლელი საგნების პორტფელიც. თუმცა ამავდროულად მათ უნდა დაწერონ ძალიან სერიოზული სამაგისტრო ნაშრომიც. სკოლა 2006 წელს დაარსდა და ამჟამად 200-მდე კურსდამთავრებული ჰყავს. მათ შორის მხოლოდ 2 არის უმუშევარი. გრაფიკი გვიჩვენებს ISET-ის კურსდამთავრებულების დასაქმებას საქართველოში.  კურსდამთავრებულების უდიდესი ნაწილი საჯარო სექტორში, კერძოდ კი, სამინისტროებსა და ეროვნულ ბანკში მიდის სამუშაოდ. ბევრი მათგანი დღესდღეობით უკვე წამყვან პოზიციებზე დეპარტამენტების ხელძღვანელებად, წამყვან ანალიტიკოსებად და ა.შ. მუშაობენ. რაოდენობრივად მეორე ყველაზე დიდი კატეგორიაა ის კურსდამთავრებულები, რომლებმაც გადაწყვიტეს სწავლის გაგრძელება სადოქტორო და სამაგისტრო პროგრამებზე საზღვარგარეთ. ISET-ის კურსდამთავრებულები სწავლობენ მსოფლიოს საუკეთესო ამერიკულ სადოქტორო პროგრამებზე: სტენფორდის, ჩიკაგოს, ნიუ-იორკის, ჯორჯთაუნისა და პენსილვანიის უნივერსიტეტებში; ევროპულ სადოქტორო პროგრამებზე: ვარვიკის, ლესტერის, ტულუზის, პრაღის (CERGE-EI), ბილეფელდის და ჰალეს უნივერსიტეტებში. ეკონომიკის სასწავლო პროგრამებზე უფრო ადვილია საზღვარგარეთ სწავლა, ვიდრე სხვა სოციალურ მეცნიერებებში, რადგან ძირითადი შინაარსი და აზრი ყველგან ერთი და იგივეა მთელს მსოფლიოში (შესაძლო გამონაკლისების, კუბის და ჩრდილოეთ კორეის გარდა). არ აქვს მნიშვნელობა, სად ისწავლი მიკროენომიკას, ბერლინში, იერუსალიმში თუ ISET-ში, რადგან ყველგან ისწავლება ერთი და იგივე მასალებით. ISET-ის კურსდამთავრებულების 21% კერძო სექტორშია დასაქმებული. ეს მონაცემი იმდენად არაფერს გვეუბნება კერძო სექტორის განვითარების შესახებ, რამდენადაც ეკონომიკის კურსდამთავრებულების პრიორიტეტების შესახებ. მას, ვისაც კერძო სექტორში მუშაობა სურს, როგორც წესი, ეკონომიკის ნაცვლად მის მონათესავე ბიზნესის ადმინისტრირების პროფესიას ირჩევს. ეკონომიკის სწავლის მოტივაცია კი ხშირად ეფუძნება საზოგადოების კეთილდღეობაზე ზრუნვას. ამ შემთხვევაში საჯარო სექტორი ბუნებრივი დამსაქმებელია. სამომავლოდ, მოსალოდნელია, რომ კერძო სექტორში დასაქმებული ეკონომისტების რაოდენობა გაიზრდება, რადგან განვითარება მისცემს კომპანიებს იმის საშუალებას, რომ კვალიფიციურ კადრებს მეტი გადაუხადონ. ამან შეიძლება გააბათილოს იმ კეთილშობილური განზრახვისკენ სწრაფვა, რის გამოც სტუდენტმა ეკონომიკის სწავლა დაიწყო. ჩვენი კურსამთავრებულების 14% არასამთავრობო ორგანიზაციებში მოღვაწეობს. ამ ორგანიზაციებს, როგორც წესი, მართავენ და აფუძნებენ უცხოელები. ISET-ელი ეკონომისტი ანალიტიკური უნარების გარდა თავისუფლად ფლობს ინგლისურ ენას, რაც მას არასამთავრობო ორგანიზაციებშიც უპირატესობას ანიჭებს. <h5>სჭირდება თუ არა საქართველოს ეკონომისტები?</h5> საზოგადოებაში ეკონომისტების პრაქტიკული წვლილი არ შემოიფარგლება კეინსისა და სმიტის მსგავსი გამორჩეულად ბრწყინვალე ეკონომისტების იდეებით. მხოლოდ ეკონომისტების ძალიან მცირე ნაწილი მუშაობს ისეთ ადგილას, რომელიც ექსკლუზიურად ამ პროფესიისთვისაა განკუთვნილი. ეკონომიკური კვალიფიკაცია, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, გამოყენებადია ფართო კონტექსტში. ამ ყველაფრის გათვალისწინებით, ქვეყანას ეკონომისტების გარეშე ძალიან გაუჭირდებოდა. სულაც არ იქნება გადამეტებული, თუ ვიტყვით, რომ ეკონომიკა არის ის საკვანძო პროფესია, რომელსაც ქვეყნის განვითარებისთვის მრავალგანზომილებიანი სტრატეგიული მნიშვნელობა აქვს. საბჭოთა კავშირის ერთ-ერთი პრობლემა სწორედ ის იყოს, რომ მისი „ეკონომიკა“ ფაქტიურად იყო მხოლოდ მარქსისტ-ლენინისტური იდეოლოგიის შესწავლა. საბჭოთა კავშირს რომ ეფექტური და მეცნიერულად დამოუკიდებელი ეკონომიკის პროფესიონალები ჰყოლოდა, მისი დანგრევის გამომწვევი გარემოებების პრევენცია შესაძლებელი იქნებოდა (მაგალითად როგორც ჩინეთში). საქართველოში ეკონომიკა უკიდურესად მყიფეა და ცუდი ეკონომიკური პოლიტიკით ბევრი რამის გაფუჭება შეიძლება. უცხოელ ექსპერტებზე დაყრდნობა არ არის გამოსავალი, რადგან მათ არ აქვთ ქვეყნის მიმართ იმგვარი მოვალეობები, რომელიც მხოლოდ საქართველოს მოქალაქეებს შეიძლება გააჩნდეთ. თუკი საქართველოში მოვლენები არასასურველი მიმართულებით განვითარდება, უცხოელები უბრალოდ ადგებიან და სხვა ქვეყანაში გადაინაცვლებენ. შესაბამისად, ქვეყნის მარცხი მათთვის იმდენად მტკივნეული არ იქნება, რამდენადაც ქართველებისთვის. საბოლოოდ, მხოლოდ მოქალაქეები ზრუნავენ რეალურად საქართველოზე. ასე რომ, ქვეყანას ნამდვილად სჭირდება ადგილობრივი ეკონომისტები, ამ დარგში თანამედროვე მსოფლიო დონის განათლებით.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3056	http://www.iset.ge/blog/?p=3188
As Georgia embarks on an ambitious program to develop farmer organizations, it is worth considering both the positive and negative lessons from the experience of similar initiatives, both in Georgia and elsewhere in the developing/transition context. The piece by Tim Stewart, originally published on , identifies some of the main reasons for the failure of start-up farmer organizations. The challenge for Georgia is to learn from these mistakes in planning and implementation, and ensure improved coordination among the many cooks involved (the newly created Agency for the Development of Agricultural Cooperatives, the Ministry of Agriculture, international donors, NGOs, and farmer associations).   In the future, we will publish in this column a summary of the policy suggestions that have emerged from a debate on the future of farmer organizations in Georgia, which was hosted by ISET on March 27th, 2014.     A village in the Zestafoni area. It is a picturesque landscape, but the farms are not operating very efficiently. (Photo: Nikoloz Pkhakadze) Someone once told me that I couldn’t be a real agriculturalist until I had at least one failed chicken project under my belt, illustrating both their ubiquity and propensity to flop. The same can be said of projects that seek to establish farmer groups (farmer organisations, cooperatives etc.) and for much the same reasons – although I believe we should learn from failure, not repeat patterns that lead to it. Conventional programmes working in agricultural markets often include a component of forming and supporting farmer groups in their various guises. Their justification for this is the perceived benefits to small farmers that can accrue from economies of scale of production (assets, labour and inputs), marketing (reduced transaction costs and bigger volumes) and voice (representation to government etc.). My concern is that farmer group formation and support is frequently a waste of effort and money because they overwhelmingly fail, and there is little honest recognition of, let alone learning from, that awkward reality. Literature drawn mainly from projects supports farmer group formation and strengthening as a panacea for agricultural advancement, and often backs up the case for intense external resourcing. It suggests that farmers in groups are more likely to adopt technologies than those who aren’t, or are more likely to grow project-supported crops. Proponents also highlight their significance to the supply of inputs into food production and of food to the market. Indeed, the FAO estimates that nearly 40% of Brazil’s agricultural GDP is produced through cooperatives while in Europe, 60% of agricultural produce and 50% of inputs are marketed through one. However a glance at the 2012 “Exploring the Cooperative Economy” report from the World Cooperative Monitor, reveals an almost total cooperative vacuum in Africa and, to a lesser degree, Asia. More directly, in my work I am frequently confronted with the reality of failed farmer groups that evaporate once the project ends, with unused equipment rusting in the corner of a field, an image, which has become a cliché of dysfunctional development in the popular press. And for many people engaged in development, farmer groups are a byword for failure. Yet as far as I can establish (and I have searched), there have been few honest and objective ex-post reviews of farmer group formation components of projects to look at failure and the reasons for failure. (If I’m wrong and there are real data on groups’ success and sustainability, please send it to me!) Failures, if reported, are attributed to external “unforeseen challenges” and written up as “lessons learned”. Farmers groups have become a prime example of the development industry’s “emperor’s new clothes syndrome”, where official views are positive and glowing and formal research and evidence are at odds with what we know to be common (naked!) reality. So, in that context, I would argue that farmer group formation is a poor way to improve the lot of farmers positively and sustainably. How much more money needs to be spent; how many more pet Farmer Field School projects do we need to implement; how many more constitutions do we need to write; how many MOUs do we need to sign or how many ‘Farming as a Business’ trainings do we need to subject farmers to, before we understand that this form of development is not working? The factors leading to the failure of farmer groups (rapid decline post-project) are numerous, but broadly they fail because they were formed for the wrong reasons, by the wrong people and/or in the wrong way. THE WRONG REASONS TO FORM FARMER GROUPS Agencies often form farmer groups because it helps them – the agency – achieve economies of scale of delivering services, assets or grants to them. In addition some may feel more comfortable ethically with the transfer of expensive assets or technical assistance to a group rather than an individual. The ethos of communal ownership to cosiness of the collective is pervasive in certain quarters of the development industry, even in the face of the common observation of poorly managed group-owned assets. Farmer group membership is also too often a pre-condition for farmers to receive giveaways from agencies. Groups therefore become entities built on artificial incentives created by agencies wanting an easy repository for their resources and buying short-term transitory impact. Clearly then, ill-conceived or self-serving reasons are the wrong ones for forming farmer groups. THE WRONG PEOPLE TO FORM FARMER GROUPS Agribusinesses often face problems interfacing with small farmers because of high transaction costs, small transaction sizes, poor organisation and communications and a general lack of understanding of them. Farmers are often observed to face challenges finding markets for their products or face poor terms of trade. The absence of institutions (like groups) and services which would help them overcome these challenges (supporting group formation) is often justification enough for agencies to intervene impulsively by stepping in on behalf of small farmers – telling and selling the narrative of the “farmer being exploited by the middleman”. The problem here is not only do agencies avoid addressing the root causes of the problem that lies beyond the farmer-trader interface, but in stepping into this space by performing “farmer group services” they undermine the possibility that it will ever be solved. Rather than solutions cemented firmly and sustainably in the market system, emerging “farmer group services” are seen as a development agency space. Thus it becomes a self-fulfilling prophecy: farmers are disadvantaged in markets because of weak vertical and horizontal linkages and there are no services to address this market failure: justification enough for agencies to step in and undermine the market further… Development agencies are also the wrong people to offer farmer group services because, typically, they are poor at business: -  They are not market based, they are subsidised and non-commercial and their success/failure isn’t dependent on a viable offer but on continued support from their donor. -  Their incentives are therefore aligned to the agendas of the donor and their own HQ, not the market. -  They are not cost-effective, indeed they are prohibitively expensive if the true cost of delivery is taken into account (drivers, cooks, HQ fund-raising etc.). Development agencies are therefore the wrong people to form farmer groups because they are not long-term players in the market, undermine legitimate market players if they attempt to do so, and, put simply, are usually bad at business. THE WRONG WAY TO FORM FARMER GROUPS Agencies form farmer groups on the basis of an abstract, theoretical notion of potential benefits, or experience in distant contexts of limited relevance. Seldom do they ask the more grounded starting question: if groups are such an obviously “good thing”, why aren’t farmers forming groups already? Understanding the answer to this question would lead to understanding and addressing systemic problems in the market, or simply not wasting resources by attempting to do something that would be unsuccessful. The reasons that farmers don’t form groups are many, but often related to a lack of incentives or capacity. Incentives:   It may be that additional income does not accrue by aggregation, or that which is created may not be sufficient to overcome other issues such as distrust of others in financial matters. Other actors may be able to provide incentives that induce group formation such as a commodity buyer that provides inputs on credit. There may also be disincentives related to the wider political economy such as additional tax or administrative burdens to formal groups. Capacity:   There may be other obstacles to forming groups such as inefficient business registration procedures, weak advisory services, or a lack of adequately available information that would allow farmers to make an informed decision to form a group. This shouldn’t be seen as an open justification for agency intervention to address these directly for example through business services and setting up one-stop-shops for business registration etc. Rather it should lead to enquiry into who could and should be delivering these and why they are not. The wrong way to form farmer groups is therefore to do it without understanding the central market failures that prevent farmers from forming them. WHAT TO DO ABOUT IT The problem for an agriculturalist and development practitioner like myself, is that working with farmers is fun and endlessly fascinating: it’s one of the things I got into the business for! However instead of being drawn to act impulsively on behalf of the small farmer, I think agencies would serve them better by doing more of the following three things. Firstly, go in with their eyes and minds open, conducting ex-ante market analysis rather than making unsubstantiated assumptions about what farmers need. Don’t arrive with a farmer group solution pre-prepared and engineer an analysis to justify this. Establish the reasons that farmers are not cohesive, what incentives are shaping their behaviour and what capacities may be lacking. Get a valid answer to the key question: why isn’t the market system working? Secondly, build and don’t undermine. Guided by the above analysis, work with relevant, long-term market players (private and public) to address the issues underlying farmers’ poor performance and low incomes. Thirdly, be honest about and learn from failure. This is not especially difficult or time consuming to do, but I suspect is a place where many fear to tread. My argument is not that farmer groups cannot be beneficial to farmers. Rather, by adopting a systemic approach aimed at fostering the conditions for self-organisation among market players, agencies have a far better chance of supporting small farmers – which may or may not involve farmer groups.   Tim Stewart is a Senior Consultant with The Springfield Centre who specialize in pro-poor market systems approaches.  Tim began his career in farming, transitioning to overseas development around 15 years ago.  Since then he has worked across Africa, Asia and Eastern Europe in varied management and advisory roles centred on the development of pro-poor market systems.	რაკი საქართველომ ფერმერული ორგანიზაციების განვითარების ამბიციური პროგრამა წამოიწყო, ამ ეტაპზე სასარგებლო იქნება მსგავსი ინიციატივების დადებითი და უარყოფითი გამოცდილების მიმოხილვა, როგორც საქართველოში, ასევე სხვა განვითარებადი თუ გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნებში. ტიმ სტიუარტის წინამდებარე სტატია, რომელიც თავდაპირველად გამოქვეყნდა ვებგვერდზე , განიხილავს დამწყები ფერმერული გაერთიანებების წარუმატებლობის ძირითად მიზეზებს. საქართველოსთვის მთავარი გამოწვევა ფერმერული ორგანიზაციების განვითარების პროცესში, ამ სფეროში უკვე დაშვებულ შეცდომებზე სწავლა და დაგეგმვისა და განხორციელების პროცესში ამ გამოცდილების გამოყენება იქნება. აგრეთვე, სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს გამართული კოორდინაცია პროცესის მონაწილეებს შორის (ახლადშექმნილი სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების განვითარების სააგენტო, სოფლის მეურნეობის სამინისტრო, საერთაშორისო დონორები, არასამთავრობო ორგანიზაციები და ფერმერული ასოციაციები). სოფელი ზესტაფონის რაიონში. პეიზაჟი თვალწარმტაცია, მაგრამ ფერმები ეფექტურად არ მუშაობენ. (ფოტოს ავტორი: ნიკოლოზ ფხაკაძე) როგორც ოდესღაც ერთმა კაცმა მითხრა, იმისათვის, რომ გახდე სოფლის მეურნეობის ნამდვილი სპეციალისტი, შენს მიერ განხორციელებული პროექტების პორტფელში ერთი წარუმატებელი პროექტი მაინც უნდა ერიოს. ამგვარი გამოცდილება სოფლის მეურნეობის სექტორის ორი მახასიათებლის: წარუმატებლობის გარდაუვალობისა და მარცხისკენ მიდრეკილების ილუსტრაციაა. იგივე შეიძლება ითქვას პროექტებზე, რომელთა მიზანია ფერმერთა გაერთიანებების ჩამოყალიბება (ფერმერული ორგანიზაციები, კოოპერატივები და ა.შ.). მე მჯერა, რომ ჩვენ შეგვიძლია ვისწავლოთ განცდილი მარცხიდან და არ გავიმეოროთ იგივე შეცდომები, რაც ისევ კრახამდე მიგვიყვანს. აგრარულ ბაზარზე მოქმედი ტრადიციული პროგრამები ხშირად მიმართულია ფერმერული გაერთიანებების ჩამოყალიბებისა და მხარდაჭერისაკენ. ამგვარი ჩარევების აუცილებლობას ხშირად ხსნიან იმ სარგებლით, რაც მცირე ზომის ფერმერებს მასშტაბის ეკონომიურობამ შეიძლება მოუტანოს, როგორც წარმოების (აქტივები, მუშახელი, საწარმოო ფაქტორები),  ასევე მარკეტინგისა (შემცირებული ტრანზაქციის დანახარჯები და გაზრდილი რაოდენობა) და მთავრობასთან ურთიერთობის პროცესში. ჩემი აზრით კი, ფერმერთა გაერთიანებების ჩამოყალიბება და მათი მხარდაჭერა უმეტესწილად დროისა და ფულის ფუჭი ფლანგვაა. ეს მცდელობა ხომ ასე ხშირად არის წარუმატებელი! მიუხედავად ამისა, ამ უსიამოვნო რეალობის აღიარება ყველას უჭირს, რომ აღარაფერი ვთქვათ შეცდომებზე სწავლის მცდელობის არარსებობაზე. საკითხის ირგვლივ არსებული ლიტერატურა მხარს უჭერს ფერმერული გაერთიანებების ჩამოყალიბებას და გაძლიერებას, როგორც სოფლის მეურნეობის განვითარების უებარ წამალს. ხშირად გარე რესურსებით ფერმერული ჯგუფების ინტენსიურ დახმარებაც კი გამართლებულადაა მიჩნეული. აღნიშნული ლიტერატურის თანახმად, გაერთიანების წევრები უფრო დიდი ალბათობით ითვისებენ ახალ ტექნოლოგიებს, ინდივიდუალურ ფერმერებთან შედარებით. იდეის მხარდამჭერები ასეთვე ხაზს უსვამენ ამგვარი გაერთიანებების მნიშვნელობას კვების პროდუქტებისა და მათი საწარმოო ფაქტორების მიწოდებაში. მართლაც, გაეროს საკვებისა და სოფლის მეურნეობის ორგანიზაციის შეფასებით, ბრაზილიის სოფლის მეურნეობაში დამატებული ღირებულების 40% კოოპერატივების მიერ იწარმოება. ევროპაში ეს რიცხვი 60%-ს აღწევს და დამატებით საწარმოო ფაქტორების ნახევარსაც ბაზარზე ფერმერული ჯგუფები აწვდიან. თუმცა, მიუხედავად ზემოთქმულისა, თუ ჩავიხედავთ მსოფლიო კოოპერატივების მონიტორის მიერ გამოქვეყნებულ 2012 წლის ანგარიშში „კოოპერატივების ეკონომიკის კვლევა“, დავინახავთ, რომ აფრიკასა და უფრო ნაკლებად აზიაში, კოოპერატივების განვითარება სრულ ვაკუუმშია. მეტიც, ჩემი საქმიანობის დროს ხშირად ვხვდები ფერმერთა გაერთიანებებს, რომლებიც კრახს განიცდიან და პროექტის დასრულებისთანავე უჩინარდებიან. ხოლო ის აღჭურვილეობა კი, რომელიც პროექტის მიმდინარეობისას გადაეცათ, გამოუყენებულია და მინდვრის რომელიმე კუთხეში იჟანგება. შედეგად, ფერმერთა გაერთიანებები უკვე იქცა უფუნქციო განვითარების კლიშედ პოპულარულ პრესაში და წარუმატებლობის სინონიმად — განვითრების სპეციალისტებისათვის. რამდენადაც მე ვიცი, მხოლოდ რამდენიმე ობიექტური და მიუკერძოებელი პროექტისშემდგომი კვლევა არსებობს, რომელიც ფერმერთა გაერთიანების კრახის მიზეზებს მიმოიხილავს. (თუ ვცდები და არსებობს მონაცემები ჯგუფების წარმატებისა და მდგრადი განვითარების შესახებაც, გთხოვთ, გამომიგზავნეთ!) როგორც წესი, გასაჯაროების შემთხვევაში წარუმატებლობა, გარეგან „გაუთვალისწინებელ წინააღმდეგობებს“ მიეწერება და განიხილება, როგორც გაკვეთილი, რომელისგანაც სწავლობენ. ფერმერთა ჯგუფები გახდა განვითარების ინდუსტრიის „შიშველი მეფის სინდრომი“, რომლის შესახებაც ოფიციალური მონაცემები და კვლევები დადებითი და აღმაფრთოვანებელია, თუმცა კონფლიქტში მოდის წარუმატებელ რეალობასთან. ასე რომ, ამ კონტექსტში ფერმერული ჯგუფების განვითარებას მე განვიხილავ, როგორც ფერმერების კეთილდღეობისა და მდგრადი განვითარების არაეფექტურ გზას. ნეტავ, კიდევ რამდენი ფული უნდა დაიხარჯოს, შინაური ცხოველების რამდენი საველე სკოლა უნდა გაიხსნას, რამდენი კონსტიტუცია უნდა დაიწეროს, რამდენ ურთიერთგაგების მემორანდუმს უნდა მოეწეროს ხელი და რამდენი ტრეინინგი უნდა ჩატარდეს თემაზე „ფერმერობა, როგორც ბიზნესი“, რომ მივხვდეთ სიმართლეს — განვითარების ხელშეწყობის ეს ფორმა არ მუშაობს! ფერმერული გაერთიანების წარუმატებლობის მიზეზები ბევრია, თუმცა ფართო კონტექსტში ასეთი ჯგუფები წარუმატებელია იმიტომ, რომ ისინი შექმნილია არასწორი მიზეზით, არასწორი ხალხის მიერ და/ან არასწორი გზით. <h5>ფერმერთა ჯგუფების ჩამოყალიბების მცდარი მიზეზები</h5> სააგენტოები ხშირად ქმნიან ფერმერულ ჯგუფებს იმიტომ, რომ ეს ეხმარება მათ მიაღწიონ მასშტაბის ეკონომიურობას მომსახურების, აქტივებისა და გრანტების გაცემისას. ამასთანავე, ძვირადღირებული აქტივების გადაცემა უფრო ეთიკურია ფერმერთა გაერთიანებისათვის, ვიდრე ცალკეული ფერმერისათვის. საზოგადოებრივი მფლობელობის ზნეობრიობა და კოლექტივის გამოყენების მოსახერხებლობა განვითარების ინდუსტრიის ზოგიერთ ნაწილში კვლავაც სიმპათიას იმსახურებს, მიუხედავად ჯგუფების მიერ აქტივების არასათანადო მართვისა. ფერმერთა გაერთიანების წევრობა ხშირად სააგენტოებისგან დახმარების მიღების აუცილებელი წინაპირობაცაა. საბოლოო ჯამში ჯგუფები ხელოვნურ სტიმულებზე აგებული იმ ერთეულებად ყალიბდება, რომლებსაც ქმნიან ის სააგენტოები, რომელთაც საკუთარი რესურსების მარტივად დაბინავება და მოკლევადიანი გარდამავალი გავლენის მიღწევა სურთ. მაშასადამე, ნათელია, რომ არასწორად აღქმული ან ეგოისტური მიზეზები ფერმერთა წარმატებული გაერთიანების ჩამოსაყალიბებლად ვერ გამოდგება. <h5>არასწორი ხალხი ფერმერთა ჯგუფების ჩამოსაყალიბებლად</h5> აგრობიზნესი ხშირად დგას ისეთი პრობლემების წინაშე, როგორიცაა მაღალი ტრანზაქციული დანახარჯები, მცირე ზომის ტრანზაქციები, ცუდი ორგანიზება და კომუნიკაცია. ფერმერებს ხშირად უჭირთ საკუთარი პროდუქტებისთვის გასაღების ბაზრების პოვნა, ან უწევთ ვაჭრობა მათთვის არასახარბიელო პირობებით. ინსტიტუტებისა (ჯგუფების) და სერვისების არარსებობა, რომლებიც დაეხმარებოდნენ ფერმერებს ამ პრობლემების გადაჭრაში, ხშირად საკმარისია სააგენტოების იმპულსური ინტერვენციის გასამართლებლად. ამ პროცესში ისინი ხშირად უსვამენ ხაზს საგანგაშო ამბავს, თუ როგორ უწევენ „შუამავლები ფერმერებს ექსპლუატაციას“. პრობლემა აქ მხოლოდ ის კი არაა, რომ სააგენტოები თავს არიდებენ პრობლემის სიღრმისეულ მიზეზებს, რომლებიც ფერმერებსა და ვაჭრებს შორის ურთიერთობებზე გაცილებით შორს მიდის, არამედ ამ სფეროში ჩარევითა და „ფერმერთა სერვისების“ ჩამოყალიბებით ისინი სამუდამოდ სპობენ ან პრობლემის მოგვარების შესაძლებლობას. მტკიცე და მდგრადი საბაზრო მეთოდების გამოყენების ნაცვლად, ფერმერთა მომსახურება სააგენტოების პრეროგატივად მიიჩნევა. შედეგად, სოფლის მეურნეობის მუშაკები არ არიან უპირატეს მდგომარეობაში ბაზარზე ჰორიზონტალური და ვერტიკალური კავშირების გამო. ამ საბაზრო ჩავარდნის მოსაგვარებლადაც არ არსებობს შესაბამისი მომსახურებები და აქაც, სააგენტოები მზად არიან ისევ უხეშად ჩაერიონ ბაზრის ფუნქციონირებაში … ასევე არასწორია, როცა განვითარების სააგენტოები სთავაზობენ ფერმერთა ჯგუფებს მომსახურებებს, ვინაიდან მათ, როგორც წესი, ბიზნესი კარგად არ გამოსდით, რადგან: <ul> <li>სააგენტოები საბაზრო სუბიექტები კი არა, სუბსიდირებული და არაკომერციული ორგანიზაციებია. შედეგად მათი წარმატება დამოკიდებულია არა შეთავაზების ხარისხზე, არამედ დონორების დახმარების უწყვეტობაზე.</li> <li>ამიტომაც მათი სტიმულები მორგებულია დონორების განრიგსა და სათაო ოფისის პრიორიტეტებს და არა ბაზარს.</li> <li>მეტიც, სააგენტოები არ ხარჯავენ ეფექტურად და მათ მიერ მომსახურების მიწოდება ჯდება რეალურ დანახარჯებზე ბევრად ძვირად.</li> </ul> მაშასადამე, განვითარების სააგენტოები არ უნდა ქმნიდნენ ფერმერთა გაერთიანებებს, ვინაიდან ისინი ბაზრის გრძელვადიან მოთამაშეებს არ წარმოადგენენ, ხელს უშლიან ბაზრის ლეგიტიმურ მოთამაშეების ურთიერთქმედებას და მსუბუქად რომ ვთქვათ, არ გამოსდით ბიზნესი. <h5>ფერმერთა ჯგუფების ჩამოყალიბების არასწორი გზა</h5> სააგენტოები ფერმერულ ჯგუფებს ქმნიან პოტენციური სარგებლის აბსტრაქტულ, თეორიულ განსაზღვრებაზე დაყრდნობით. ისინი იშვიათად სვამენ უფრო სიღრმისეულ კითხვებს: თუ გაერთიანება ასე სასარგებლოა, მაშინ რატომ არ აყალიბებენ მას თავად ფერმერები? ამ კითხვაზე პასუხის გაცემა მოგვცემდა ბაზრის სისტემური პრობლემების გაგების საშუალებას და სულ მცირე, თავიდან აგვაშორებდა რესურსების ფლანგვას კრახისთვის განწირულ ექსპერიმენტებზე. მიზეზები იმისა, თუ რატომ არ ერთიანდებიან ფერმერები, ბევრია. ხშირად ეს სტიმულებისა და შესაძლებლობების არარსებობას უკავშირდება. სტიმულები: შესაძლოა გაერთიანებამ სულაც არ მოიტანოს დამატებითი შემოსავალი, ან მოიტანოს, მაგრამ არა იმდენი, რომ ფინანსურ საკითხებში სხვების ნდობის რისკს ამართლებდეს. შესაძლოა აგრეთვე არსებობდეს ხელშემშლელი ფაქტორებიც ფორმალურ ჯგუფებზე დამატებითი გადასახადის ან ადმინისტრაციული წნეხის სახით. შესაძლებლობები: აგრეთვე შესაძლოა არსებობდეს ჯგუფების ჩამოყალიბების მიმართ ისეთი დაბრკოლებები, როგორიცაა, რეგისტრაციის არაეფექტური პროცედურები ან ადექვატური ინფორმაციის ნაკლებობა, რომელიც ფერმერებს ინფორმირებული გადაწყვეტილების მიღების საშუალებას მისცემდა. ეს პრობლემები არ უნდა აღვიქვათ, როგორ იმგვარი ინტერვენციის გამართლება, როგორიცაა ერთი-ფანჯრის პრინციპის დანერგვა ბიზნესის რეგისტრაციისას. არამედ, ასეთი პრობლემების არსებობისას მართებულია იმის გამოკვლევა, თუ ვინ უნდა აწვდიდეს ფერმერებს ამგვარ ინფორმაციას და რატომ არ აწვდის? მაშასადამე, ფერმერთა ჯგუფების ჩამოალიბების მცდარი გზა არის მათი განხორციელება იმ საფუძვლადმდებარე საბაზრო ჩავარდნის გაგებისა და გააზრების გარეშე, რაც სოფლის მეურნეობის მუშაკებს ჯგუფების ჩამოყალიბებისაგან თავის შეკავებისკენ უბიძგებს. <h5>რა მოვუხერხოთ ამ პრობლემას?</h5> ჩემთვის და ჩემი მსგავსი ყველა სხვა სოფლის მეურნეობის სპეციალისტის ან განვითარების სფეროში მომუშავე პრაქტიკოსისთვის ფერმერებთან მუშაობა უკიდურესად სასიამოვნო და მომხიბვლელია. ეს არის ერთ-ერთი მიზეზი, რატომაც ამ სფეროში გადავწყვიტე საქმიანობა! თუმცა, ნაცვლად იმისა, რომ იმპულსურად პატარა ფერმერების ნაცვლად ვიმოქმედოთ, სააგენტოები ფერმერებს უკეთ უნდა მოემსახურონ შემდეგი სამი პრინციპის გათვალისწინებით. პირველ რიგში , სააგენტოებმა ბაზარი ფართოდ გახელილი თვალებითა და გახსნილი გონებით უნდა გააანალიზონ ჩარევამდე, ფერმერთა საჭიროებების შესახებ უსაფუძვლო დაშვებების ნაცვლად. მოქმედება არ უნდა დაიწყონ ფერმერთა ჯგუფების ჩამოყალიბების მზა რეცეპტით და მთელი ძალისხმევა ამ არჩევნის გამართლების გზების ძიებაში არ უნდა დახარჯონ. საჭიროა იმ მიზეზების ძიება, თუ რატომ არ თანამშრომლობენ ფერმერები თვითონ, რა სტიმულები მართავს მათ ქცევას და რისი შესაძლებლობა არ აქვთ მათ. სააგენტოებმა უნდა მიიღონ სწორი პასუხი კითხვაზე: რატომ არ მუშაობს საბაზრო სისტემა? მეორე , აშენე და ძირი არ გამოუთხარო! ზემოთ ჩატარებული ანალიზის ხელმძღვანელობით სააგენტოებმა უნდა იმუშაონ ბაზრის რელევანტურ და გრძელვადიან მოთამაშეებთან (როგორც კერძო, აგრეთვე საჯარო სექტორთან) და თავიანთი ძალისხმევა მიმართონ იმ საკითხებზე, რაც განაპირობებს დაბალ მწარმოებლურობას და დაბალ შემოსავლებს. მესამე , იყავი პატიოსანი და ისწავლე შეცდომებზე. ეს არც ისე რთულია და არც დიდი დრო სჭირდება, მაგრამ ვეჭვობ, რომ ეს ის ადგილია, სადაც ყველას ეშინია მისვლა. ჩემი არგუმენტი არ არის ის, რომ სასოფლო-სამეურნეო გაერთიანება ცუდია და ეს ინსტრუმენტი არ შეიძლება მომგებიანი იყოს ფერმერებისთვის. ჩემი არგუმენტი არის ის, რომ სისტემური მიდგომით, რომელიც ხელს უწყობს თვითორგანზებას ბაზრის მოთამაშეებს შორის, სააგენტოებს აქვთ გაცილებით მაღალი შანსი დაეხმარნონ პატარა ფერმერებს. ეს დახმარება შეიძლება მოიცავდეს ან არ მოიცავდეს გაერთიანების  ჩამოყალიბებას. ტიმ სტიუარტი არის სფრინგლფილდის უფროსი კონსულტანტი. სფრინგფილდის მიდგომა გავითარების საკითხებთან მიმართებაში ღარიბებზე ორიენტირებული საბაზრო სისტემების ხელშეწყობა. ტიმმა თავისი კარიერა 15 წლის წინ დაიწყო. ის მუშაობდა აფრიკაში, აზიასა და აღმოსავლეთ ევროპაში მმართველისა თუ მრჩეველის თანამდებობებზე სხვადასხვა ორგანიზაციებში, რომლებიც ბაზრების ღარიბებზე ორიენტირებულ განვითარებას უწყობდა ხელს. </stong>

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3041	http://www.iset.ge/blog/?p=3107
The flip side of this Roman coin from the 3rd century CE shows Fides, the goddess of trust, good faith, and honesty. The Romans understood how important trust is, and in the third century BCE built her a temple on the capitol in Rome, next to Jupiter’s temple, who was the king of the gods. Every year, there were celebrations in honor of Fides. (Source: Wikimedia commons) Until the 1960s, Japan was an amazing place to live. One did not have to lock one’s house, car, or bicycle, as nobody was going to steal anything. Theft, burglary, and cheating were virtually non-existent in the Japanese society of those days. Imagine how much resources this saved, as Japanese did not have to employ guards, they did not have to install alarm systems, they even did not need to buy locks. <span id="more-3041"></span>Moreover, they needed less police and prisons, and Japanese firms did not have to install complex control mechanisms for making sure that employees did not misbehave. In contrast, today in many shops in Japan and elsewhere a camera is directed at the cash register for making sure that the person receiving the money does not pocket it privately. Imagine, to the contrary, a society where nobody trusts each other. Every simple transaction becomes difficult – you have to count the change you get when you purchase something, you have to thoroughly read the terms of conditions of every single contract you conclude, and you have to negotiate the price in advance whenever you purchase a service, like a taxi ride. The role of trust for the prosperity of a society was recognized by economists and sociologists a long time ago. In his 1995 book “Trust: Social Virtues and the Creation of Prosperity”, the eminent Harvard political scientist Francis Fukuyama writes: “Widespread distrust in a society […] imposes a kind of a tax on all forms of economic activity, a tax that high-trust societies do not have to pay.” Trust not only dramatically reduces transaction costs , it is also one of the foremost sources of bridging social capital . The idea behind the concept of social capital is that the ability of people to cooperate with one another can be considered an economic asset, i.e. a kind of capital. Harvard political scientist Robert D. Putnam introduced the distinction between binding and bonding social capital. While bonding social capital refers to the ability to cooperate within a group (like family, clan, or ethnic subgroup), bridging social capital describes the readiness of people to cooperate if they belong to different groups. As it turned out, well-functioning societies are rich in bridging social capital, and heavily depend on it, while bonding social capital can also be found in backward and underdeveloped societies. The Camorra in Southern Italy abounds with bonding social capital, as do many gangs in South American slums, with no benefit whatsoever for the society as a whole. Indeed, the impact of bonding social capital is highly ambiguous. Many countries in Africa are crippled by nepotism and tribalism , which are just forms of bonding social capital. However, the capacity to deal with strangers and members of other groups, i.e. bridging social capital, is clearly beneficial to a society. The Legatum Prosperity Index measures social capital as one of its subcategories, and Georgia is doing really badly in that section. In 2012, Georgia ranked 140 among 142 surveyed nations. This is in stark contrast to the experience many people make when coming to Georgia. Foreigners are often stunned by the honesty of Georgians, who reject tips and never give out wrong change (Florian Biermann’s article “”, bears testimony to this experience). When going with a taxi in Georgia, one does not have to negotiate the price in advance, as few taxi drivers charge unreasonable prices in the end. This apparent riddle disappears if one looks at the questions asked by the Legatum Institute for determining the level of social capital in a country. The answer to the question “Are you married?” reveals nothing about bridging social capital in a society, and it even does not capture bonding social capital, as the marriage rate is primarily governed by socio-cultural norms whose connection with social capital is all but clear. Similarly, the question “Have you attended a place of worship in the last week?” will help to learn something about the religiosity of a society, but not about its (bridging) social capital. And a question like “Can you rely on friends and family for help?” only measures the economically less relevant bonding social capital. So, it is safe to say that one can dismiss the measurement of social capital according to the Legatum Prosperity Index due to heavy methodological flaws. The question is then, however, what the true state of social capital is in Georgia. The importance of faith was known also to Renaissance people. The etching reads “Ditat Servata Fides”, meaning “Keeping faith enriches”. Then follows the verse “Ut praestes videas, si quid promittis amico, nam servata fides ditat et auget opes”, translated by George Wither (1588-1667) as “The safest Riches, hee shall gaine Who alwayes Faithfull doth remaine.” The etching is from a 1617 book by Gabriel Rollenhagen (1583-1619), which is very beautiful and can be downloaded . DO YOU TRUST YOUR FELLOW GEORGIAN? The Caucasus Barometer of the Caucasus Research Resource Centers (CRRC) provides information that lets us infer about the endowment of our society with trust. The survey has many questions related to institutional trust, like trust towards different governmental organization, media, and church institutions (the answers to which are relevant for bridging social capital), yet I want to focus on two questions that directly touch on interpersonal trust: “Generally speaking, would you say that you can trust most people in the country, or that you can’t be too careful in dealing with people?” and “Do you approve or disapprove of people of your ethnicity doing business with other nationalities?” The 2013 results for the first question are presented in the chart below. As CRRC is active in Armenia, Azerbaijan, and Georgia, we know the percentages of people answering affirmatively to the questions in these three countries (people who responded 4 and 5 on a five-point scale). If it was true that Georgia was a society with little trust and bridging social capital, we would expect that Armenians and Azeris have higher approval rates for these questions. Yet what we can see is the opposite. Georgia is on top of the three countries when it comes to general trust. 29% of Georgians answer the question with 4 or 5 on the 5-point scale, while these numbers for Armenia and Azerbaijan are 15% and 26%, respectively. WOULD YOU DEAL WITH AN OSSETIAN? More specific is the question to what extent Georgians trust members of other ethnic groups. Let us first look at more “neutral” groups, i.e. those with whom there is no ongoing political conflict. The next chart displays how many percent of the respondents approved of members of their own group doing business with Europeans, Iranians, Jews, and Americans. As it turns out, Georgians again have the highest approval rates for all groups except for Iranians, where they are topped by the Azeris. However, one should take into account that Iran and Azerbaijan are both Shiite Muslim countries, they are culturally and ethnically closely related, and hence the other group may not be perceived to be that different from their own. Similarly, the low trust rates of Azeris towards Europeans and Americans may be explained by a particularly large cultural difference, mainly due to different religions. Again, these data do not suggest in any way that Georgians have a particularly low trust level. The data rather point towards the opposite. Most telling, however, may be the attitude towards nations with whom there is a military dispute.  Only 1% of Azerbaijani citizens approve of doing business with Armenians, and only 22% of Armenians would approve their fellow citizens to deal with Azeris. The picture could not be more different for Georgia! 72% of Georgians find it acceptable to make business with Ossetians, and the number are 73% and 80% with regard to Abkhazians and Russians, respectively. It seems that Georgians do not discriminate against those ethnicities with whom they have political conflicts, as the approval rates are virtually the same as with “neutral” nationalities. The openness of Georgians to do business with other ethnicities does not depend on politics, and this distinguishes us from our Caucasian neighbors. To sum up, according to the reliable data we have, trust and bridging social capital seems to be more abundant in Georgia than elsewhere in this region of the world. Of course, one cannot make far-reaching conclusions based on the answers to a couple of questions, but in this respect my analysis does not differ from the one of the Legatum Institute. The Legatum Prosperity Index may be measuring something, but not bridging social capital, and so the CRRC data are the best estimates we have. According to this estimate, Georgia is not a society that lacks trust and social capital, but it is relatively well-endowed with it.	ჩვ. წ. III საუკუნით დათარიღებული რომაული მონეტის ერთ მხარეზე გამოსახულია ფიდესი – ნდობის, კეთილსინდისიერებისა და პატიოსნების ქალღმერთი. რომაელებს ძალიან კარგად ესმოდათ ნდობის მნიშვნელობა. მათ ქალღმერთ ფიდესსჯერ კიდევ ძვ.წ. III საუკუნეში აუშენეს ტაძარი კაპიტოლიუმზე იუპიტერის, მთავარი ღმერთის ტაძრის გვერდით. რომში ფიდესის დღესასწაულს ყოველწლიურად ზეიმობდნენ (წყარო: Wikimedia commons). 1960-იან წლებამდე იაპონია საცხოვრებლად საუცხოო ადგილი იყო. არავინ კეტავდა სახლის კარს ან მანქანას, რადგან არავინ არაფერს იპარავდა. ქურდობა, ძარცვა და თაღლითობა იმდროინდელ იაპონიაში პრაქტიკულად არ არსებობდა. წარმოიდგინეთ, რამდენი რესურსი იზოგებოდა! იაპონელებს არც დარაჯის დაქირავება სჭირდებოდათ, არც სიგნალიზაციის დაყენება, ბოქლომის ყიდვაც კი არ იყო საჭირო. ქვეყანაში პოლიციელებისა და საპატიმროების რაოდენობაც, დანაშაულის სიმცირის ადექვატურად, ნაკლები იყო. არც იაპონურ ფირმებს უწევდათ კომპლექსური მექანიზმების დაყენება თანამშრომლების ქცევის გასაკონტროლებლად. ამის საპირისპიროდ, დღეს იაპონიასა და ბევრ სხვა ქვეყანაშიც, მაღაზიის სალაროებთან მოლარეთა სათვალთვალო კამერებია დამონტაჟებული. წარმოიდგინეთ საზოგადოება, სადაც არავინ არავის ენდობა. ამით ყველა გარიგება რთულდება: ყოველ ჯერზე უნდა დათვალო ხურდა, გულდასმით გაეცნო კონტრაქტის პირობებს, წინასწარ შეთანხმდე მომსახურების ფასზე (მაგალითად, ტაქსით მგზავრობისას) და ა.შ. საზოგადოებრივ კეთილდღეობაში ნდობის მნიშველოვანი როლი დიდი ხანია აღიარებულია ეკონომისტებისა და სოციოლოგების მიერ. 1995 წელს გამოცემულ ნაშრომში „ნდობა: საზოგადოებრივი ღირსება და კეთილდღეობის შექმნა“ გამოჩენილი მეცნიერი ფრენსის ფუკუიამა წერდა: „საზოგადოებაში გავრცელებული უნდობლობა [...] ყველა  სახის ეკონომიკურ საქმიანობას აკისრებს ერთგვარ გადასახადს, გადასახადს, რომლის გადახდაც მაღალი ურთიერთნდობით აღჭურვილ საზოგადოებებს არ უწევთ”. ნდობა არამარტო მკვეთრად ამცირებს ტრანზაქციულ დანახარჯებს , ის ასევე წარმოადგენს გამაერთიანებელი სოციალური კაპიტალის წყაროს. სოციალური კაპიტალის კონცეფციის საფუძველს წარმოადგენს ადამიანების ურთიერთთანამშრომლობის უნარის ეკონომიკურ აქტივად ანუ კაპიტალად აღქმა. ჰარვარდელი პოლიტოლოგი რობერტ პუტმანი განასხვავებს გამაერთიანებელ და შემაკავებელ სოციალურ კაპიტალს. შემაკავებელი სოციალური კაპიტალი ადამიანთა ჯგუფის ფარგლებში (როგორიცაა ოჯახი, კლანი, ან ეთნიკური ქვეჯგუფი) თანამშრომლობის უნარზე მიუთითებს, ხოლო გამაერთიანებელი სოციალური კაპიტალი ადამიანების სხვადასხვა ჯგუფებთან თანამშრომლობისადმი მზადყოფნას აღწერს. როგორც აღმოჩნდა, კარგად ფუნქციონირებადი საზოგადოებები მდიდარია გამაერთიანებელი სოციალური კაპიტალით, შემაკავებელი სოციალური კაპიტალის სიუხვით კი შედარებით ნაკლებად განვითარებული საზოგადოებები გამოირჩევიან. კამორა (სამხრეთ იტალიაში) მდიდარია შემაკავებელი სოციალური კაპიტალით ისევე, როგორც ბევრი სამხრეთ ამერიკული კრიმინალური დასახლება, რომელსაც საზოგადობისათვის სიკეთე არ მოაქვს. ზოგადად, შემაკავებელი კაპიტალის გავლენა ძალიან არაერთგვაროვანი და ბუნდოვანია. ბევრი აფრიკული ქვეყანა შეპრყობილია ნეპოტიზმითა და ტრიბალიზმით , რაც შემაკავებელი სოციალური კაპიტალის ნაირსახეობას წარმოადგენს. გამაერთიანებელი სოციალური კაპიტალის არსებობა კი, ანუ უცხო ადამიანებსა და სხვა ჯგუფის წარმომადგელებთან ურთიერთობის მზაობა,  ცალსახად სასარგებლოა საზოგადოებისათვის. საქართველოს რეიტინგი ლეგატუმის კეთილდღეობის ქვეინდექსში, რომელიც სოციალურ კაპიტალს ზომავს, ძალიან დაბალია. 2013 წელს ჩვენი ქვეყანა 138-ე ადგილს იკავებდა 142 ქვეყნიდან. ეს რეიტინგი წინააღმდეგობაში მოდის იმ შთაბეჭდილებასთან, რაც საქართველოში პირველად მოხვედრისას ექმნება ადამიანს. უცხოელები ხშირად გაკვირვებულები რჩებიან ქართველების პატიოსნებით, რომლებიც უარს აცხადებენ ზედმეტი თანხის აღებაზე და არასოდეს აბრუნებენ არასწორ ხურდას (იხილეთ ფლორიან ბირმანის სტატია “”, სადაც ავტორი სწორედ მსგავს გამოცდილებაზე საუბრობს). ბირმანის თანახმად, როდესაც საქართველოში ტაქსით მგზავრობთ ფასზე წინასწარი შეთანხმების გარეშე, მხოლოდ ძალიან იშვიათ შემთხვევაში შეიძლება მძღოლმა მოგთხოვოთ დაუსაბუთებლად მაღალი თანხის გადახდა. თავსატეხ იქრება, თუ შევხედავთ ლეგატუმის ქვეინდექსში შემავალ კითხვებს, რომელთა მეშვეობითაც ქვეყანაში სოციალური კაპიტალის დონეს განსაზღვრავენ. კითხვა „ხართ თუ არა დაქორწინებული“ არანაირად მეტყველებს გამაერთიანებელ სოციალურ კაპიტალზე და ნაკლებად ასახავს შემაკავებელ სოციალურ კაპიტალსაც. დაქორწინებულია თუ არა ადამიანი, უფრო მეტად დაკავშირებულია საზოგადოებაში აღიარებულ სოციალურ-კულტურულ ნორმებთან, რომელთა კავშირიც შემაკავებელ სოციალურ კაპიტალთან არცთუ ცალსახაა. მსგავსად, კითხვა „რამდენად შეგიძლიათ გქონდეთ მეგობრებისა და ოჯახის წევრების დახმარების იმედი?“ ზომავს შემაკავებელ და არა გამაერთიანებელ სოციალურ კაპიტალს. ერთი შეხედვით ჩანს, რომ ლეგატუმის ინდექსს უამრავი მეთოდოლოგიური პრობლემა აქვს. საინტერესოა, სინამდვილეში როგორია სოციალური კაპიტალი საქართველოში? ნდობის მნიშველობა აღიარებული იყო რენესანსის ეპოქაშიც. ამ XVII საუკუნის გრავიურაზე ვკითხულობთ “Ditat Servata Fides”, რაც ნიშნავს „ნდობა ამდიდრებს“. შეგვიძლია გავიხსენოთ გაბრიელ როლენჰაგენის (1583-1619)ცნობილი ციტატა : “Ut praestes videas, si quid promittis amico, nam servata fides ditat et auget opes”, რომელიც ქართულად ასე ჟღერს: „ყველაზე უსაფრთხოდ სიმდიდრეს მოიპოვებს ის, ვინც ერთგულია მარად” ( წიგნის ჩამოტვირთვა შეგიძლიათ ). <h5>ენდობით თქვენს თანამემამულეს?</h5> კავკასიის კვლევითი რესურსების ცენტრების (CRRC)  მიერ განხორციელებული კვლევა – კავკასიის ბარომეტრი გვაწვდის ინფორმაციას კავკასიურ საზოგადოებებში ნდობის დონის შესახებ. კვლევა მოიცავს ბევრ კითხვას ინსტიტუციური ნდობის შესახებ, როგორიცაა ხელისუფლების სხვადასხვა დონეებისადმი, მედიისადმი და საეკლესიო ინსტიტუტებისადმი ნდობა (რაც მნიშველოვანია გამაერთიანებელი სოციალური კაპიტალისთვალსაზრისით), მაგრამ მე მინდა ყურადღება გავამახვილო ორი სახის კითხვაზე, რომლებიც ინტერპერსონალურ ნდობას ეხება: „როგორ ფიქრობთ, ზოგადად, ადამიანს შეუძლია ენდოს საქართველოში მცხოვრები ხალხის უმეტესობას, თუ, პირიქით, დიდი სიფრთხილე უნდა გამოვიჩინოთ ხალხთან ურთიერთობისას?“ და „მოუწონებდით თუ არა თქვენი ეროვნების წარმომადგენელს საქმიან ურთიერთობას სხვადასხვა ეროვნების (ჩამოთვლილია) წარმომადგენლებთან?“ 2013 წლის შედეგები მოცემულია გრაფიკზე. რადგანაც CRRC ამ კვლევას სამხრეთ კავკასიის რეგიონში ატარებს, ჩვენ გვაქვს დადებითი პასუხების პროცენტული განაწილება აზერბარიჯანის, საქართველოსა და სომხეთისათვის. საქართველო მართალაც რომ ყოფილიყო დაბალი ნდობის მქონე ქვეყანა მცირე გამაერთიანებელი კაპიტალით, მაშინ ჩვენს მეზობელ ქვეყნებს (რომლებიც 2013 წლის ლეგატუმის კეთილდღეობის სოციალური კაპიტალის ქვეინდექსის რეიტინგში ჩვენზე უკეთეს პოზიციებზე არიან) ჩვენზე მეტი დადებითი პასუხი უნდა ჰქონოდათ. 2013 წლის რეიტინგში აზერბაიჯანი სოციალური კაპიტალის ქვეინდექსში იკავებს 79-ე ადგილს, ხოლო სომხეთი 129-ეს.  შედეგები საპირისპიროს გვიჩვენებს. საქართველო პირველია, როდესაც საქმე ზოგად ნდობას ეხება. საქართველოს მოქალაქეების 29% ათბალიან კითხვას, სადაც კოდი ‘1’ ნიშნავს „ძალიან დიდი სიფრთხილე უნდა გამოვიჩინოთ ხალხთან ურთიერთობისას”, ხოლო კოდი ‘10’ ნიშნავს „ხალხის უმეტესობას შეგვიძლია ვენდოთ,” პასუხობს შვიდით ან მეტით მაშინ, როდესაც იგივე მონაცემი სომხეთისათვის არის 15% და აზერბაიჯანისათვის — 26%. <h5>მოუწონებდით თუ არა თქვენი ეროვნების წარმომადგენელს საქმიან ურთიერთობას სხვა ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენელთან?</h5> უფრო კონკრეტულად ეს კითხვა გვიჩვენებს ქართველების დამოკიდებულებას სხვა ეთნიკური ჯგუფების მიმართ და ნდობასაც, რადგან საქმიანი ურთიერთობები ნდობაზეა დაფუძნებული. ჯერ შევხედოთ შედარებით ‘ნეიტრალურ“ ჯგუფებს, ანუ ჯგუფებს, რომლებთანაც ჩვენს ქვეყნებს არ აქვთ მიმდინარე პოლიტიკური კონფლიქტი. შემდეგი გრაფიკი გვიჩვენებს, რამდენი პროცენტი მიიჩნევს მისაღებად საკუთარი ეროვნების წარმომადგენლის საქმიან ურთიერთობას ევროპელთან, ირანელთან, ებრაელთან და ამერიკელთან. როგორც ირკვევა, სამხრეთ კავკასიაში ქართველებს აქვთ ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი თითქმის ყველა ზემოთ ჩამოთვლილი ეთნიკური ჯგუფის მიმართ, გამონაკლისს მხოლოდ ირანელები წარმოადგენენ, რომლებთან მიმართებაშიც აზერბაიჯანელებს ჩამოვრჩებით. თუმცაღა, უნდა გავითავლისწინოთ, რომ ირანი და აზერბაიჯანი შიიტური საზოგადოებებია. კულტურული და ეთნიკური კავშირებიდან გამომდინარე, ადვილად აიხსნება აზერბაიჯანელების განსაკუთრებული დამოკიდებულება ირანელებისადმი. მსგავსად, აზერბაიჯანელების დაბალი ნდობა ევროპელებისა და ამერიკელებისადმი შეიძლება აიხსნას განსხვავებული რელიგიითა და დიდი კულტურული სხვაობით. ეს მონაცემები არა მარტო იწვევს საფუძვლიან ეჭვს საქართველოში დაბალი ნდობის დონის შესახებ, არამედ საპირისპიროს შესახებ მეტყველებს. საკმაოდ საინტერესო და მრავლისმეტყველია კავკასიელი ერების დამოკიდებულება იმ ეთნიკური ჯგუფების მიმართ, რომლებთანაც სამხედრო კონფლიქტი გვაქვს. აზერბაიჯანელების მხოლოდ 1% მიიჩნევს მისაღებად საკუთარი თანამემამულის საქმიან ურთეირთობას სომეხთან მაშინ, როცა მსგავსი მაჩვენებელი სომხებისათვის არის 22%. სურათი ძალიან განსხვავებულია საქართველოს შემთხვევაში. ქართველების 72%-ისთვის მისაღებია საკუთარი თანამემამულეების საქმიანი ურთიერთობა ოსებთან, იგივე მაჩვენებელი აფხაზებთან და რუსებთან მიმართებაში არის 73% და 80%, შესაბამისად. იქმნება შთაბეჭდილება რომ ქართველები არ ფიქრობენ განსხვავებულად იმ ეთნოსებთან მიმართებაშიც კი, რომლებთანაც პოლიტიკური კონფლიქტები აქვთ. მისაღებობის დონეები თითქმის ერთნაირია „ნეიტრალურ“ და კონფლიქტურ ეთნიკურ ჯგუფებთან მიმართებაში. როგორც ჩანს, ქართველების ღიაობა სხვა ეთნიკურ ჯგუფებთან ურთიერთობისადმი დამოუკიდებელია პოლიტიკისაგან, რაც გამოგვარჩევს მეზობელი ქვეყნებისაგან. რომ შევაჯამოთ, ჩვენს ხელთ არსებულ მონაცემებზე დაყრდნობით, შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ საქართველოში ნდობისა და გამაერთიანებელი სოციალური კაპიტალის უფრო მაღალი დონეა, ვიდრე რეგიონის სხვა ქვეყნებში. რა თქმა უნდა, რამდენიმე კითხვაზე დაყრდნობით ამის მტკიცება დაუშვებელია ისე, როგორც ამას ლეგატუმის ინსტიტუტი აკეთებს. უბრალოდ, მინდოდა ყურადღება გამემეხვილებინა იმ ფაქტზე, რომ ლეგატუმის კეთილდღეობის ინდექსი კარგად  ვერ ზომავს გამაერთიანებელ სოციალურ კაპიტალს და რომ კავკასიის კვლევითი რესურსების ცენტრების მონაცემებით შეიძლება ნდობისა და სოციალური კაპიტალის უკეთ შეფასება. აღნიშნული შეფასება კი  ლეგატუმის ინდექსის რეიტინგისაგან განსხვავებულ სურათს გვაძლევს.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3023	http://www.iset.ge/blog/?p=3077
Ukraine was shook by political turmoil, finally losing the Crimea to Russia. What are the consequences for Georgia? (Source: Wikimedia Commons) When Ukrainian President Victor Yanukovich decided not to sign the association agreement with the European Union and instead opted for a Russian package of long-term economic support, many Ukrainians perceived this not to be a purely economic decision.  Rather, they feared this to be a renunciation of Western cultural and political values, and – to put it mildly – were not happy about this development. The Russian political system, characterized by a prepotent president, constrained civil rights, and a government controlling important parts of the economy through its secret service, is not exactly the dream of young Ukrainians. Russia can offer economic carrots, but these do not count much against the soft power of Europe that comes in the form of political freedom, good governance, and economic development to the benefit of not just a small group of oligarchs. Hence, it was all but surprising when many young Ukrainians took their anger about Yanukovich to the streets. After protests that lasted for nearly three months, President Yanukovich fled the country, a temporary government took over, and chaos broke out on the Crimean peninsula. The dispute about the Crimea has the potential to impede the relations between Russia and the West for a long time to come, in particular if Russia enforces an annexation of the territory. Moreover, the tensions could quickly turn into a military conflict. The aircraft carrier USS George H.W. Bush was moved into an operational distance to the Crimea, accompanied by 20 smaller U.S. warships, and 12 additional fighter planes will be stationed in Poland. Yet even if there will be no direct confrontation between official Russian and U.S. forces, Ukraine could become the battleground of a proxy war , a kind of conflict that was common in the Cold War era. In this respect, one can already read the writing on the wall: the new Ukrainian government begs the U.S. for supplying arms and ammunition, and while the Obama administration is still reluctant to give in to such requests, the call is supported by hawkish U.S. congressmen who might finally prevail.Ukraine is a country that is geographically close to Georgia and, like Georgia, has vital economic stakes in the Black Sea area. Georgia will not be unaffected by whatever happens in Kiev and Simferopol. What are the likely short-run and long-run economic consequences of the turmoil in Ukraine and what challenges and opportunities may arise? A KAIROS FOR GEORGIA The written in 2013 by the ISET Policy Institute on behalf of USAID, extensively discusses what the outstanding assets of Georgia’s economy are. The report points out that one of the advantages Georgia has is its geographical location, providing for possibilities to transform Georgia into a logistics hub. There are three main routes to transport goods from Europe to the Central Asian countries (e.g. from Hamburg to Taraz in Kazakhstan). One route goes via the Baltic ports of Klaipeda or Riga, and then through Ukraine and Russia, and another route goes overland through Poland and Ukraine. A third one, the so called Caucasian Transit Corridor (CTC), has the Georgian port city of Poti and Turkey as its Western connection points, then goes through Georgia, Azerbaijan, and the Caspian Sea, and further east splits up into a Kazakhstan and a Turkmenistan branch. According to the Almaty based company Comprehensive Logistics Solutions , the fastest and cheapest route is the one through the Baltic ports. The transport from Hamburg to Taraz takes around 33 days and costs 6,220 USD per standard container. The overland transport via Ukraine takes around 34 days and costs 7,474 USD. Finally, transport through the CTC currently takes the longest time, namely around 40 days, and costs 6,896 USD. Unlike many other economic activities, competition for transportation is more or less a zero-sum game played by nations. If transport through Ukraine and Russia will be restrained due to closed borders and political instability, the total transport volume will not change substantially. Rather, instead of going through the northern routes, the goods will flow through the CTC. A similar development could be observed when the embargo against Iran was tightened and shipping goods through Iranian ports became increasingly difficult for Armenia and Azerbaijan. As a result, Azerbaijan, traditionally importing through Iran and exporting through Poti, now facilitates both its imports and exports through Poti. The tensions between Russia and Ukraine are an unparalleled opportunity for the countries that participate in the CTC to gain ground in the competition with northern transit routes. The CTC can become much faster and cheaper if (a) a deepwater port and modern port facilities with warehouses will be built in Poti, (b) the road and train infrastructure will be improved, and (c) it will be easier to bring cargo over the Caspian Sea. Regarding the latter point, it would be important to assist Azerbaijan in improving the port management at Baku (in particular reducing corruption) and in reforming the monopolistic Azerbaijani State Caspian Sea Shipping Company . Azerbaijan invests 775 mln USD into the Georgian part of the Baku-Tbilisi-Kars railway, proving their serious interest to upgrade CTC. Given this impressive commitment of Azerbaijan, Georgia should not stand back. Once critical investments have taken place, CTC’s advantage could be sustained beyond the current crisis. It is a competitive route that simply needs upgrading, which can happen now as a fallout of the conflict between Ukraine and Russia. JUST SUNSHINE AND ROSES? Unfortunately, the crisis in Ukraine is not just an opportunity for Georgia, but also a challenge. Trade and capital flows between Georgia, Ukraine, and Russia will almost instantaneously be affected negatively, hitting Georgia in a situation of economic recovery. ISET-PI, in its on the leading GDP indicators for Georgia, estimates the GDP in 2013 to be 2.6%, while GeoStat, the statistical office of Georgia, believes it to be 3.1%. After the unsatisfactory performance of the Georgian economy in 2013, most economists believe that Georgia will get back to its remarkable growth trajectory in 2014. The IMF, in its Economic Outlook , predicts a real GDP Growth of 6% in 2014, and the government of Georgia expects this number to be 5%. Yet with an escalating crisis in Ukraine, it is questionable whether these rosy forecasts are still realistic. The least problem are the imports Georgia receives from Ukraine and Russia, even though in 2013, the two countries were the 3<sup>rd</sup> and the 4<sup>th</sup> largest importers to Georgia, respectively. According to GeoStat, the imports from Ukraine and Russia are mainly comprised of consumption goods. About 30% were foodstuff, and the ten main import goods in this time (in order of monetary volume) were cigarettes, sunflower oil, chocolate, bread, cakes, meat other than poultry, poultry, and sugar. So let us face it: if the supply of these goods would be reduced through a breakdown of production and logistics, roadblocks, damaged infrastructure etc., the consequences for Georgia would not be utterly severe. From Ukraine and Russia, Georgia receives few goods that are (1) needed for investment projects and (2) cannot be produced domestically (an example of sophisticated investment goods that need to be imported would be ski lifts for tourism projects). Moreover, as Ukraine and Russia supply primarily standard goods that are produced almost everywhere, it is unlikely that a cutback in their imports would lead to sharp price rises in Georgia. Very quickly, increased imports from other countries would close any supply gaps. In addition, many imported consumption goods, like Ukrainian orange juice, are but luxury for ordinary Georgians. The probable effects on exports are more alarming. In 2013, Russia and Ukraine absorbed 14% of total Georgian exports, and 68% of all wine exported from Georgia was sold in Russia and Ukraine (44 and 24 percentage points, respectively). In both countries, Georgian wines are sold at the higher end of the price range and are typically consumed by people with middle and high income. It is likely that sales, in particular those in Ukraine, will suffer from crisis. This may happen through decreased demand for luxury foods and through a possible depreciation of the Ukrainian hryvna and vis-à-vis the Georgian lari. Another sector that may face adverse consequences is the car re-export business. While the potential of this business for healthy economic progress is unclear, it accounts for roughly 25% of Georgian exports. Of these 25%, about 7 percentage points go to Russia and Ukraine. Many cars are imported to Georgia on the land route from Europe through Ukraine and Russia (often driven by private, small-scale importers), and if it will become more difficult to cross the border between Russia and Ukraine, this business, providing income to many low-skilled Georgians, may be at risk. It should also be noted that Ukrainians and Russians make up an ever-increasing share of the tourists coming to Georgia, and also through this channel, an economic downturn in Ukraine and Russia will have unpleasant consequences for Georgia. Finally, Georgia may suffer from ebbing capital flows. According to the National Bank of Georgia, in 2013 a total of 801 mln USD was flowing in from Russia, and Ukraine contributed 45 mln USD. The recipients of these payments are often pensioners and elderly people, depending on remittances of their children and other family members. The crisis may aggravate a trend that already exists: in January 2014, money inflows decreased by 4% from Russia and by 5% from Ukraine (compared to January 2013). The crisis in Ukraine yields short-run risks and long-run opportunities for the Georgian economy. While there is little that can be done about the risks, the opportunities call for courageous steps to improve the Caucasus Transit Corridor . If the countries that hold stakes in the CTC are now further reducing the cost of transportation and make the route faster and more customer-friendly, the CTC may establish itself as the main trading route connecting Europe and Central Asia.	უკრაინა შეძრა პოლიტიკურმა არასტაბილურობამ, რომელიც საბოლოოდ ყირიმის დაკარგვით დასრულდა. რა შედეგებს მოუტანს ეს საქართველოს? (წყარო: Wikimedia Commons) უკრაინის პრეზიდენტმა ვიქტორ იანუკოვიჩმა უარი თქვა ევროკავშირთან ასოცირების ხელშეკრულების გაფორმებაზე რუსეთისგან გრძელვადიანი ეკონომიკური მხარდაჭერის სანაცვლოდ. უკრაინელების დიდი ნაწილისათვის აღნიშნული გადაწყვეტილება არ იყო წმინდა ეკონომიკური ნაბიჯი. მათ გაუჩნდათ შიში, რომ ეს იყო დასავლურ კულტურულ და პოლიტიკურ ღირებულებებზე უარის თქმა და შესაბამისად, მოვლენების ასეთი განვითარებით, რბილად რომ ვთქვათ, უკმაყოფილონი დარჩნენ. რუსული პოლიტიკური სისტემა, პრეზიდენტის გადაჭარბებული უფლებამოსილებით, შეზღუდული სამოქალაქო უფლებებითა და მთავრობით, რომელიც საიდუმლო მექანიზმებით აკონტროლებს ეკონომიკის უმთავრეს ნაწილს, ნამდვილად არ წარმოადგენს ახალგაზრდა უკრაინელების ოცნებას. რუსეთს შეუძლია შესთავაზოს ეკონომიკური ჯილდოები, თუმცა ეს არაფერია იმასთან შეადრებით, რასაც ევროპა სთავაზობს უკრაინელ ხალხს, კერძოდ, პოლიტიკურ თავისუფლებას, კარგ მმართველობასა და ეკონომიკურ განვითარებას არამხოლოდ ოლიგარქების ვიწრო ჯგუფის, არამედ მთელი ქვეყნის სასარგებლოდ. ასე რომ, სულაც არ ყოფილა გასაკვირი, როდესაც უკრაინელი ახალგაზრდობის დიდმა ნაწილმა ქუჩაში გამოხატა იანუკოვიჩისადმი ბრაზი. თითქმის სამთვიანი პროტესტის შემდეგ პრეზიდენტი გაიქცა, დროებითი მთავრობა დაინიშნა და ყირიმის ნახევარკუნძულზე ქაოსმა დაისადგურა. ყირიმის კონფლიქტს შეუძლია დიდი ხნით გააფუჭოს ურთიერთობები რუსეთსა და დასავლეთს შორის, განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში, თუ რუსეთი ყირიმის ანექსიას განახორციელებს. უფრო მეტიც, ასეთი დაძაბულობა მარტივად შეიძლება გადაიზარდოს სამხედრო შეიარაღებულ დაპირისპირებაში. ამის რეალური საშიშროება არსებობს, ვინაიდან ამერიკის სამხედრო ავიამზიდი ჯორჯ ბუში ოც პატარა ამერიკულ საზღვაო ხომალდთან ერთად ყირიმის ნახევარკუნძულთან საოპერაციო მანძილზეა განლაგებული. ამასთანავე, 12 დამატებითი საბრძოლო მოიერიშე თვითმფრინავი პოლონეთშიც განთავსდება. თუმცა, იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ადგილი არ ექნება პირდაპირ სამხედრო დაპირისპირებას რუსულ და ამერიკულ სამხედრო ძალებს შორის, უკრაინა შეიძლება მაინც გახდეს ბრძოლის ველი ცივი ომის ტიპის კონფლიქტებისათვის. ამ კონტექსტში მედია საშუალებებში უკვე გამოჩნდა განცხადებები, რომ უკრაინის ახალი მთავრობა ამერიკას სამხედრო დახმარებას სთხოვს და მაშინ, როდესაც ობამას ადმინისტრაცია ჯერ კიდევ თავს იკავებს ასეთი ნაბიჯის გადადგმისაგან, უკრაინის თხოვნას მხარს უჭერენ სამხედრო ჩარევის მომხრე კონგრესმენები (ე.წ. „ქორები“), რომლებმაც შეიძლება ერთ დღესაც საწადელს მიაღწიონ. უკრაინა არის ქვეყანა, რომელიც გეოგრაფიულად საქართველოსთან ძალიან ახლოს მდებარეობს და საქართველოს მსგავსად აშკარა ეკონომიკური ინტერესები აქვს შავი ზღვის აკვატორიაში. სწორედ ამიტომ, საქართველოზე აუცილებლად იმოქმედებს ნებისმიერი რამ, რაც კიევსა და სიმფეროპოლში მოხდება. მაშ, რა მოკლე და გრძელვადიანი შედეგები ექნება უკრაინის კრიზისს საქართველოს ეკონომიკაზე? რა გამოწვევებისა და პერსპექტივების წინაშე შეიძლება დადგეს ჩვენი ეკონომიკა? <h5>ხელსაყრელი მომენტი საქართველოსთვის</h5> ეკონომიკის საერთაშორისო სკოლის (ISET) კვლევითი ინსტიტუტის , რომელიც USAID-ის დაკვეთით 2013 წელს გამოიცა, საქართველოს ეკონომიკის განსაკუთრებულ აქტივებს მიმოიხილავს. დოკუმენტის თანახმად, ქვეყნის ერთ-ერთი ყველაზე დიდი უპირატესობა მისი გეოგრაფიული მდებარეობაა. ეს კი საქართველოს ლოჯისტიკურ ცენტრად გადაქცევის საშუალებას იძლევა. ამჟამად, ევროპიდან ცენტრალურ აზიის ქვეყნებში (მაგალითად, ჰამბურგიდან ტარაზში ყაზახეთში) საქონლის ტრანსპორტირების 3 ძირითადი მარშრუტი არსებობს. პირველი გადის ბალტიის ზღვის პორტებზე (კლაიპედა ან რიგა), უკრაინასა და რუსეთზე. მეორე არის მხოლოდ სახმელეთო მარშრუტი უკრაინისა და რუსეთის გავლით. ხოლო მესამეს წარმოადგენს ე.წ. კავკასიის სატრანზიტო კორიდორი (Caucasian Transit Corridor (CTC)), რომელიც მოიცავს ფოთის პორტსა და თურქეთს. მარშრუტი აღმოსავლეთის მიმართულებით მიუყვება საქართველოს, აზერბაიჯანსა და კასპიის ზღვას, უფრო აღმოსავლეთით კი იყოფა ყაზახეთის და თურქმენეთის შტოებად. ალმაათაში არსებული კომპანიის „Comprehensive Logistics Solutions“-ის მიხედვით, ამ სამიდან ყველაზე სწრაფი და იაფი არის პირველი, ბალტიის ზღვის პორტების გავლით არსებული მარშრუტი. ჰამბურგიდან ტარაზამდე ერთი სტანდარტული კონტეინერის ტრანსპორტირებას სჭირდება დაახლოებით 33 დღე და 6220 ამერიკული დოლარი. მეორე, სახმელეთო მარშრუტი უკრაინისა და რუსეთის გავლით ღირს 7474 დოლარი და ტრანსპორტირებას სჭირდება დაახლოებით 34 დღე. ბოლოს, კავკასიის სატრანზიტო კორიდორით საქონლის ჰამბურგიდან ტარაზამდე ტრანსპორტირებას ამჟამინდელი მდგომარეობით სჭირდება დაახლოებით 40 დღე და 6896 ამერიკული დოლარი. სხვა ეკონომიკური აქტივობებისაგან განსხვავებით, სატრანსპორტო მარშრუტისათვის კონკურენცია უფრო მეტად ნულოვან-ჯამოვანი თამაშია, რომელშიც მხოლოდ გამარჯვებულს რჩება ყველაფერი, დამარცხებულს კი — არაფერი, მიუხედავად გაწეული ხარჯებისა და ინვესტიციისა. თუკი საქონლის ტრანსპორტირება უკრაინისა და რუსეთის გავლით შეიზღუდება ჩაკეტილი საზღვრებისა და პოლიტიკური არასტაბილურობის გამო, ეს მთლიანი სატრანსპორტო ნაკადის მოცულობას არ შეამცირებს. ამ შემთხვევაში, სატრანსპორტო სასაქონლო ნაკადები ჩრდილოეთის მარშრუტის ნაცვლად კავკასიის სატრანზიტო კორიდორის გავლით დაიწყებენ მოძრაობას. სიტუაციის მსგავსი განვითარება შეინიშნებოდა მაშინაც, როცა ირანის მიმართ ემბარგო გამკაცრდა და საქონლის გადაზიდვა ირანის პორტების გავლით ძალზედ რთული გახდა სომხეთისა და აზერბაიჯანისთვის. შედეგად, აზერბაიჯანი, რომელიც ტრადიციულად საქონლის იმპორტს ახორციელებდა ირანის პორტების გავლით და ექსპორტს ფოთის პორტის გავლით, ახლა ორივე მიზნისათვის ფოთს იყენებს. აზერბაიჯანი ამჟამად 775 მილიონი ამერიკული დოლარის ინვესტირებას ახორციელებს ბაქო-თბილისი-ყარსის რკინიგზის ქართულ მონაკვეთში, რაც ნათლად გამოხატავს მათ სერიოზულ ინტრესესს კავკასიური სატრანზიტო კორიდორის ხარისხის ამაღლებაში და ფუნქციონირების გაუმჯობესებაში. იმ დროს, როდესაც აზერბაიჯანი ასეთი დონის ინვესტიციას ახორციელებს, საქართველოც აქტიურად უნდა ჩერთოს. როდესაც საკმარისი ინვესტიცია განხორციელდება კავკასიის სატრანზიტო კორიდორი შეიძლება კონკურენტუნარიანი დარჩეს კრიზისის შემდეგაც კი. ფაქტია, რომ ეს არის კონკურენტუნარიანი მარშრურტი და მას უბრალოდ სჭირდება გაუმჯობესება და განახლება. რუსეთსა და უკრაინას შორის დაძაბულობა არის საუკეთესო შესაძლებლობა კავკასიის სატრანზიტო კორიდორში შემავალი ქვეყნებისათვის მოიპოვონ კონკურენტული უპირატესობა ჩრდილოეთის სატრანზიტო მარშრუტებთან შედარებით. კავკასიის სატრანზიტო კორიდორი შეიძლება გახდეს უფრო სწრაფი და იაფი თუ: ა) ფოთში აშენდება უფრო ღრმა პორტი, აღჭურვილი თანამედროვე ტექნოლოგიებითა და საწყობებით, ბ) გაუმჯობესდება გზები და სარკინიგზო ინფრასტრუქტურა და გ) გაიოლდება კასპიის ზღვაზე ტვირთის გადატანა. ამ უკანასკნელთან დაკავშირებით, მნიშვნელოვანია აზერბაიჯანის დახმარება ბაქოში პორტის მენეჯმენტის გააუმჯობესებასა (უფრო კონკრეტულად, კორუფციის შემცირებაში) და მონოპოლისტი აზერბაიჯანის კასპიის ზღვის სახელმწიფო საზღვაო გადაზიდვების კომპანიის რეფორმირებაში. <h5>მხოლოდ მზე და ვარდები?</h5> სამწუხაროდ, უკრაინის კრიზისი მხოლოდ პერსპექტივა კი არა, გამოწვევაცაა ჩვენი ქვეყნისთვის. ეს კრიზისი უმალვე აისახება საქართველოს, უკრაინასა და რუსეთს შორის სავაჭრო და კაპიტალის მიმოქცევაზე. ISET-ის კვლევითი ინსტიტუტის წინასწარი შეფასებით (), 2013 წლის მშპ-ს ზრდა 2.3% იყო, საქართველო სტატისტიკის სამსახურის მიხედვით კი ეს მაჩვენებელი 3.1%-ს უტოლდება. 2013 წლის წარუმატებელი ეკონომიკური აქტივობის შემდეგ ეკონომისტების უმრავლესობას სჯერა, რომ 2014 წელს საქართველო კვლავ დაუბრუნდება ეკონომიკური ზრდის სწრაფ ტემპს. საერთაშორისო სავალუტო ფონდი 2014 წლის რეალური მშპ-ს ზრდის 6%-იან ნიშნულს წინასწარმეტყველებს მაშინ, როცა საქართველოს მთავრობას სჯერა, რომ მაჩვენებელი 5% იქნება. თუმცა, უკრაინის კრიზის ესკალაციასთან ერთად, ამ იმედის მომცემი რიცხვების რეალისტურობაც კითხვის ნიშნის ქვეშ დგება. ყველაზე ნაკლებ მნიშვნელოვანი პრობლემა, რასაც საქართველოს უკრაინის კრიზისის ესკალაცია მოუტანს არის იმპორტის შეფერხება 2013 წლის მესამე და მეოთხე უდიდესი იმპორტიორებისაგან (უკრაინა და რუსეთი). საქსტატის მონაცემებით, უკრაინიდან და რუსეთიდან იმპორტირებული საქონლის უდიდეს ნაწილს შეადგენს სამომხმარებლო საქონელი. დაახლოებით 30% არის საკვები პროდუქტები, ხოლო 10 ყველაზე მსხვილი საქონელი იმპორტირებული ღირებულების (გამოსახული მონეტარულ ერთეულებში) მიხედვით არის სიგარეტი, მზესუმზირის ზეთი, შოკოლადი, პური, ნამცხვრები, ხორცი და სხვა ფრინველის ნაწარმი, ფრინველი და შაქარი. მოდით, გავაანალიზოთ იმპორტის შეფერხების შესაძლო ეფექტი საქართველოს ეკონომიკაზე. თუ ზემოთ ჩამოთვლილი პროდუქტების მიწოდება ქართულ ბაზარზე შემცირდება წარმოებისა და ლოჯისტიკის შეფერხების დაზიანებული ინფრასტრუქტურის, დანგრეული გზებისა თუ სხვა მიზეზების გამო, ეს საქართველოს დიდ ზიანს მაინც ვერ მიაყენებს. პირველი მიზეზი ამისა არის ის, რომ უკრაინიდან და რუსეთიდან არ ხდება დახვეწილი კაპიტალური საქონლის იმპორტირება, რომელიც საინვესტიციო პროექტებისთვის გამოიყენება. მეორე, ამ ქვეყნებიდან საქართველოს ბაზარზე შემოდის სტანდარტული პროდუქტები, რომელთა მიწოდებაც მარტივად შეიძლება განხორციელდეს სხვა ქვეყნებიდანაც. სწორედ ამიტომ, იმპორტის შემცირება ფასებს დიდად არ გაზრდის. მითუმეტეს, რომ ბევრი იმპორტირებული სამომხმარებლო საქონელი (მაგალითად, უკრაინული ფორთოხლის წვენი), რიგითი ქართველი მომხმარებლისთვის ფუფუნების საგნად ითვლება. უკრაინის კრიზისის შესაძლო ეფექტი ექსპორტზე უფრო შემაშფოთებელია. 2013 წელს ქართული ექსპორტის 14% რუსეთსა და უკრაინაში გადიოდა. ამავე ქვეყნებში გაიყიდა საქართველოდან ექსპორტირებული ღვინის 68%. ორივე ქვეყანაში, ქართულ ღვინოს მოიხმარენ საშუალო და მაღალშემოსავლიანი ოჯახები. სწორედ ამიტომ, დიდია ალბათობა, რომ კრიზისის პირობებში, განსაკუთრებით უკრაინაში, ღვინის მოხმარება მკვეთრად შემცირდება. ეს შეიძლება გამოიწვიოს ფუფუნების საგნებზე მოთხოვნის შემცირებამ ან უკრაინული გრივნის მოსალოდნელმა გაუფასურებამ ქართული ლარის მიმართ. კიდევ ერთი სექტორი, რომელზეც შეიძლება უკრაინის კრიზისმა უარყოფითი გავლენა იქონიოს, მანქანების რეექსპორტია. თუმცა საეჭვოა, რამდენად სასარგებლოა მანქანების რეექსპორტი ჯანსაღი ეკონომიკური ზრდისთვის, ეს უკანასკნელი შეადგენს მთლიანი ქართული ექსპორტის 25%-ს. ამ 25%-დან დაახლოებით 7% მოდის რუსეთსა და უკრაინაზე. დიდი რაოდენობით მანქანების იმპორტი საქართველოში ხორციელდება ევროპის სახმელეთო გზით, უკრაინისა და რუსეთის გავლით (ამ ტრასით ხშირად სარგებლობენ კერძო, მცირე იმპორტიორები). იმ შემთხვევეში, თუ მოხდება კრიზისის გამწვავება და უკრაინისა და რუსეთის საზღვრის გადაკვეთა პრობლემა გახდება, ეს დიდ ტვირთად დააწვება დაბალი კვალიფიკაციის მქონე ქართულ ოჯახებს, ვინაიდან სწორედ ისინი არიან ჩაბმულნი ამ ტიპის ბიზნესებში. აგრეთვე აღსანიშნავია, საქართველოში უკრაინელი და რუსი ტურისტების მკვეთრად მზარდი წილიც. შესაბამისად, ეკონომიკური სიტუაციის გაუარესება რუსეთსა და უკრაინაში ჩვენს ამ სექტორზეც უარყოფითად აისახება. ბოლოს, საქართველომ შეიძლება დიდი ზარალი განიცადოს კაპიტალის შემოდინების კუთხითაც. საქართველოს ეროვნული ბანკის თანახმად, 2013 წელს ჯამში რუსეთიდან შემოსულმა ფულადმა ნაკადებმა შეადგინა 801 მილიონი დოლარი, ხოლო უკრაინიდან კი — 45 მილიონი. ამ ტიპის ფულადი გზავნილების მიმღებები ხშირად არიან მოხუცი პენსიონრები, რომლებიც დამოკიდებულნი არიან რუსეთსა და უკრაინაში მომუშავე ოჯახის წევრებიდან მიღებულ ფულად გზავნილებზე. უკრაინის კრიზისმა შეიძლება კიდევ უფრო გააუარესოს უკვე იანვარში დაფიქსირებული ფულადი ნაკადების შემცირების ტენდენცია. კერძოდ კი, 2014 წლის იანვარში 2013 წლის იანვართან შედარებით რუსეთიდან შემოსული ფულადი ნაკადები 4%-ით შემცირდა, ხოლო უკრაინიდან კი — 5%-ით. მაშასადამე, უკრაინის კრიზისი საქართველოს მოკლევადიან რისკებსა და გრძელვადიან პერსპექტივებს უქადის. მაშინ, როდესაც თითქმის არაფერი შეგვიძლია გავაკეთოთ ამ რისკების თავიდან ასაცილებლად, ჩვენ შეგვიძლია აქტიურად ვიმუშავოთ კავკასიის სატრანზიტო კორიდორის გასაუმჯობესებლად და ამ პერსპექტივის გამოსაყენებლად. თუკი ქვეყნები, რომლებიც შედიან კორიდორში, შეამცირებენ ხარჯებს, გაზრდიან გზის დაფარვის სისწრაფეს და მარშრუტი მომხმარებლისთვის უფრო კომფორტული გახდება, კავკასისი სატრანზიტო კორიდორი შეიძლება ევროპისა და ცენტრალური აზიის მთავარი დამაკავშირებელი მარშრუტიგახდეს.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3014	http://www.iset.ge/blog/?p=3097
The recently published government strategy “GEORGIA 2020” aims “to ensure that the majority of Georgia’s population benefits from economic growth”. The natural million-dollar question, however, is how this “inclusive growth” objective could be achieved in reality. In other words, how to make sure that the economy grows while creating jobs and business opportunities for the poor. Before delving into this “how” question, let’s state the obvious trade-off: efforts to achieve inclusivity by means of aggressive income redistribution (e.g. increased social benefits, public provision of preschool education &healthcare, etc.) could just as well backfire. This would be the case if increased social transfers come at the expense of public and private investment in infrastructure and productive capital. Slower growth implies that there will be fewer jobs and less resources to draw on for both investment and redistribution purposes. Hence, a vicious circle. This does not mean that “inclusive growth” is not an attainable target. Rather, what follows is that the government should be advised to look beyond redistribution in its crude tax-and-transfer form to smarter interventions that can make the markets – and economic growth – work for everybody, including the poor. One “smart” alternative to straightforward redistribution is to employ public funding (whether Georgian or international) in order to incentivize private sector investment in new activities that directly engage or otherwise benefit the poor. Examples of complex interventions falling into this category are regional development initiatives implemented by the previous Georgian administration in Svaneti or Tskhaldubo (a giant Soviet-era spa resort in the vicinity of Kutaisi). Thus, paving the new road to Mestia and the well-orchestrated PR campaign portraying Svaneti as the “” may be said to have triggered a round of private investment in the hospitality industry, creating ample jobs and business opportunities in this once difficult-to-reach region. Mestia city center, 2011 Critics may point out, however, that while (perhaps) improving the wellbeing of an average Svani, this approach mainly helped those who could help themselves, leaving out the most vulnerable strata of the population. It is also hard to judge whether or not a massive private and public investment in Svaneti or Tskhaldubo will, indeed, pay off. Both are highly risky ventures, yet many of the Georgian businesses investing in these government-backed development projects may have done so to please their UNM masters, without paying a lot of attention to proper business planning and/or cost-benefit analysis. An alternative approach to promoting inclusive growth is to directly target the poor in order to connect them to existing market opportunities. Since many of the poor are unemployed or under-employed, the Georgian Ministry of Labor, Health and Social Protection has recently embarked on an ambitious program to re-train the unemployed in order for them to qualify for existing jobs. The Ministry of Agriculture, on the other hand, is implementing an even more ambitious plan, supported by the EU ENPARD program, to facilitate the creation of farmer organizations connecting Georgian subsistence farmers to the existing demand for agricultural products. This approach is also not without its challenges, the chief one being the risk of missing out on real private sector involvement (i.e. employers, service providers, and buyers of primary agricultural products). For example, training the wrong people for the wrong jobs will not increase employment. Similarly, supporting cooperatives that are not going to be able to sell their products will not improve rural livelihoods. The general point is this: interventions that put the cart (the poor) before the horse (the private sector) are very unlikely to lead to sustainable outcomes. MARKET FAILURES AND GOVERNMENT FAILURES Government interventions in the functioning of markets – whether in order to develop a region/industry or help the poor – is a subject of heated ideological and academic debate. As argued by Dani Rodrik of Harvard University and many other economists, in principle, an intervention could be justified when it helps the markets function better. This, however, is not a sufficient condition. The government should also have the intellectual and administrative capacity to improve on the free market outcome. While markets may fail left and right, inaction may still be preferable to clumsy government interventions wasting public resources, distorting the markets, or, still worse, fueling corruption. There are many theoretical and practical situations in which markets may fail to produce an optimal outcome. Svaneti is an excellent example of a government action trying to address the failure of free markets to coordinate among private decision-makers. Coordination failures are a real thing. Imagine private investors considering the option of building new hotels in Svaneti. To make an investment decision, they have to be given reasonable assurances that by the time construction works are completed, all other pieces of the puzzle are put in place: access road, water, sewage and electricity infrastructure, ski lifts and hiking trails, cafes and restaurants. In the absence of such assurances, private investors will look for other projects (and countries). Indeed, governments have the capacity to unlock such all-or-nothing situations by ensuring coordination among the various stakeholders, developing a commonly agreed strategy and master plan, and providing essential infrastructure. The case for intervention may be further strengthened if there is scope for handing out private concessions (e.g. to build and operate new roads, tunnels, etc.) and thus shifting some of the financial burden to end users – e.g. commuters and tourists. There are many theoretical and practical problems with this line of argument, however. First, while coordination failures abound, it is easy to imagine the government targeting the wrong region or industry. Of course, private businesses may also err in their judgment of risks, yet the likelihood of government failure in this regard is higher given the lack of relevant expertise and perverse incentives (to generate short-term political gains ). But even with the best project one can expect a multitude of implementation problems. Svaneti is a case in point. It is not the only underdeveloped region of Georgia and there may have been other, more profitable opportunities for investing public and private funds. By picking Svaneti as the target of its intervention, the government has necessarily neglected other possibilities. Second, the whole project was rushed to produce quick political gains. This led to planning and implementation mistakes, including the offhand treatment of property rights, pristine landscapes and the environment, as documented by TI-Georgia and other NGOs. Third, coordination failures should not be resolved by coercion. Forced to participate, private investors have often paid lip service to “investment”, erecting the required physical infrastructure, but neglecting the management of assets in which they have no business interest. Coming to power in late 2012, the Georgian Dream coalition adopted a much more conservative fiscal stance, putting a freeze or cutting back on many of Saakashvili’s signature projects, including Svaneti and Tskhaldubo. Some of the public funds thus saved were channeled into “recurrent” social spending – higher pensions, free preschool education, universal healthcare insurance, etc. It remains to be seen how effective will be the new government initiatives directly targeting the poor – through farmer cooperatives, vocational education and training. As discussed above, while paved with good intentions, this road may also be a road to nowhere. Unless very carefully designed and executed.	ცოტა ხნის წინ საქართველოს მთავრობის მიერ გამოქვეყნებული სტრატეგიის პროექტი „საქართველო 2020“ მიზნად ისახავს „ეკონომიკური ზრდის მიერ მოტანილი სიკეთით ისარგებლოს საქართველოს მოსახლეობის მნიშვნელოვანმა ნაწილმა“. თუმცა დოკუმენტის წაკითხვისას ჩნდება ბუნებრივი მილიონდოლარიანი კითხვა: როგორ შეიძლება ინკლუზიური ზრდის მიღწევა რეალობაში? სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, როგორ შეიძლება ეკონომიკური ზრდის უზრუნველყოფა ისე, რომ ამავდროულად შეიქმნას სამუშაო ადგილები და ბიზნესის განვითარების პერსპექტივები ღარიბი მოსახლეობისთვის? სანამ ამ კითხვას ჩავუღრმავდებით, მოდით გავიხსენოთ კარგად ცნობილი ალტერნატივა ეფექტიანობასა და თანასწორობას შორის. ამის გათვალისწინებით, შემოსავლის გადანაწილების აგრესიული მექანიზმებით (მაგ. გაზრდილი სოციალური დახმარებით, უფასო საბავშვო ბაღით, საყოველთაო ჯანდაცვით და ა.შ.) მეტი ინკლუზიურობის მიღწევის მცდელობამ შესაძლოა დიამეტრულად განსხვავებულ და არასასურველ შედეგებამდე მიგვიყვანოს. ამგვარი შედეგი უფრო მოსალოდნელია, თუ აღნიშნული სოციალური ტრანსფერები ინფრასტრუქტურასა და პროდუქტიულ კაპიტალში ინვესტიციების ხარჯზე ხდება. თუ ეს ასეა, გვაქვს დაბალი ეკონომიკური ზრდა, ნაკლები სამუშაო ადგილი და ნაკლები რესურსი როგორც ინვესტირებისათვის, ასევე ღარიბთა დასახმარებლად. შედეგად, ეკონომიკა მანკიერ წრეში ექცევა. მიუხედავად ამისა, არ უნდა ვიფიქროთ, რომ ინკლუზიური ზრდა მიუღწეველი სამიზნეა. თუმცა ის კია, რომ მთავრობას ვინმემ უნდა ურჩიოს, რომ მის მისაღწევად გადასახადებისა და ტრანსფერების უხეში მექანიზმის ნაცვლად უფრო დახვეწილ და გონივრულ მიდგომებს მიმართოს. ამგვარი მიდგომების გამოყენება  საშუალებას იძლევა ბაზრებითა და ეკონომიკური ზრდით ისარგებლოს ყველამ, ღარიბების ჩათვლით. ერთი გონივრული ალტერნატივა იქნებოდა ფინანსური სახსრების (როგორც სახელმწიფო, ასევე საერთაშორისო) მიმართვა კერძო სექტორისაკენ ისეთი ახალი ეკონომიკური აქტივობებისათვის სტიმულის მისაცემად, რომლებიც პირდაპირ თუ ირიბად სასარგებლოა ღარიბთათვის. ამ ტიპის კომპლექსური ჩარევების კატეგორიაში შეიძლება მოვაქციოთ წინა მთავრობის რეგიონული განვითარების ინიციატივები სვანეთსა და წყალტუბოში. მესტიაში ახალი გზების დაგებამ და კარგად დაგეგმილმა პიარ კამპანიამ, რომელიც სვანეთს “”  წარმოსახავდა, შეიძლება ითქვას, აამოქმედა კერძო ინვესტიციების ციკლი, რამაც შექმნა სამუშაო ადგილები და ბიზნესის განვითარების პერსპექტივები ამ, ერთ დროს ძნელად მისადგომ, რეგიონში. მესტიის ცენტრი, 2011 კრიტიკოსებმა შეიძლება აღნიშნონ, რომ მიუხედავად საშუალო სვანის ეკონომიკური მდგომარეობის (შესაძლო) გაუმჯობესებისა, ეს მიდგომა ეხმარება მხოლოდ იმათ, ვისაც დახმარება არ სჭირდება და არა მოსახლეობის შეჭირვებულ ნაწილს. ძნელია იმაზე მსჯელობაც, გადააჭარბებს თუ არა სვანეთისა და წყალტუბოს მკვიდრთა სარგებელი იმ მასიურ კერძო თუ სახელმწიფო ინვესტიციებს, რომელიც ჩაიდო. ორივე ძალიან რისკიანი წამოწყება გახლდათ. თუმცა ისიც გასათვალისწინებელია, რომ ზოგიერთი კერძო ინვესტიცია, ასე ვთქვათ, „ხელოვნურად“ ანუ მმართველი პარტიის შემოქმედთა გასახარად იყო განხორციელებული. მეტიც, მთავრობის გარანტიები, როგორც წესი, ბიზნესების მხრიდან ნაკლებ სიფრთხილეს, არასათანადო დაგეგმვასა და სარგებლიანობისა და დანახარჯების არასაკმარის ანალიზს განაპირობებს. ინკლუზიური ზრდის მისაღწევად მეორე ალტერნატივაა ღარიბთა მიზანმიმართული დაკავშირება არსებულ საბაზრო პერსპექტივებთან. რაკი ბევრი ღარიბი უმუშევარი ან არასაკმარისად დასაქმებულია, საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროს ინიციატივით უმუშევართა გადამზადების ამბიციური პროგრამა იგეგმება. პროგრამის მიზანია სამუშაოს მაძიებელთა კვალიფიკაცია შრომის ბაზარზე არსებულ სამუშაო ადგილების საკვალიფიკაციო მოთხოვნებთან მოიყვანოს შესაბამისობაში. ამბიციურია სოფლის მეურნეობის სამინისტროს გეგმაც. კერძოდ, ევროკავშირის მხარდაჭერით (ევროპის სამეზობლო პროგრამა სოფლის მეურნეობისა და სოფლის განვითარებისთვის — ENPARD) სამინისტრო გეგმავს ფერმერთა ორგანიზაციების შექმნის ხელშეწყობას რომლებიც დააკავშირებენ საარსებო მინიმუმზე მცხოვრებ გლეხებს სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციის ბაზარზე არსებულ მოთხოვნასთან. რასაკვირველია, არც ეს მიდგომაა უალტერნატივო. მთავარი რისკი კი რეალური კერძო სექტორის (ანუ დამსაქმებლების, მომსახურების მიმწოდებლებისა და პირველადი სასოფლო-სამეურნეო პროდუქტების მყიდველების) ჩართულობის არარსებობაა. მაგალითად, ადამიანების გადამზადება არასწორ პროფესიებში დასაქმებას ვერ გაზრდის. მსგავსად ამისა, იმ კოოპერატივების მხარდაჭერა, რომელთაც შეიძლება ვერც კი მოახერხონ საკუთარი აგრარული პროდუქციის გაყიდვა, სოფლის მაცხოვრებელთა საცხოვრებელ პირობებს ვერ გააუმჯობესებს. მთავარი კი ის არის, რომ ინტერვენციებისაგან, რომლებიც ურემს (გლეხებს) ცხენის (კერძო სექტორის) წინ აყენებს, ნაკლებად უნდა ველოდოთ მდგრად შედეგებს. <h5>საბაზრო და სახელმწიფო ჩავარდნები</h5> რეგიონის/ინდუსტრიის განვითარების მიზნით თუ ღარიბთა დასახმარებლად ბაზრის ფუნქციონირებაში სახელმწიფო ინტერვენცია,  ცხარე იდეოლოგიური და აკადემიური დებატების თემაა. დანი როდრიკისა (ჰარვარდის უნივერსიტეტი) და ბევრი სხვა ეკონომისტის აზრით, სახელმწიფოს ჩარევა გამართლებულია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ეს ბაზარს უკეთესად ფუნქციონირებაში დაეხმარება. თუმცა ეს არ არის საკმარისი პირობა. მთავრობას ასევე უნდა გააჩნდეს უკეთესი საბაზრო შედეგების მიღწევისათვის საჭირო ინტელექტუალური და ადმინისტრაციული რესურსი. მიუხედავად საბაზრო ჩავარდნისა, უმოქმედობა შესაძლოა მაინც სჯობდეს მთავრობის უხეშ ჩარევას და ამით გამოწვეულ საზოგადოებრივი რესურსების ფლანგვას, ბაზრების უარეს დამახინჯებასა და უარეს შემთხვევაში, კორუფციის გაბატონებასაც. საბაზრო ჩავარდნის უამრავი თეორიული და პრაქტიკული შემთხვევა არსებობს. ამ დროს ბაზრები ოპტიმალური შედეგის მიღწევას ვერ ახერხებენ. სვანეთი შესანიშნავი მაგალითია იმისა, თუ როგორ შეიძლება მთავრობა ეცადოს კერძო ეკონომიკურ აგენტთა შორის კოორდინაციის პრობლემის მოგვარებას. კოორდინაციის გარეგანი ეფექტით გამოწვეული ეს საბაზრო ჩავარდნა რეალობაა. წარმოიდგინეთ ინვესტორი, რომელიც ყოყმანობს ააშენოს თუ არა სასტუმრო სვანეთში. ინვესტიციის განხორციელებისათვის მას უნდა ჰქონდეს იმის გარანტია, რომ სასტუმროს აშენების დროისათვის აქ იქნება გზა, წყალგაყვანილობა და ელექტროენერგია, სათხილამურო საბაგიროები, სამთასვლელო ბილიკები, კაფეები და რესტორნები. ამგვარი გარანტიების არარსებობისას კერძო ინვესტორები ხშირად სხვა პროექტებსა (და შესაძლოა ქვეყნებსაც) ამჯობინებენ. მართლაც, მთავრობებს გააჩნიათ უნარი მსგავს შემთხვევებში, როცა იღებ ან ყველაფერს ან არაფერს, ხელი შეუწყონ კოორდინაციას სხვადასხვა დაინტერესებულ მხარეებს შორის, განავითარონ შეთანხმებული სტრატეგია თუ სამოქმედო გეგმა და შექმნან ძირითადი ინფრასტრუქტურა. ინტერვენციის საჭიროება შეიძლება უფრო მეტი სიმძაფრითაც კი დადგეს, თუ საბოლოოდ ხარჯები (მაგ. ახალი გზებისა და გვირაბების აშენების) მომხმარებლებმა (მგზავრებმა და ტურისტებმა) უნდა იტვირთოს. თუმცაღა, ამ არგუმენტსაც უამრავი თეორიული და პრაქტიკული პრობლემა გააჩნია. პირველი, კოორდინაციის ჩავარდნის მაგალითების სიმრავლის მიუხედავად, ძნელი არაა წარმოიდგინო, რომ სახელმწიფომ არასწორად აირჩიოს რეგიონი ან ინდუსტრია. რა თქმა უნდა, კერძო ბიზნესებიც შეიძლება შეცდნენ რისკების შეფასებაში, მაგრამ მთავრობის შეცდომის ალბათობა გაცილებით უფრო მაღალია ამ შემთხვევაში იქიდან გამომდინარე, რომ მთავრობას არ აქვს სათანადო გამოცდილება და მისი სტიმულებიც მოკლევადიანი პოლიტიკური ქულებით  შემოიფარგლება. მაგრამ საუკეთესო  პროექტის შემთხვევაშიც, განხორციელებასთან დაკავშირებული უამრავი  პრობლემაა მოსალოდნელი. განვიხილოთ სვანეთის მაგალითი. სვანეთი არაა ერთადერთი განსავითარებელი რეგიონი საქართველოში. შესაძლებელია არსებობდეს უფრო მომგებიანი საინვესტიციო შესაძლებლობები, როგორც კერძო, ასევე საჯარო ინვესტორთათვის. ცხადია, სვანეთის არჩევით, მთავრობა სხვა შესაძლებლობებს უგულებელყოფს. მეორე, მთელი პროექტი დაჩქარებული წესით განხორციელდა, პოლიტიკური ქულების სწრაფად მოსაპოვებლად. ამან, რა თქმა უნდა, გამოიწვია დაგეგმვისა და განხორციელების შეცდომები, საკუთრების უფლებებთან, ხელუხლებელ ლანდშაფტებსა და გარემოსთან უცერემონიო მოპყრობის ჩათვლით (ამას საერთაშორისო გამჭვირვალობა-საქართველო და სხვა არასამთავრობო ორგანიზაციებიც ადასტურებენ). მესამე, კოორდინაციის ჩავარდნები ძალდატანებით არ უნდა მოგვარდეს. კერძო ინვესტორები, რომელთაც მონაწილეობას აიძულებდნენ, ხშირად ხოტბას ასხამდნენ ამ „ინვესტიციებს“, ფიზიკურ ინფრასტრუქტურასაც აშენებდნენ, მაგრამ ნაკლებ ყურადღებას უთმობდნენ იმ აქტივების მართვას, რომელიც მათთვის უინტერესო ბიზნეს პროექტებში ჰქონდათ ჩადებული. 2012 წელს ხელისუფლებაში მოსვლისას კოალიციამ „ქართული ოცნება“ უფრო კონსერვატიული ფისკალური პოლიტიკის გატარება დაიწყო, რითიც ფაქტიურად ან გაყინა ან შეამცირა სააკაშვილის წამოწყებული პროექტები, წყალტუბოსა და სვანეთის ჩათვლით. ამ გზით დაზოგილი საჯარო ფინანსების ერთი ნაწილი მიმართულია პერიოდული სოციალური დანახარჯებისაკენ: გაზრდილ პენსიებზე, უფასო საბავშვო ბაღზე, საყოველთაო ჯანდაცვასა და ა.შ. თანდათან გამოჩნდება, რამდენად ეფექტურია პირდაპირ ღარიბებზე მიმართული ახალი სამთავრობო ინიციატივები: ფერმერთა კოოპერატივები და პროფესიული მომზადება-გადამზადება. როგორც ზემოთ განვიხილეთ, ეს არის კეთილი განზრახვებით მოკირწყლული, თუმცა არა მაინცდამაინც სწორი გზა. ფრთხილი დაგეგმვისა და აღსრულების გარეშე აღნიშნული გზა ტაძრამდე ვერ მიგვიყვანს.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=3006	http://www.iset.ge/blog/?p=3087
Touching raw meat is one of the main ways to infect oneself with Toxo. Is the meat-rich Georgian cuisine related to the skewed sex ratio at birth? (Photo: Wikimedia Commons) In a 2012 article that was published on the ISET Economist Blog , Yaroslava Babych did justice to what lately has been a theme of scientific gossip and backstage talk, which I have personally often encountered among socially (albeit not exclusively) inclined economists about the alarming sex ratio at birth (SRB) statistics in Georgia and its neighboring countries. Yaroslava Babych —the ratio of boys to girls in a baby population— of Georgia is topped just by China, Azerbaijan, and Armenia. Judging from the number of comments that followed, the blog proved popular as it generated a lot of attention and sparked a healthy discussion about potential causes of the problem. People engaged in the discussion suggested all sorts of explanations, varying from preferences of males over females and sex selective abortions to the “returning soldier effect”, parental stress as well as the country specific diet. This article however, intends to give an alternative perspective on the topic, which I think will enrich the discussion. In the early 1990s Jaroslav Felgr, an evolutionary biologist at Charles University in Prague and a collaborator of mine, started to analyze the influence of a particular single-celled brain parasite on human behavior. This parasite of protozoan family known as Toxoplasma gondii (or Toxo) was discovered in 1908 in the body of the exotic rodent Ctenodactylus gundi (hence the name gondii).  Flegr advocates that Toxo is the classic exhibition of the manipulation hypothesis, which maintains that parasites have an ability to alter behavior of their hosts in order to maximize the chances of transmitting of their own genes across generations.  The definitive hosts of Toxoplasma are animals from the cat family or felines — the only species in which parasite reproduce sexually. In contrast, any warm-blooded animal (mostly rodents such as rats, mice) can become infected as a fetus or after birth by feeding on food contaminated with feline excrement infected by the parasite. In order to close the evolutionary cycle, Toxo faces the challenge of getting a rodent to be eaten by a cat. To do so, Toxo devised a powerful strategy: it began to manipulate its host’s brain so that the smell of predator urine sexually aroused rodents, therefore removing their instinctive fear of cats and making them lethargic. Sluggish rodents then go around exploring the cat’s urine, thereby making them easy prey — a condition called “Feline Fatal Attraction.” But what does this have to do with the sex ratio in humans? In his 2011 book Watch out for Toxo! (available for free online), Flegr claims that one-third of the world’s population has toxoplasmosis — a disease caused by Toxoplasma. Prevalence of toxoplasmosis varies dramatically across countries. It can be as low as 4% in South Korea and as high as 78% in Nigeria. In Europe, Toxo prevalence varies between 11% in Norway and 63% in Germany. Could it be that Toxoplasma is also trying to alter humans’ senses in a way similar to rodents, thus making them behaving in bizarre ways? Flegr and his crew generated a set of results that answer affirmatively to part of this question. Toxoplasma-infected patients show slowed reaction times and face an increased risk of depression, schizophrenia, car accidents, and suicide (Flegr, J. (2013): “How and why Toxoplasma makes us crazy”, Trends in Parasitology , 29(4), 156-163). In a 2011 paper (“Fatal Attraction Phenomenon in Humans – Cat Odour Attractiveness Increased for Toxoplasma-Infected Men While Decreased for Infected Women”, PLoS Neglected Tropical Diseases , 5 (11)), Flegr claims that, like rodents, infected men find the odour of cat urine increasingly pleasant. Interestingly, infected women displayed lower levels of intrigue with the smell of cat urine than uninfected women did. Interesting as all this may be, we still haven’t answered our original question: how can Toxoplasma be influencing the sex ratio at birth? In a 2006 article, Flegr links Toxo infection to the propensity to have male or female offspring (“Women infected with parasite Toxoplasma have more sons”, Naturwissenschaften 94, 122–127). An analysis of clinical records in Prague showed that women, infected with Toxoplasma right before pregnancy had a 72% chance of giving birth to a boy, which means that there were 260 boys for every 100 girls in the population (as a quick comparison, Yaroslava Babych reported that in the South Caucasus the highest value of the sex ratio at birth is 116). According to Flegr and co-authors, there is a good evolutionary story behind observed result. In primitive societies, where men’s primary occupation was hunting, which required men to be aggressive, exploratory and willing to pursue prey over large distances, it was more likely that they would be eaten by wild felines. Therefore, the male-biased sex ratio can be seen as the parasite’s way of ensuring the completion of its evolutionary life cycle. The same study showed that for women with Toxoplasmosis that lasted relatively longer, the probability of giving birth to a son dropped to 45%. However, the evolutionary role of Toxo’s effect on the sex ratio is still debated, and the details of a biological mechanism are outside the scope of this article. This result did not proof that Toxo was the cause of the skewed sex ratio, because it might well be that high the sex ratio at birth, as well as the tendency to be Toxo-infected, is caused by a common unobserved factor such as increased levels of testosterone. To rule out this possibility, in a 2007 study (“Influence of latent toxoplasmosis on the secondary sex ratio in mice”, Parasitology , 134 (12), 1709-1717), Flegr’s team experimentally demonstrated that artificially infected mice had an increased probability (59%) of giving birth to male pups in the earlier weeks of infection. However, as time passed the sex ratio at birth has reversed and the chance of giving birth to males dropped to 40%. After reading all of this, an astute reader may wonder, “how does this explain that in the South Caucasian countries SRB stands higher than in other countries?” Do these countries drastically differ from other countries in terms of Toxo prevalence? Do we actually know the rate of infected population in these countries? Unfortunately, I am unable to answer these last questions due to data unavailability. But even the existence of the data may not have been very informative, as previous attempts trying to link Toxo prevalence and the sex ratio at birth across countries have failed. The reason is that the main factor when linking Toxoplasmosis and sex ratio at birth is the length of infection of the mother and humans usually do not know when they contracted toxoplasmosis. But I can nevertheless speculate why I think Toxoplasmosis can be a reason for the high sex ratio at birth in the region. It might be the case that in the South Caucasus toxoplasmosis works towards an increased rate of male babies because women get married relatively early. Indeed, the average age of mothers when giving birth in Germany is 31, while depending on the source, the average age of women at childbirth in Georgia is between 22 and 24 years. If the probability of being infected for the first time is the same throughout a whole lifespan (which is probably not true, but is a reasonable working hypothesis), then if you randomly pick a woman at age 31 and a woman at age 22, it is more likely that the women at age 31 has been infected for a longer period of time than the woman at age 22. Therefore, on average the length of Toxo infection of a mother giving birth in Georgia will be lower, making it more likely for Georgian women to give birth to sons. (In Germany the average age of birth giving women went up from 24 years to 31 years between 1965 and 2012. Therefore, if our reasoning is true and the rate of infection remained the same throughout this time, Germany must have experienced declining sex ratio at birth — a hypothesis that could be tested empirically). Moreover, one of the causes of infection is interaction with raw meat and vegetables. It might be that, in some countries women, after they get married, spend more time cooking in the kitchen as compared to fellow housewives in other countries. Therefore, in these countries women could get infected right at the start of their pregnancy and thus give birth to more sons. Finally, toxoplasmosis can be transmitted during unprotected sex with infected men. It could also be the case that relatively large numbers of Caucasian men are infected with Toxo, which would make the share of women getting toxoplasmosis right before pregnancy relatively higher as well, thus increasing the likelihood of having male babies. At the moment, what has been discussed above is mainly speculation. Yet in a scientific discussion about the skewed Georgian sex rate at birth, the Toxo story should be further investigated as one possible explanation. Lasha Lanchava is a former ISET student. Currently, he is junior researcher and PhD candidate at CERGE-EI, Charles University in Prague, Czech Republic.	მიუძღვის თუ არა წვლილი ხორცეულობით მდიდარ ქართულ სამზარეულოს ახალშობილთა გენდერულ დისბალანსში? (ფოტოს წყარო: Wikimedia Commons) 2012 წელს აისეტის ეკონომისტის ბლოგზე გამოქვეყნებულ სტატიაში იაროსლავა ბაბიჩმა განიხილა ახალდაბადებულთა გენდერული დისბალანსის საგანგაშო სტატისტიკა საქართველოსა და მის მეზობელ ქვეყნებში, რომელიც ბოლო დროს კულუარული საუბრების თემა გახდა. იაროსლავა ბაბიჩის მიერ , ახალშობილი ვაჟების რაოდენობის გოგონებთან თანაფარდობის მიხედვით საქართველო მხოლოდ ჩინეთს, აზერბაიჯანსა და სომხეთს ჩამორჩება. თუ კომენტარების რაოდენობით ვიმსჯელებთ, სტატია ნამდვილად გახდა პოპულარული და რაც მთავარია, გააღვივა ჯანსაღი დისკუსია პრობლემის ირგვლივ. სავარაუდო მიზეზებად დასახელდა ვაჟის ყოლის უპირატესობა, გენდერ სპეციფიკური აბორტები, ე.წ. „დაბრუნებული ჯარისკაცის ეფექტი“, მშობელთა სტრესული მდგომარეობა, ქვეყნისთვის დამახასიათებელი კვება და ა.შ. ამ სტატიის მიზანია პრობლემის ალტერნატიულ ჭრილში განხლივა, რაც, ჩემი აზრით, დისკუსიას უფრო მრავალფეროვანს გახდის. 1990–იანი წლების დასაწყისში, ჩემმა თანაავტორმა და ჩეხეთის რესპუბლიკის ქალაქ პრაღაში ჩარლზის უნივერსიტეტის ევოლუციური ბიოლოგიის პროფესორმა, იაროსლავ ფლეგრმა ტვინის ერთუჯრედიანი პარაზიტის ადამიანის ქცევაზე გავლენის გამოკვლევა დაიწყო. ტოქსოპლაზმა გონდიის (Toxoplasma gondii) სახელწოდებით ცნობილი ეს მიკროსკოპული პარაზიტი 1908 წელს ეგზოტიკური მღრღნელის (Ctenodactylus gundi) სხეულში აღმოაჩინეს. ფლეგრი ამტკიცებს, რომ ტოქსო წამოადგენს მანიპულაციის ჰიპოთეზის კლასიკურ ილუსტრაციას რომლის მიხედვითაც პარაზიტს შეუძლია მისი მასპინძლის ქცევის შეცვლა ისე, რომ მაქსიმალურად გაზარდოს საკუთარი გენის მომავალ თაობებში გადაცემის შანსი. ტოქსოპლაზმის საბოლოო მასპინძლები არიან კატისებრთა ოჯახის წარმომადგენლები. ეს სახეობა ერთადერთია, რომელშიც პარაზიტი სქესობრივად მრავლდება. სხვა თბილსისხლიანი ცხოველებიც (უმეტესად კი მღრღნელები, როგორიცაა ვირთხა და თაგვი) შეიძლება დაავადდნენ, როგორც ჩანასახის მდგომარეობაში, ასევე დაბადების შემდეგ პარაზიტით დაინფიცირებული კატის ექსკრემენტით დაბინძურებული საკვების მიღების შედეგად. ევოლუციური ციკლის სრულყოფისათვის, ტოქსოს ამოცანაა მასპინძელი მღრღნელი კატას შეაჭმევინოს. ამისათვის პარაზიტს ძლიერი იარაღი აქვს — მასპინძლის ტვინით მანიპულირება, რის შედეგადაც მღრღნელი სექსუალურად აღეგზნება მტაცებლის შარდზე. ტოქსო ასევე ფიზიკურად ადუნებს მღრღნელს. საბოლოოდ, თაგვს თანდაყოლილი კატის შიში უქრება და ის მოდუნებული მისდევს მტაცებლის კვალს, რის შედეგადაც იგი ადვილი ნადავლი ხდება. ამ მდგომარეობას „მტაცებლის საბედისწერო მიმზიდველობას“ უწოდებენ. მაგრამ რა საერთო აქვს ამ ყოველივეს ადამიანებში გენდერულ დისბალანსთან? ფლეგრი თავის წიგნში „მოერიდეთ ტოქსოს!“ (2011, ელექტრონული ვერსია ხელმისაწვდომია უფასოდ) ირწმუნება, რომ მსოფლიო მოსახლეობის 1/3-ს აქვს ტოქსოპლაზმით გამოწვეული დაავადება — ტოქსოპლაზმოზი. დაავადების გავრცელება მნიშვნელოვნად განსხვავებულია სხვადასხვა ქვეყნებში. გავრცელება შეიძლება იყო ძალიან დაბალი, როგორც ესაა სამხრეთ კორეაში (4%) ან ძალიან მაღალი, როგორც ნიგერიაში (78%). ევროპაში ტოქსოს გავრცელება მერყეობს 11%-დან (ნორვეგიაში) 63%-მდე (გერმანიაში). შეიძლება კი, რომ ტოქსოპლაზმამ შეცვალოს ადამიანთა ქცევა ისე, როგორც მღრღნელების და მათ უცნაურად მოქცევა აიძულოს? ფლეგრისა და მისი კვლევითი გუნდის მიერ მიღებული შედეგებით, ამ კითხვის ნაწილზე პასუხი დადებითია. ტოქსოპლაზმით დაავადებულ პაციენტებს აღენიშნებათ შენელებული რეაქცია, დეპრესიის, შიზოფრენიის, ავტოავარიისა და თვითმკვლევლობისაკენ მიდრეკილება (Flegr, J. (2013): “How and why Toxoplasma makes us crazy”,Trends in Parasitology, 29(4), 156-163). 2011 წლის ნაშრომში (“Fatal Attraction Phenomenon in Humans – Cat Odour Attractiveness Increased for Toxoplasma-Infected Men While Decreased for Infected Women”, PLoS Neglected Tropical Diseases, 5(11)) კი ფლეგრი ამტკიცებს, რომ მღრღნელების მსგავსად, ინფიცირებულ მამაკაცებსაც მოსწონთ კატის შარდის სუნი. საინტერესოა, რომ ქალების შემთხვევაშიც ინფიცირებულნი ჯანმრთელებთან შედარებით ნაკლებად წუხდნენ აღნიშნულ სუნთან დაკავშირებით. ეს ყველაფერი შეიძლება საინტერესო იყოს, მაგრამ ჩვენ ჯერ მაინც არ გვიპასუხია თავდაპირველ კითხვაზე: როგორ ზემოქმედებდეს ტოქსოპლაზმა ახალშობილთა გენდერულ დისბალანსზე? თავის 2006 წლის სტატიაში (“Women infected with parasite Toxoplasma have more sons”, Naturwissenschaften 94, 122–127) ფლეგრი ტოქსო ინფექციას ბიჭი ან გოგონა შთამომავლის ყოლის მიდრეკილებას უკავშირებს. პრაღაში კლინიკური ჩანაწერების ანალიზმა აჩვენა, რომ მშობიარობამდე ტოქსოპლაზმით ინფიცირებული ქალებისთვის ვაჟის გაჩენის შანსი არის 72%, რაც ნიშნავს, რომ ყოველ 100 გოგონაზე მოდის 260 ვაჟი (შედარებისთვის, იაროსლავა ბაბიჩის მიხედვით, სამხრეთ კავკასიაში ეს მაჩვენებელი არის 116). ფლეგრის და მისი თანაავტორების დაკვირვებით, შედეგების უკან ევოლუციური ფენომენი იმალება. პრე–ისტორიულ პრიმიტიულ საზოგადოებაში კაცის მთავარი საქმე იყო ნადირობა, რაც მისგან აგრესიულობასა და ნადავლის შორ მანძილზე დევნას მოითხოვდა და შესაბამისად შანსი იმისა რომ მამაკაცი შეჭმული იქნებოდა მტაცებლის მიერ მაღალი იყო. მაშასადამე, მამაკაცების სასარგებლოდ დარღვეული გენდერული ბალანსი შეიძლება განვიხილოთ, როგორც პარაზიტის მიერ მისი ევოლუციული ციკლის სრულყოფის გზა. იგივე კვლევა აჩვენებს, რომ ტოქსოპლაზმოზით დიდი ხნით დაავადებულ ქალებში ვაჟის ყოლის შანსი 45%-მდე მცირდება. გენდერულ დისბალანსზე ტოქსოს ეფექტის ევოლუციური როლი კვლავ საკამათოა და ბიოლოგიური მექანიზმის დეტალების განხილვა არც არის ამ სტატიის მიზანი. ეს შედეგი, რაღა თქმა უნდა, ვერ გამოდგება იმის დადასტურებად, რომ ტოქსო გენდერული დისბალანსის მიზეზია. მაღალი გენდერული დისბალანსი, ისევე როგორც ტოქსოთი დაინფიცირებისკენ მიდრეკილება, შეიძლება გამოწვეული იყოს სხვა არააშკარა ფაქტორებით, მათ შორის ტესტოსტერონის მაღალი დონით. აღნიშნული შესაძლებლობის გამორიცხვის მიზნით, 2007 წლის კვლევაში (“Influence of latent toxoplasmosis on the secondary sex ratio in mice”, Parasitology, 134(12), 1709-1717) ფლეგრის გუნდმა ექსპერიმენტულად დაადასტურა, რომ ხელოვნურად დაინფიცირებულ თაგვებში მამრის შობის ალბათობა იზრდებოდა 59%-მდე. თუმცა დროის გასვლასთან ერთად მამრის შობის ალბათობა 40%-მდე ეცემოდა. ამ ყველაფრის წაკითხვის შემდეგ გამჭრიახი მკითხველი შეიძლება დაინტერესდეს, როგორ ხსნის ეს დაბადებისას გენდერული დისბალანსის მაღალ დონეს სამხრეთ კავკასიაში სხვა ქვეყნებთან მიმართებაში? განსხვავდებიან კი ეს ქვეყნები მნიშვნელოვნად სხვებისგან ტოქსოს გავრცელებით? ვიცით კი ამ ქვეყნების ტოქსოთი ინფიცირებული მოსახლეობის წილი? სამწუხაროდ, მონაცემთა არარსებობის გამო არ შემიძლია ამ კითხვებს პასუხი გავცე. თუმცა მონაცემების არსებობაც ბევრს ვერაფერს შეგვმატებდა, რადგან ქვეყნების მიხედვით ტოქსოს გავრცელების გენდერულ დისბალანსთან დაკავშირების წინა მცდელობები უშედეგო აღმოჩნდა. ამის მიზეზი არის ის, რომ მთავარი ფაქტორი ტოქსოპლაზმოზის დაბადებისას გენდერულ დისბალანსთან დაკავშირებისას არის ინფექციის ხანგრძლივობა და ადამიანებმა ჩვეულებრივ არ იციან, როდის მოხდა ინფიცირება. თუმცა, შემიძლია სპეკულირება, თუ რატომ ვფიქრობ, რომ ტოქსოპლაზმოზი რეგიონში მაღალი გენდერული დისბალანსის მიზეზია. რადგან სამხრეთ კავკასიაში ქალები ადრეულ ასაკში ქორწინდებიან, ტოქსოპლაზმოზი შეიძლება იწვევდეს დაბადებისას ვაჟების უმრავლესობას ზრდას. მშობიარე ქალების საშუალო ასაკი გერმანიაში არის 31 წელი, ხოლო საქართველოში, სხვადასხვა წყაროს მიხედვით, 22–24 წელი. თუ დაინფიცირების ალბათობა არის ერთნაირი ცხოვრების ყველა ეტაპზე (რაც, სავარაუდოდ, არასწორი, მაგრამ მისაღები ჰიპოთეზაა), მაშინ შემთხვევითად შერჩეული 31 და 22 წლის ქალბატონებიდან, მოსალოდნელია, რომ 31 წლის ადამიანი უფრო დიდი ხნის დაავადებული იქნება, ვიდრე 22 წლის. ასე რომ, ტოქსოპლაზომოზით ინფიცირების ხანგრძლივობა ორსული ქალისათვის საშუალოდ უფრო ნაკლები იქნება საქართველოში სხვა ქვეყნებთან შედარებით. შესაბამისად, აქ ვაჟის გაჩენის ალბათობა იქნება უფრო მაღალი. მეტიც, ინფექციის ერთ–ერთი მიზეზია უმ ხორცთან და ბოსტნეულთან შეხება. შეიძლება ზოგიერთ ქვეყანაში ქალები უფრო მეტ დროს ატარებდნენ სამზარეულოში გათხოვების შემდეგ. მაშასადამე, ამ ქვეყნებში ქალები შეიძლება დაინფიცირდნენ ორსულობის საწყის პერიოდში და დაბადონ მეტი ვაჟი. ბოლოს, ტოქსოპლაზმოზი შეიძლება გავრცელდეს დაინფიცირებულ მამაკაცთან დაუცველი სექსის დროს. რადგანაც სავარაუდოა, რომ კავკასიელი კაცების დიდი რაოდენობა ტოქსოთი ინფიცირებულია, არსებობს დიდი შანსი, რომ ინფექცია გადასცენ ქალს დაორსულებამდე მცირე ხნით ადრე და გაზარდონ ვაჟის შობის ალბათობა. ამ ეტაპზე, რაც ზემოთ განვიხილეთ, მხოლოდ სპეკულაციაა. თუმცა ახალშობილთა გენდერული დისბალანსის შესახებ მეცნიერული დისკუსიისას, ამ საკითხის გამოკვლევა ურიგო არ იქნებოდა. ___________________________________________ ლაშა ლანჩავა არის ISET-ის ყოფილი სტუდენტი. ამჟამად ის არის უმცროსი მკვლევარი და დოქტორობის კანდიდატი ჩარლზის უნივერსიტეტში (CERGE-EI, პრაღა, ჩეხეთის რეპუბლიკა).

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2997	http://www.iset.ge/blog/?p=3018
Photo: Wikimedia commons Assume you have lent your brother 1000 laris, and because he is a close family member, you do not charge interest from him. One day you get a phone call from your brother, and he offers you to pay back the debt either today or in one year from now. What would you choose? If you act in line with standard economic theory, you would choose to get the money back today. You are driven by what economists call time preference , a kind of “psychological interest rate” with which you discount future payoffs. There are a couple of reasons why it makes sense for humans to have time preferences. First of all, if you get your money back today, you can deposit it in a bank and receive interest payments. So, in one year from now, you will have more money than if you give your brother another year of lenience. But even in a world without banks and investment opportunities, you may prefer to have your money back earlier than later. If you allow your brother to pay back in one year from now, he might have a car accident in the meantime, or, even worse, you might be hit by a car (your brother’s?). Less dramatically, your brother may jeopardize and lose the money in the next 12 months, or you may simply be impatient to have the money back, as you do not want to wait another year for buying, say, a new television set. TIME PREFERENCE IS KEY As a matter of fact, in many economic circumstances it is beneficial to have low time preferences, i.e. to be patient. For example, accumulating wealth requires high saving rates for a long period of time, implying the postponement of consumption (the absence of such saving rates is a non-negligible problem for the Georgian economy). Generally, the more patient people are, the more they are willing to invest . Investment, by its very nature, is sacrificing current consumption in exchange for more consumption tomorrow. Specifically, investing in human capital, i.e. obtaining education, entails forgone earning possibilities in hope of realizing higher wages at some later point of time. Time preference seems to be a basic personality trait that has a strong impact on economic success. This was nicely illustrated in the Stanford Marshmellow Experiment , conducted in the 1960s and 1970s by the psychologist Walter Mischel. Children were given the choice to have one marshmellow now or two marshmallows in some minutes. Among the 600 children who went through the test, just few ate the marshmallow immediately, while many tried to resist but did not succeed (there are funny videos available on Youtube showing children struggling not to eat the marshmellow). About 30% of the children managed to wait long enough to get the second marshmellow. As it turned out, those children who managed to wait were significantly more successful in their later lives: they were perceived to be more reliable and competent, they had higher incomes, and they even performed better in the US university admission test SAT. But is time preference a personality trait that is related to the culture and the values prevailing in a society? Probably yes. In the cultural dimensions model of the Dutch psychologist Geert Hofstede, a model that was empirically supported by many studies, long-term orientation vs. short-term orientation is one of the aspects in which cultures differ. Therefore, it is not surprising that time preference, or long-term orientation, is closely correlated with economic success. In a 2010 study by Wang, Rieger, and Hens (“How time preferences differ: evidence from 45 countries”, SFI Working Paper 09-47), people were asked whether they would rather like to have $3,400 this month or $3,800 next month. The only countries with waiting rates above 80% were Germany (89% preferred to wait), Austria (88%), Switzerland (86%), Norway (85%), and Denmark (84%). In the group of countries with waiting rates between 70% and 80% one can find, among others, Hong Kong, Canada (both 80%), Israel (78%), Sweden (76%), Japan (74%), South Korea (72%), and the UK (71%). Then follow countries like USA (68%), Turkey (64%), Portugal (60%), Mexico (58%), Romania (56%), Azerbaijan (48%), Greece (46%), and Russia (39%). Interestingly, the lowest waiting rate was observed in the only African country in the sample, namely in Nigeria, where only 8% of the subjects preferred to wait. You may want to know where Georgia stands in this ranking. Among 45 countries that were surveyed, Georgia achieved… place 44! In Georgia, only 26% of the people responded that they would rather have $3,800 next month than $3,400 now. Of course, the causality may go in both directions. As one of the theoretical foundations of time preference is the fact that payments are more uncertain the farther they are in the future, it is not surprising that people are less patient in societies that are unstable. In Nigeria the likelihood that an announced payment will really occur is lower than in Denmark. In Nigeria, it is also more likely that the receiver or the party promising the money may not survive payment day, enforcing contracts is more difficult, there are risks of inflation etc. Yet whatever the deeper reasons of high time preferences are, impatience always has detrimental economic effects. MYOPIC GEORGIANS Living in Georgia, it is quite easy to come up with casual observations of shortsighted behavior. In the marshrutkas that go from Tbilisi to Gori, drivers have started to install additional chairs to increase the number of passengers. This makes traveling pretty unbearable and it dramatically increases the probability of injury and death in case of an accident. While marshrutka drivers could make an extra profit for a short time, people are now searching for alternative ways to go from Tbilisi to Gori. There are now taxis that cost just one lari more than the marshrutkas, and we have observed that the number of marshrutka passengers on that route seems to have declined significantly. Short run vs. long run – the winner is the short run! Similarly, Georgians think that restaurants and cafes are particularly good when they are newly established. There is even a Georgian saying: “Let’s go there, it is new!” Where does this attitude, which is not to be found in other societies, come from? When a restaurant is in its startup stage, it should attract consumers with excellent service and products. This really works in Georgia, but problems arise once the restaurant succeeded in attracting guests. Soon, the quality goes down, the service becomes lousy, and cost minimization becomes the order of the day (which is not the same as profit maximization). Again, short run defeats long run. Are the difficulties of Georgian farmers to cooperate also related to time preferences? In Georgian villages, farmers usually rely on informal agreements. One farmer is in charge of growing apples, the other buys those apples and sells them in Russia. They agreed on some price schedule, and at the beginning everything works well. Yet then the farmer in charge of growing the apples finds another buyer who offers a little bit more. If this happens, way too often the informal agreement is dismissed. Stable trade relationships, extremely useful in the long run, are sacrificed for a small extra profit. Short run wins. And perhaps even the problem of young Georgians studying the “wrong” subjects may have to do with time preferences. One of the commonly heard arguments for studying business administration and management is that “you can start to work from the second year”. In Georgia, the short run rules.	Photo: Wikimedia commons დავუშვათ, რომ ძმას 1000 ლარი ასესხეთ. ბუნებრივია, რომ ოჯახის წევრზე გაცემული სესხი უპროცენტოა. ერთ დღესაც ძმამ დაგირეკათ და ვალის დაბრუნების ორი თარიღიდან ერთის არჩევა შემოგთავაზათ: დღეს ან ზუსტად ერთი წლის შემდეგ. რომელს აირჩევდით? სტანდარტული ეკონომიკური თეორიის თანახმად, უნდა აირჩიოთ ფულის დაბრუნება დღეს. ეს იმიტომ ხდება, რომ ადამიანები, როგორც წესი, აწმყოს ანიჭებენ უპირატესობას მომავალთან შედარებისას. ამ მიდრეკილებას ეკონომისტები აწმყოს დროით უპირატესობას უწოდებენ და თეორიებში მომავალი უკუგების „ფსიქოლოგიური სარგებლის განაკვეთით“ დისკონტირებით ითვალისწინებენ. აწმყოს დროით უპირატესობას რამდენიმე გამართლება აქვს. პირველ რიგში, თუ ფულს დღეს დაიბრუნებთ, შეძლებთ მის განთავსებას დეპოზიტზე, რომელსაც ერთი წლის განმავლობაში სარგებელი დაერიცხება. ამგვარად, ვადის ბოლოს თქვენ გექნებათ მეტი ფული, ვიდრე ძმის ვალის კიდევ ერთი წლით გადავადების შემთხვევაში. ბანკების და სხვა საინვესტიციო შესაძლებლობების გარეშეც კი თქვენ ალბათ მაინც ამჯობინებდით ფულის ადრე დაბრუნებას. ამის ერთი მიზეზი შეიძლება ყოფილიყო რისკი. კერძოდ, ერთი წლის მანძილზე შეიძლება უამრავი რამ მოხდეს ისეთი, რაც თქვენი ფულის დაბრუნების საკითხს ეჭვქვეშ დააყენებდა. გარდა ამისა, შესაძლოა მოუთმენელი იყოთ უბრალოდ იმიტომ, რომ ახალი ტელევიზორის ან რაიმე სხვა ნივთის შეძენა გეჩქარებათ. <h5>დროითი უპირატესობა მნიშვნელოვანია</h5> მრავალ ეკონომიკურ გარემოებაში წარმატებით მუშაობს პრინციპი: „ვინც მოითმენს, ის მოიგებს“. მაგალითად, სიმდიდრის დაგროვებისათვის გრძელვადიან პერიოდში დაზოგვის მაღალი დონეა საჭირო. ეს უკანასკნელი კი მოხმარების გადავადებას მოითხოვს (სხვათა შორის, საქართველოს ეკონომიკისათვის დანაზოგები არცთუ უმნიშნელო პრობლემაა). ზოგადად, მომთმენი ადამიანები უფრო ხშირად ხდებიან ინვესტორები. ინვესტიცია, თავისი ბუნებიდან გამომდინარე, არის მიმდინარე მოხმარების შეწირვა მომავალი მოხმარების სანაცვლოდ. მაგალითად, ადამიანურ კაპიტალში ინვესტირებით, ანუ განათლების მიღებით უარს ვამბობთ ამჟამად დასაქმების შესაძლებლობაზე, მომავალში უფრო მაღალანაზღაურებადი სამსახურის იმედით. დროითი უპირატესობა ადამიანის ის ძირითადი თვისებაა, რომელსაც მის ეკონომიკურ წარმატებაზე ძლიერი ზეგავლენის მოხდენა შეუძლია. ეს კარგად ჩანს სტენფორდის ტკბილეულის ექსპერიმენტშიც, რომელიც 1960-1970-იან წლებში ფსიქოლოგმა უოლტერ მიშელმა ჩაატარა. ამ ექსპერიმენტში ბავშვებს ჰქონდათ არჩევანი: მიეღოთ ერთი ნაჭერი ტკბილეული ახლავე, ან ორი რამდენიმე წუთში. ექსპერიმენტში მონაწილე 600 პატარადან მხოლოდ რამდენიმემ შეჭამა დაუყოვნებლივ. ბევრმა მოთმენა სცადა, მაგრამ ვერ გაძლო (Youtube-ზე ხელმისაწვდომია ტკბილეულის ჭამისგან თავის შეკავების მცდელობების ამსახველი სასაცილო ვიდეოები). ბავშვების მხოლოდ 30%-მა შეძლო მოეთმინა იმდენი ხანი, რომ მეორე ნაჭერი ტკბილეული დაემსახურებინა. როგორც შემდეგ აღმოჩნდა, ეს უკანასკნელნი გაცილებით უფრო წარმატებულნი იყვნენ ზრდასრულ ასაკში, ვიდრე დანარჩენები. მოთმინების ნიჭით დაჯილდოებული ბავშვებს უფრო სანდოდ და კომპეტენტურად აღიქმებოდნენ საზოგადოებაში, უკეთესი შემოსავალი და უკეთესი შედეგები ჰქონდათ უნივერსიტეტში მისაღებ გამოცდებშიც (SAT). არის კი დროითი უპირატესობა იმგვარი პიროვნული მახასიათებელი, რომელიც კულტურასა და საზოგადოებაში გაბატონებულ ღირებულებებს უკავშირდება? ალბათ კი. გერმანელი ფსიქოლოგი გეერტ ჰოფსტედის კულტურული განზომილებების მოდელში, რომელიც მრავალჯერ დადასტურდა ემპირიულადაც, აღნიშნულია, რომ გრძელვადიანი და მოკლევადიანი ორიენტაცია კულტურათაშორისი განსხვავების ერთ-ერთი ასპექტია. ამიტომ გასაკვირი არაა, რომ გრძელვადიანი ორიენტაცია მჭირდო კორელაციაშია ეკონომიკურ წარმატებასთან. ვენგის, რიეგერისა და ჰენსის 2010 წლის ნაშრომში (“How time preferences differ: evidence from 45 countries”, SFI Working Paper 09-47) ხალხს ეკითხებოდნენ რომელს მიანიჭებდნენ უპირატესობას: $3 400 ამ თვეში თუ $3 800 მომავალ თვეში. მხოლოდ რამდენიმე ქვეყენაში აღმოჩნდა დალოდების მსურველთა რაოდენობა 80%-ზე მეტი. ესენია: გერმანია (89%), ავსტრია (88%), შვეიცარია (86%), ნორვეგია (85%), დანია (84%). ამ მაჩვენებლით 70%-80% ინტერვალში აღმოჩნდნენ ჰონგკონგი, კანადა (ორივე 80%), ისრაელი (70%), შვედეთი (76%), იაპონია (74%), სამხრეთ კორეა (72%) და დიდი ბრიტანეთი (71%). შემდეგ მოდის აშშ (68%), თურქეთი (64%), პორტუგალია (60%), მექსიკა (58%), რუმინეთი (56%), აზერბაიჯანი (48%), საბერძნეთი (46%) და რუსეთი (39%). საინტერესოა, რომ ყველაზე დაბალი მაჩვენებლები გამოვლინდა აფრიკის ქვეყნებში. მაგალითად, ნიგერიაში მხოლოდ 8% ამჯობინებდა დალოდებას. ალბათ გაინტერესებთ საქართველოს პოზიციაც ამ რეიტინგში. 45 გამოკითხული ქვეყნიდან საქართველო 44-ე ადგილზეა! აქ გამოკითხულთა მხოლოდ 26%-მა ამჯობინა დალოდება. რა თქმა უნდა, მიზეზ-შედეგობრიობა შეიძლება საწინააღმდეგო მიმართულებითაც მოქმედებდეს. დროითი უპირატესობის თეორიული საფუძვლების მიხედვით, რაც უფრო დიდი დროა გადახდამდე, მით უფრო რისკიანია იგი. ამ მხრივ გასაკვირი არცაა, რომ არასტაბილურ საზოგადოებაში მცხოვრებნი მეტად მოუთმენელნი არიან. ნიგერიაში დაპირებული ჯილდოს რეალიზების ალბათობა გაცილებით უფრო ნაკლებია, ვიდრე დანიაში. გარდა ამისა, ნიგერიაში უფრო მეტია შანსი, რომ სარგებლის მიმღები ან გამცემი დაიღუპოს (სიცოცხლის დაბალი საშუალო ხანგრძლივობიდან გამომდინარე) ვადის დასრულებამდე. ამასთან, ნიგერიაში ძნელია კონტრაქტის აღსრულება, მაღალია ინფლაციის რისკები და ა.შ. მაინც, მიუხედავად მოუთმენლობის მიზეზისა, მას დამღუპველი ეკონომიკური შედეგები მოაქვს. <h5>ახლომხედველი ქართველები</h5> საქართველოში ცხოვრებისას ძნელი არაა მოუთმენლობის მაგალითების შემჩნევა. მაგალითად, თბილისი-გორის მიკრო ავტობუსი მძღოლებმა თავიანთ სატრანსპორტო საშუალებაში დამატებითი სკამები დაამონტაჟეს მგზავრთა რაოდენობის გასაზრდელად. ეს კი აუტანელს ხდის მგზავრობას და მნიშვნელოვნად ზრდის დაშავების ალბათობას ავტოავარიის შემთხვევაში. მაშინ როცა მძღოლები დამატებითი მოგების მიღებას ცდილობდნენ, ხალხმა ალტერნატიული სატრანსპორტო საშუალებების ძიება დაიწყო. ამის გამო ტაქსის მძღოლებმა მომგებიანად მიიჩნიეს ამავე მიმართულებით მოძრაობა. ეს ალტერნატივა მიკრო ავტობუსებთან შედარებით მხოლოდ ერთი ლარით ძვირია. სულ უფრო მეტი ადამიანი მზადაა გადაიხადოს ერთი ლარით მეტი ნორმალური მგზავრობისთვის და მიკრო ავტობუსების მგზავრების რაოდენობამაც მკვეთრად იკლო. მოკლევადიან და გრძელვადიან ხედვას შორის დაპირისპიერბაში გაიმარჯვა მოკლევადიანმა ხედვამ. მსგავსი მაგალითის მოყვანა კვების ობიექტების შესახებაც შეიძლება. ქართველები ცდილობენ ახლადგახსნილ რესტორნებსა თუ კაფეებს ესტუმრონ, რადგან მიიჩნევენ, რომ ახალი კარგი იქნება (შეიძლება მოვიშველიოთ ქართული ანდაზაც: „ახალი ცოცხი კარგად გვის“). საიდან მოდის ასეთი დამოკიდებულება, რომელსაც სხვა საზოგადოებაში იშვიათად თუ წავაწყდებით? როდესაც რესტორანი იხსნება, მან უნდა მოიზიდოს მომხმარებელი შესანიშნავი მომსახურებით და პროდუქტით. ეს ნამდვილად კარგად გამოსდით საქართველოში, მაგრამ პრობლემები მაშინ იწყება, როდესაც ისინი უკვე წარმატებას აღწევენ. მალევე ხარისხი ეცემა, მომსახურება ფუჭდება და დანახარჯების მინიმიზაცია შემოდის დღის წესრიგში (რაც ნამდვილად არაა იგივე, რაც მოგების მაქსიმიზაცია). ამ შემთხვევაშიც, მოკლევადიანი აზროვნება ამარცხებს გრძელვადიანს. ქართველი გლეხების თანამშრომლობის პრობლემა ასევე დროით უპირატესობას უკავშირდება. ქართულ სოფლებში, ხშირად ფერმერები არაფორმალურად თანხმდებიან. მაგალითად, ერთ გლეხს მოჰყავს ვაშლი, მეორე ყიდულობს მისგან და შემდეგ ყიდის რუსეთში. შეთანხმება, როგორც წესი, გარკვეულ საფასო პირობებსაც შეიცავს. თავდაპირველად ყველაფერი მშვენივრად მიდის, მაგრამ ერთხელაც ვაშლის მომყვანი პოულობს ახალ მყიდველს, რომელიც ოდნავ მაღალ ფასს სთავაზობს და არაფორმალური გარიგებაც იშლება. ამრიგად, სტაბილური სავაჭრო ურთიერთობა, რომელიც გრძელვადიან პერიოდში მეტად სასარგებლოა, ერთ პატარა მოკლევადიან გარიგებას ეწირება. მოკლევადიანი ხედვა აქაც იმარჯვებს. შესაძლოა ახალგაზრდა ქართველების მიერ „არასწორი“ პროფესიების არჩევაც დროთი უპირატესობების გამო ხდებოდეს. ერთი ხშირად მოყვანილი არგუმენტი, რომლითაც ბიზნესის ადმინისტრირების ან მენეჯმენტის შესწავლას ამართლებენ, არის ის, რომ ამ შემთხვევაში „მუშაობის დაწყება მეორე კურსიდანვეა შესაძლებელი“. ერთი სიტყვით, საქართველოში ხშირად მოუთმენლობა და მოკლევადიანი აზროვნებაა მბრძანებელი.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2970	http://www.iset.ge/blog/?p=3003
On the 14<sup>th</sup> of February, the Ministry of Economy and Sustainable Development of Georgia published the draft version of the Socio-economic Development Strategy 2020 (SDS) . This comprehensive document identifies the main socio-economic challenges Georgia will be facing in the next years and presents a strategy how to cope with them. The overall goal is to achieve sustainable and inclusive growth until the end of this decade. The spirit of the document very much reflects the principles of the new government. There is no belief in the self-regulatory power of market forces anymore, which was a dominant guideline for the economic policy of the United National Movement . Rather, the SDS emphasizes the role of a proactive public sector in reducing unemployment and in promoting investments and exports. One cornerstone of the SDS strategy is the diversification of the Georgian economy, in particular through the development of sectors that have export potential. Specifically, the government plans to unlock new markets for Georgian exports by strengthening the partnership with potential export destinations, for example through trade agreements. Moreover, the government plans to defend more actively the interests of Georgian exporters in international markets. The document also mentions direct assistance to companies that would like to export but are too small to do the necessary market analyses (i.e. evaluating how much demand there will be in a foreign market). The SDS document also speaks about the government helping in the promotion of Georgian products abroad and about upgrading strategic infrastructure, in particular in transportation and logistics. WE SAW THAT BEFORE SDS closely emulates the so-called export-oriented industrialization strategy (EOI), an economic policy that aims at accelerating the industrialization process of a country through export expansion. The approach performed impressively when it was adopted by the so-called “Asian Tigers”: South Korea, Taiwan, Hong Kong, Singapore, and Thailand. Important elements of EOI were also successfully implemented in Indonesia, the Philippines, and, most prominently, China. It is an empirical fact that EOI has the potential to develop a country – in the end of the 1950s, South Korea was one of the poorest countries of the world. Today it is considered to be a fully developed country, playing in the same league as Japan and Western Europe. South Korea is not a recipient of development aid anymore, but has become a donor that helps other countries. Interestingly, in the 1950s of the last century, the conditions in the above-mentioned countries were similar to Georgia. There was large-scale poverty, sharp inequality, high unemployment, and a low-skilled but cheap labor force. While it would be wrong to describe the Georgian labor force as “low-skilled”, the qualification mismatch on the Georgian labor market essentially has the same effect. From the point of view of a company, it does not matter whether there are no engineers and technicians because of a general lack of human capital or because people have learned the wrong subjects. THE DEVIL IS IN THE DETAIL So, does SDS lay out the road map for turning Georgia into a “Caucasian Tiger”? Georgia is not the first country trying to copy the success stories of the Asian Tigers. Unfortunately, EOI policies do not always work as well as in Korea and Singapore. Though EOI appears to be a straightforward and rather simple economic recipe, the concept largely failed to develop countries like India, Pakistan, and Bangladesh. The problem is that there is a lot of fine-tuning necessary for making EOI work, and, even worse, there are relevant factors that are not under the control of a country like Georgia. An important factor contributing to the success of EOI are high savings rates for a long period of time, something that seems go well with Confucian values of humility and modesty, but conflicts with the post-soviet desire for conspicuous consumption. Likewise, the Asians were eager to become technicians and engineers, i.e. to build up exactly the kind of human capital that is needed for EOI, while most young Georgians dream of becoming lawyers and managers, and they notoriously avoid technical and mathematical subjects at the universities. Bluntly speaking, if the Georgians want to adopt EOI, they may have to work on their mentalities first, something that is often unpleasant and painful. Even worse, the general circumstances for successfully implementing EOI may have been more favorable between 1960 and 2000 than they are today. For example, at first sight it might look as if world trade has become more liberal due to GATT, WTO and the like. Yet a country that wants to export, say, agricultural produce to the European Union, will get a nasty surprise. Export to the EU is discouraged by excessive sanitary requirements, the demand for exact certificates of origin, and the need to comply with a whole bunch of other EU regulations. The EU even prescribes a range for the bend of bananas to be sold in EU markets. Arguably, it is more difficult today to export to developed countries than it was 30 years ago. Even more important, for being successful as an exporter, a country has to utilize on its “comparative advantages”. By the very concept, every country has a comparative advantage in producing something, but it is not the case that all possible comparative advantages one might have are equally beneficial. The comparative advantage in the production of advanced machinery and cars is arguably with countries like the US, Germany, and Japan. Supplying the world with advanced machinery is, however, very profitable. A comparative advantage for producing cheap textiles, plastic toys, or coffee beans, yields less potential for developing an economy. It is very questionably whether, at least at the moment, Georgia has a comparative advantage in the production of goods that foster affluence and prosperity – otherwise, our country would not be so poor. So, while it is nice to outline an EOI strategy, the true challenges come with its implementation. The Asian Tigers could ride on the waves of various technological revolutions, in particular related to electronics, computers, and software, that took place in the last 50 years. Moreover, they were the beneficiaries of the exodus of many traditional industries, like textile production, out of high-income countries. An EOI strategy is something to be considered seriously, and it is good that the government creates documents like the SDS, yet the crucial question remains: What could a Caucasian Tiger provide to the world better than other countries?	14 თებერვალს საქარათველოს ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტრომ ქვეყნის სოციო-ეკონომიკური განვითარების პროექტი – საქართველო 2020 გამოაქვეყნა. ეს დოკუმენტი მოიცავს მომავალი რამდენიმე წლის სოციო-ეკონომიკური გამოწვევების ანალიზსა და მათთან გამკლავების სტრატეგიას. დოკუმენტის თანახმად, ძირითად მიზანს ქვეყნის სტაბილური და ინკლუზიური ზრდის მიღწევა წარმოადგენს. სტრატეგიას ლაიტმოტივად ახალი მთავრობის ეკონომიკური პრინციპები გასდევს. წინა მთავრობისგან განსხვავებით, ბაზრების თვითრეგულირებისა და ეფექტიანობის რწმენა აქ ნაკლებად იგრძნობა. მეტიც, სოციო-ეკონომიკური განვითარების სტრატეგია ხაზს უსვამს პროაქტიული საჯარო სექტორის მნიშვნელობას უმუშევრობის შემცირების, ინვესტიციებისა და ექსპორტის წახალისების საკითხებში. სტრატეგიის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ქვაკუთხედს წარმოადგენს ქვეყნის ეკონომიკის დივერსიფიკაცია, განსაკუთრებით საექსპორტო პოტენციალის მქონე სექტორების განვითარების გზით. კერძოდ, მთავრობა აპირებს ახალი საექსპორტო ბაზრების მოძიებას პარტნიორული ურთიერთობების გაღრმავებით, მაგალითად, სავაჭრო შეთანხმებებით. მეტიც, იგეგმება უფრო აქტიური ჩართულობა საერთაშორისო ბაზრებზე ქართველი ექსპორტიორების ინტერესების დასაცავად. დოკუმენტში ასევე ხაზგასმულია მთავრობის მზაობა დაეხმაროს ექსპორტზე გასვლის მოსურნე მცირე ზომის კომპანიებს ბაზრის კვლევასა (როგორიც შეიძლება იყოს უცხოურ ბაზარზე მოთხოვნის შეფასება) და ქართული პროდუქტების მარკეტინგში საზღვარგარეთ. ამასთან, იგეგმება სტრატეგიული ინფრასტრუქტურის — ტრანსპორტისა და ლოჯისტიკის განვითარება ექსპორტის ხელშეწყობის მიზნით. <h5>მსგავსი სტრატეგია მსოფლიოს ადრეც უნახავს …</h5> საქართველო 2020 ძალიან წააგავს ე.წ. ექსპორტზე ორიენტირებული ინდუსტრიალიზაციის (ეოი) სტრატეგიას ანუ ექსპორტის გაფართოებით ქვეყნის ინდუსტრიალიზაციის პროცესის დაჩქარების ეკონომიკურ პოლიტიკას. განვითარების ეს სტრატეგია წარმატებით გამოიყენეს „აზიურმა ვეფხვებმა“: სამხრეთ კორეამ, ტაივანმა, ჰონგკონგმა, სინგაპურმა და ტაილანდმა. აღნიშნული ხედვის ძირითადი ელემენტები წარმატებით დაინერგა ინდონეზიაში, ფილიპინებსა და ჩინეთშიც. ექსპორტზე ორიენტირებულმა სტრატეგიამ მნიშვნელოვნად შეუწყო ხელი ზოგიერთი ქვეყნის განვითარებას. მაგალითად, 1950-იანი წლების დასაწყისში სამხრეთ კორეა ერთ-ერთ უღარიბეს ქვეყანას წარმოადგენდა მსოფლიოში, დღესდღეობით კი განვითარებულ ქვეყანათა რიგებშია, იაპონიისა და დასავლეთ ევროპის ქვეყნებს შორის. სამხრეთ კორეა იმ რამდენიმე ქვეყანას შორისაა, რომელიც განვითარებისთვის საჭირო დახმარების მიმღებიდან დონორ ქვეყნად გადაიქცა. საინტერესოა, რომ გასული საუკუნის 50-იან წლებში ზემოაღნიშნული ქვეყნების ეკონომიკური მდგომარეობა ძალიან ჰგავდა ახლანდელ საქართველოს: მასშტაბური სიღარიბით, საზოგადოების მკვეთრი ქონებრივი დიფერენციაციით, უმუშევრობის მაღალი დონით, არაკვალიფიციური იაფი მუშახელითა და ა.შ. საქართველოს შემთხვევაში შეიძლება არასწორი იყოს სამუშაო ძალის დაბალკვალიფიციურად მოხსენიება, თუმცაღა შრომის ბაზარზე არსებული უნარების შეუსაბამობასაც მსგავს შედეგამდე მივყავართ. კომპანიებისთვის დიდი მნიშვნელობა არ აქვს, რა მიზეზით ვერ მოიძიებენ მათთვის სასურველ ინჟინრებსა თუ ტექნიკოსებს ქვეყანაში: ადამიანური კაპიტალის ნაკლებობის გამო თუ იმიტომ, რომ ადამიანებმა არასწორი პროფესიები აირჩიეს. <h5>ეშმაკი დეტალებშია</h5> ჩნდება კითხვა, წარმოადგენს თუ არა საქართველო 2020 ქვეყნის „კავკასიურ ვეფხვად“ გარდაქმნის გზამკვლევს? საქართველო არ არის პირველი ქვეყანა, რომელმაც „აზიური ვეფხვების“ წარმატების რეცეპტის გამეორება სცადა. სამწუხაროდ, ექსპორტზე ორიენტირებული ინდუსტრიალიზაციის სტრატეგია ყველგან ისეთი წარმატებით არ მუშაობს, როგორც კორეასა და სინგაპურში. ერთი შეხედვით მარტივმა და სწორხაზოვანმა ეკონომიკურმა რეცეპტმა კრახი განიცადა ინდოეთში, პაკისტანსა და ბანგლადეშში. ძირითადად პრობლემა იმაში მდგომარეობს, რომ ამ სტრატეგიის წარმატებისთვის მრავალი მნიშვნელოვანი თუ უმნიშვნელო დეტალია გასათვალისწინებელი. გასათვალისწინებელია ისეთი დეტალებიც, რომლებსაც საქართველოს მსგავსი ქვეყნები, როგორც წესი, ვერ აკონტროლებენ. მნიშვნელოვანი ფაქტორი, რომელიც ეოი სტრატეგიის წარმატებით დანერგვას უწყობს ხელს, ხანგრძლივი პერიოდის მანძილზე დანაზოგების მაღალი დონის შენარჩუნებაა. ეს შესაძლებელია ზომიერებისა და თავდაჭერილობის კონფუცისეულ ღირებულებებზე დაფუძნებული საზოგადოებისათვის, მაგრამ არც ისე ადვილია პოსტსაბჭოთა ქვეყნისთვის, რომლის მოსახლეობასაც დემონსტრაციული მოხმარებისკენ განსაკუთრებული მიდრეკილება აქვს. აზიის წარმატებული ქვეყნების უმრავლესობაში მოსახლეობას ამოძრავებდა ძლიერი სურვილი მიეღო ტექნიკური და საინჟინრო განათლება, ანუ ქმნიდნენ ადამიანური კაპიტალის ზუსტად იმ ნაწილს, რომელიც ეოი წარმატებისთვის იყო საჭირო. საქართველოში კი დღესდღეობით სტუდენტები ჰუმანიტარულ მეცნიერებებს ეუფლებიან და ხშირად მიზანმიმართულად ცდილობენ ტექნიკური და მათემატიკური საგნების შესწავლისათვის თავის არიდებას. აშკარაა, რომ ეოი პოლიტიკის წარმატება მნიშვნელოვნად იქნება დამოკიდებული იმაზე, თუ რამდენად შეძლებს საზოგადოება საკუთარი მენტალიტეტის „გადაწყობას“ ახალ სტრატეგიაზე. ეს კი, როგორც წესი, განვითარების ყველაზე უსიამოვნო და მტკივნეულ ნაწილს წარმოადგენს. გარდა ამისა, შესაძლოა ეოი სტრატეგიის წარმატება უფრო მოსალოდნელი ყოფილიყო 1960-2000 წლებში, ვიდრე ახლა. ერთი შეხედვით, საერთაშორისო ვაჭრობა უფრო ლიბერალური გახდა ვაჭრობისა და ტარიფების გენერალური შეთანხმებისა (GATT) და მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის (WTO) შეთანხმებების შედეგად. თუმცაღა, ევროკავშირში სოფლის მეურნეობის პროდუქციის ექსპორტის შემთხვევაში ფირმებს უსიამოვნო სურპრიზი ელის. გაერთიანებაში ექსპორტი რიგი მნიშვნელოვანი ბარიერების გადალახვას მოითხოვს, პროდუქციის წარმომავლობის ზუსტ სერთიფიკატებისა და ევროკავშირის სხვა მრავალ რეგულაციასთან შესაბამისობის ჩათვლით. გაერთიანებაში გასაყიდი ბანანებისთვის დასაშვები მოხრილობის ინტერვალიც კი წინასწარაა განსაზღვრული. ზემოთქმულიდან გამომდინარე, საფუძველს მოკლებული არაა, ვიფიქროთ, რომ დღეს განვითარებულ ქვეყნებში ექსპორტი გაცილებით უფრო ძნელია, ვიდრე 30 წლის წინ. ექსპორტით ქვეყნის წარმატების მიღწევის ძირითადი განმაპირობებელი მისი შედარებითი უპირატესობის აღმოჩენა და გამოყენებაა. საერთაშორისო ვაჭრობის ეკონომიკური თეორიის თანახმად, ყველა ქვეყანას გააჩნია შედარებითი უპირატესობა რაიმეს წარმოებაში, თუმცაღა ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ყველა შესაძლო უპირატესობა ერთნაირად სასარგებელოა. შედარებითი უპირატესობა მაღალ ტექნოლოგიებსა და ავტომობილებში უცილობლად აშშ-ს, გერმანიისა და იაპონიის მსგავს ქვეყნებს ეკუთვნის. ამ სექტორებში უპირატესობა, რა თქმა უნდა, გაცილებით უფრო მომგებიანია, ვიდრე იაფი ქსოვილების, პლასტმასის სათამაშოების ან ყავის მარცვლების წარმოებაში. რა გასაკვირია, რომ ეს უკანასკნელი ქვეყნის განვითარების პოტენციალს მნიშვნელოვნად ვერ აუმჯობესებს. საკითხავია, აქვს კი საქართველოს შედარებითი უპირატესობა ისეთ სექტორში, რომელსაც ქვეყნის კეთილდღეობის სწრაფად გაზრდა შეუძლია? რომ ჰქონდეს, განა იქნებოდა ჩვენი ქვეყანა ასეთ ღარიბი ამ შემთხვევაში? ბოლოს, რაც არ უნდა მიმზიდველად ჟღერდეს ეოი მის დანერგვა საქართველოში მართლაც მნიშვნელოვან გამოწვევას წარმოადგენს. „აზიური ვეფხვების“ წარმატებაში წვლილი ბოლო 50 წლის მანძილზე ელექტრონიკაში, კომპიუტერულ ტექნოლოგიებსა და პროგრამულ უზრუნველყოფაში ტექნოლოგიური რევოლუციის ტალღამაც შეიტანა. ამასთან, მათ ისარგებლეს ტრადიციული  ინდუსტრიების (როგორიცაა მაგალითად, მსუბუქი მრეწველობა) მაღალშემოსავლიანი ქვეყნებიდან სხვა ქვეყნებში გადაადგილებითაც. და მაინც, ექსპორტზე ორიენტირებული ინდუსტრიალიზაციის სტრატეგია განვითარების ერთ-ერთი ყველაზე წარმატებული სტრატეგიაა. შესაბამისად, საქართველოს სოციო-ეკონომიკური განვითარების სტრატეგია მართლაც რომ მნიშვნელოვანი დოკუმენტია ქვეყნის განვითარებისთვის. მიუხედავად ამისა, კვლავ რჩება კითხვა: რა შეიძლება შესთავაზოს „კავკასიურმა ვეფხვმა“ მსოფლიოს სხვა ქვეყნებისგან განსხვავებით?

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2961	http://www.iset.ge/blog/?p=2987
Assuring access to modern energy services for the whole population is a crucial step to improve human well-being and stimulate economic and social development. The International Energy Agency (IEA) has identified the lack of access to modern energy services as one of the main obstacles to overcome in order to achieve the UN Millennium Development Goals. In its 2011 World Energy Outlook, the IEA argued forcefully about the need to find and mobilize the resources required to extend access to modern energy services to the poor around the world.<span id="more-2961"></span> Transition countries are not typically considered particularly problematic as far as access to energy services is concerned. However, in such countries coverage is sometimes far from complete and substantial efforts are still required to ensure full coverage. One such clear case is that of Georgia. Most of the infrastructure used for the transmission of electricity and the transportation of gas was seriously damaged (and/or substantially deteriorated) in the years immediately following the separation of the country from Soviet Union in 1991. Despite the impressive improvements taking place after the Rose Revolution of 2003, some challenges still lie ahead. ACCESS TO ELECTRICITY According to 2012 data from the Statistical Office of Georgia (Geostat), 100% of Georgian households had access to electricity. However, the Ministry of Energy of Georgia has recently published a list of 36 villages for which this data is not true. In this list one can find high mountain villages from the regions of Adjara, Racha-Lechkhumi & Kvemo Svaneti, and Mtkheta Mtianeti; alongside other villages from the regions of Kakheti, Shida Kartli, Kvemo Kartli, Samtskhe Javakteti and Imereti. The Ministry of Energy of Georgia has estimated the total cost of bringing electricity to these villages to be about 5.5 million USD. This is the cost of an “ on-the-grid” solution, according to which these villages will be connected to the grid (i.e. new transmission/distribution lines will be built). The estimated cost of access per household shows a large variation (see table): from about 900 USD per household in the village Janjghari (in Adjara) to about 86,000 USD per household in the village Tkemlovana (in Sida Kartli). The cost of granting households access to the grid can, therefore, be quite high. A way to reduce these costs could be moving (in some cases) from an “ on-the-grid ” to an “ off-the-grid” solution. Renewable sources of energy can provide interesting “ off-the-grid ” opportunities. For example, solar energy generation seems to be especially promising in the Georgian case. The annual yield of solar energy in Georgia is estimated to be good (at between 1,250-1,800 kWh/m<sup>2</sup>), particularly in isolated mountain locations. An investigation into the cost of installing sufficient solar generation capacity to cover the needs of an average household (500 watt generating capacity, plus accumulators) has quantified the necessary initial investment to be approximately 6,000 USD (this estimate is based on the experience of a Georgian firm specialized in the installation of stand-alone solar generation systems in remote areas of the country: ).  While almost four times higher than the lowest cost of connection to the grid, this amount is 14 times lower than the highest one. Considering the energy savings, the expected long life of the investment (20-30 years for the panels and 3-8 years for the accumulators) and the flexibility of this solution – thanks to which fixed costs do not increase significantly, even for isolated households – this definitely looks like an interesting alternative that could save the Georgian government a substantial amount of resources. While the obstacles that Georgia has to overcome to assure full access to modern energy services for all its citizens are still substantial, the impressive results achieved in the last decade and the initiatives presently being undertaken seem to suggest that the final goal could be achieved in the not too future. The costs of achieving such a goal (and the time required in the process) will obviously depend on the capacity of Georgian institutions (and especially of the Georgian Ministry of Energy of Georgia) to keep a flexible approach, making full use of all available options, ranging from direct public intervention to the use of market forces.	თანამედროვე ენერგომომსახურებების მისაწვდომობა ადამიანთა კეთილდღეობის, ეკონომიკური და სოციალური განვითარების საწინდარია. სწორედ ეს დაასახელა ენერგეტიკის საერთაშორისო სააგენტომ გაეროს ათასწლეულის განვითარების მიზნების მიღწევის წინაპირობადაც. 2011 წლის მსოფლიო ენერგეტიკის მიმოხილვაში კი სააგენტომ დააყენა მსოფლიოს ღარიბთათვის ენერგომომსახურებების ხელმისაწვდომობის უზრუნველსაყოფად რესურსების მობილიზების საჭიროების საკითხიც. საქართველოს მსგავს გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნებში ენერგომომსახურებების ხელმიუწვდომლობის საკითხი განსაკუთრებული სიმწვავით არ დგას. მიუხედავად ამისა, აქაც არსებობს სრულყოფილ დაფარვასთან დაკავშირებული პრობლემები, რომელთა მოგვარებასაც ხშირად მნიშვნელოვანი ძალისხმევა სჭირდება. საქართველოში ელექტროენერგიის გადაცემისა და გაზის ტრანსპორტირების ინფრასტრუქტურა სერიოზულად დაზიანდა ან უბრალოდ გაცვდა დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ. ვარდების რევოლუციის შემდგომი შთამბეჭდავი პროგრესის მიუხედავადაც, ზოგიერთ გამოწვევასთან გამკლავება ჯერ კიდევ ვერ მოხერხდა. <h5>ელექტროენერგიის მისაწვდომობა</h5> საქსტატის მონაცემებით, 2012 წელს ელექტროენერგიაზე წვდომა ჰქონდა საქართველოს მოსახლეობის 100%–ს. ზემოაღნიშნულის საწინააღმდეგოდ, საქართველოს ენერგეტიკის სამინისტრომ გამოაქვეყნა იმ 36 სოფლის სია, რომელსაც ელექტროენერგიაზე წვდომა არ გააჩნია. სიაში აღმოჩნდა აჭარის, რაჭა–ლეჩხუმისა და ქვემო სვანეთის, მცხეთა–მთიანეთის მაღალმთიანი სოფლები; კახეთის, შიდა და ქვემო ქართლის, სამცხე–ჯავახეთის და იმერეთის სოფლების გვერდით. საქართველოს ენერგეტიკის სამინისტროს შეფასებით, ამ სოფლებისთვის ელექტროენერგიის მიწოდება 5.5 მლნ აშშ დოლარი დაჯდება. ესაა პრობლემის ე.წ. „ქსელს შიდა“ გადაწყვეტის საფასური. გადაწყვეტის აღნიშნული გზა კი იმ ახალი გადამცემი/გამანაწილებელი ხაზების ხარჯებს ითვალისწინებს, რომელთა მეშვეობითაც სოფლები არსებულ ქსელს მიუერთდება. შეფასებული ხარჯები ერთ ოჯახზე გაანგარიშებით მნიშვნელოვნად განსხვავდება სხვადასხვა სოფლებისთვის (იხილეთ ცხრილი): 900 აშშ დოლარიდან (ჯანჯღარი, აჭარა) 86 000 აშშ დოლარამდე (ტყემლოვანა, შიდა ქართლი).როგორც ჩანს, ელექტროენერგიის მისაწვდომობის უზრუნველყოფა ოჯახებისათვის შესაძლოა საკმაოდ ძვირიც კი აღმოჩნდეს. ამ ხარჯების შემცირების ერთი გზა იქნებოდა პრობლემის „ქსელს შიდა“ გადაწყვეტის ნაცვლად „ქსელს გარეთ“ ალტერნატივის გამოყენება. ენერგიის განახლებად წყაროებს ბევრი საინტერესო „ქსელს გარეთ“ შესაძლებლობის შემოთავაზება შეუძლია. მზის ენერგია განსაკუთრებით იმედისმომცემადაა მიჩნეული საქართველოსათვის. წინასწარი შეფასებით, მზის ენერგიით გამომუშავების წლიური პოტენციალი საქართველოში საკმაოდ მაღალია (1 250-1 800 კვტ.სთ/მ2), განსაკუთრებით კი იზოლირებულ მაღალმთიან ადგილებში. როგორც გამოვიკვლიეთ, მზის ენერგიის გამომუშავების საშუალო ოჯახისთვის საკმარისი  სიმძლავრის (500 ვატი სიმძლავრე და აკუმულატორები) დამონტაჟება 6 000 აშშ დოლარის ოდენობით საწყის ინვესტიციას საჭიროებს  (შეფასებები ემყარება ქართული ორგანიზაციის, მზის სახლის [], გამოცდილებას. ორგანიზაცია ეწევა მზის ელექტროსისტემების მონტაჟს მოშორებულ ადგილებში). აღნიშნული ალტერნატივის უპირატესობა „ქსელს შიდა“ გადაწყვეტასთან შედარებით განსხვავებულია სხვადასხვა სოფლებისათვის. კერძოდ, ჯანჯღარში მზის ენერგია ოთხჯერ უფრო ძვირი დაჯდებოდა, ტყემლოვანაში კი — 14-ჯერ უფრო იაფი, ვიდრე „ქსელს შიდა“ ალტერნატივა. ენერგიის დაზოგვის, ინვესტიციის გრძელვადიანი სარგებლისა (პანელის სიცოცხლისუნარიანობა არის 20–30 წელი, ხოლო აკუმულატორის – 8 წელი) და მოქნილობის გათვალისწინებით, მუდმივი დანახარჯი მნიშვნელოვნად არ იზრდება მოშორებული ადგილების შემთხვევაშიც კი. შესაბამისად, ეს შეიძლება განვიხილოთ, როგორც საინტერესო ალტერნატივა, რომელიც საქართველოს მთავრობას მნიშვნელოვან რესურსებს დაუზოგავდა. მიუხედავად იმისა, რომ სრული დაფარვის მისაღწევად მნიშვნელოვანი დაბრკოლებების გადალახვაა საჭირო, ბოლო ათწლეულში მიღწეული შთამბეჭდავი შედეგები და ამჟამად არსებული ინიციატივები ქმნის შთაბეჭდილებას, რომ საბოლოო მიზნის მიღწევა შესაძლებელია არცთუ შორეულ მომავალში. საჭირო დანახარჯების ოდენობა (და საჭირო დრო) კი დამოკიდებულია ქართული ინსტიტუტების (განსაკუთრებით, კი საქართველოს ენერგეტიკის სამინისტროს) შესაძლებლობაზე შეინარჩუნონ მოქნილი მიდგომები და სრულად გამოიყენონ არსებული ალტერნატივები: პირდაპირი სამთავრობო ჩარევიდან საბაზრო ძალების გამოყენებამდე.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2961	http://www.iset.ge/blog/?p=2987
Assuring access to modern energy services for the whole population is a crucial step to improve human well-being and stimulate economic and social development. The International Energy Agency (IEA) has identified the lack of access to modern energy services as one of the main obstacles to overcome in order to achieve the UN Millennium Development Goals. In its 2011 World Energy Outlook, the IEA argued forcefully about the need to find and mobilize the resources required to extend access to modern energy services to the poor around the world.<span id="more-2961"></span> Transition countries are not typically considered particularly problematic as far as access to energy services is concerned. However, in such countries coverage is sometimes far from complete and substantial efforts are still required to ensure full coverage. One such clear case is that of Georgia. Most of the infrastructure used for the transmission of electricity and the transportation of gas was seriously damaged (and/or substantially deteriorated) in the years immediately following the separation of the country from Soviet Union in 1991. Despite the impressive improvements taking place after the Rose Revolution of 2003, some challenges still lie ahead. ACCESS TO ELECTRICITY According to 2012 data from the Statistical Office of Georgia (Geostat), 100% of Georgian households had access to electricity. However, the Ministry of Energy of Georgia has recently published a list of 36 villages for which this data is not true. In this list one can find high mountain villages from the regions of Adjara, Racha-Lechkhumi & Kvemo Svaneti, and Mtkheta Mtianeti; alongside other villages from the regions of Kakheti, Shida Kartli, Kvemo Kartli, Samtskhe Javakteti and Imereti. The Ministry of Energy of Georgia has estimated the total cost of bringing electricity to these villages to be about 5.5 million USD. This is the cost of an “ on-the-grid” solution, according to which these villages will be connected to the grid (i.e. new transmission/distribution lines will be built). The estimated cost of access per household shows a large variation (see table): from about 900 USD per household in the village Janjghari (in Adjara) to about 86,000 USD per household in the village Tkemlovana (in Sida Kartli). The cost of granting households access to the grid can, therefore, be quite high. A way to reduce these costs could be moving (in some cases) from an “ on-the-grid ” to an “ off-the-grid” solution. Renewable sources of energy can provide interesting “ off-the-grid ” opportunities. For example, solar energy generation seems to be especially promising in the Georgian case. The annual yield of solar energy in Georgia is estimated to be good (at between 1,250-1,800 kWh/m<sup>2</sup>), particularly in isolated mountain locations. An investigation into the cost of installing sufficient solar generation capacity to cover the needs of an average household (500 watt generating capacity, plus accumulators) has quantified the necessary initial investment to be approximately 6,000 USD (this estimate is based on the experience of a Georgian firm specialized in the installation of stand-alone solar generation systems in remote areas of the country: ).  While almost four times higher than the lowest cost of connection to the grid, this amount is 14 times lower than the highest one. Considering the energy savings, the expected long life of the investment (20-30 years for the panels and 3-8 years for the accumulators) and the flexibility of this solution – thanks to which fixed costs do not increase significantly, even for isolated households – this definitely looks like an interesting alternative that could save the Georgian government a substantial amount of resources. While the obstacles that Georgia has to overcome to assure full access to modern energy services for all its citizens are still substantial, the impressive results achieved in the last decade and the initiatives presently being undertaken seem to suggest that the final goal could be achieved in the not too future. The costs of achieving such a goal (and the time required in the process) will obviously depend on the capacity of Georgian institutions (and especially of the Georgian Ministry of Energy of Georgia) to keep a flexible approach, making full use of all available options, ranging from direct public intervention to the use of market forces.	თანამედროვე ენერგომომსახურებების მისაწვდომობა ადამიანთა კეთილდღეობის, ეკონომიკური და სოციალური განვითარების საწინდარია. სწორედ ეს დაასახელა ენერგეტიკის საერთაშორისო სააგენტომ გაეროს ათასწლეულის განვითარების მიზნების მიღწევის წინაპირობადაც. 2011 წლის მსოფლიო ენერგეტიკის მიმოხილვაში კი სააგენტომ დააყენა მსოფლიოს ღარიბთათვის ენერგომომსახურებების ხელმისაწვდომობის უზრუნველსაყოფად რესურსების მობილიზების საჭიროების საკითხიც. საქართველოს მსგავს გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნებში ენერგომომსახურებების ხელმიუწვდომლობის საკითხი განსაკუთრებული სიმწვავით არ დგას. მიუხედავად ამისა, აქაც არსებობს სრულყოფილ დაფარვასთან დაკავშირებული პრობლემები, რომელთა მოგვარებასაც ხშირად მნიშვნელოვანი ძალისხმევა სჭირდება. საქართველოში ელექტროენერგიის გადაცემისა და გაზის ტრანსპორტირების ინფრასტრუქტურა სერიოზულად დაზიანდა ან უბრალოდ გაცვდა დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ. ვარდების რევოლუციის შემდგომი შთამბეჭდავი პროგრესის მიუხედავადაც, ზოგიერთ გამოწვევასთან გამკლავება ჯერ კიდევ ვერ მოხერხდა. <h5>ელექტროენერგიის მისაწვდომობა</h5> საქსტატის მონაცემებით, 2012 წელს ელექტროენერგიაზე წვდომა ჰქონდა საქართველოს მოსახლეობის 100%–ს. ზემოაღნიშნულის საწინააღმდეგოდ, საქართველოს ენერგეტიკის სამინისტრომ გამოაქვეყნა იმ 36 სოფლის სია, რომელსაც ელექტროენერგიაზე წვდომა არ გააჩნია. სიაში აღმოჩნდა აჭარის, რაჭა–ლეჩხუმისა და ქვემო სვანეთის, მცხეთა–მთიანეთის მაღალმთიანი სოფლები; კახეთის, შიდა და ქვემო ქართლის, სამცხე–ჯავახეთის და იმერეთის სოფლების გვერდით. საქართველოს ენერგეტიკის სამინისტროს შეფასებით, ამ სოფლებისთვის ელექტროენერგიის მიწოდება 5.5 მლნ აშშ დოლარი დაჯდება. ესაა პრობლემის ე.წ. „ქსელს შიდა“ გადაწყვეტის საფასური. გადაწყვეტის აღნიშნული გზა კი იმ ახალი გადამცემი/გამანაწილებელი ხაზების ხარჯებს ითვალისწინებს, რომელთა მეშვეობითაც სოფლები არსებულ ქსელს მიუერთდება. შეფასებული ხარჯები ერთ ოჯახზე გაანგარიშებით მნიშვნელოვნად განსხვავდება სხვადასხვა სოფლებისთვის (იხილეთ ცხრილი): 900 აშშ დოლარიდან (ჯანჯღარი, აჭარა) 86 000 აშშ დოლარამდე (ტყემლოვანა, შიდა ქართლი).როგორც ჩანს, ელექტროენერგიის მისაწვდომობის უზრუნველყოფა ოჯახებისათვის შესაძლოა საკმაოდ ძვირიც კი აღმოჩნდეს. ამ ხარჯების შემცირების ერთი გზა იქნებოდა პრობლემის „ქსელს შიდა“ გადაწყვეტის ნაცვლად „ქსელს გარეთ“ ალტერნატივის გამოყენება. ენერგიის განახლებად წყაროებს ბევრი საინტერესო „ქსელს გარეთ“ შესაძლებლობის შემოთავაზება შეუძლია. მზის ენერგია განსაკუთრებით იმედისმომცემადაა მიჩნეული საქართველოსათვის. წინასწარი შეფასებით, მზის ენერგიით გამომუშავების წლიური პოტენციალი საქართველოში საკმაოდ მაღალია (1 250-1 800 კვტ.სთ/მ2), განსაკუთრებით კი იზოლირებულ მაღალმთიან ადგილებში. როგორც გამოვიკვლიეთ, მზის ენერგიის გამომუშავების საშუალო ოჯახისთვის საკმარისი  სიმძლავრის (500 ვატი სიმძლავრე და აკუმულატორები) დამონტაჟება 6 000 აშშ დოლარის ოდენობით საწყის ინვესტიციას საჭიროებს  (შეფასებები ემყარება ქართული ორგანიზაციის, მზის სახლის [], გამოცდილებას. ორგანიზაცია ეწევა მზის ელექტროსისტემების მონტაჟს მოშორებულ ადგილებში). აღნიშნული ალტერნატივის უპირატესობა „ქსელს შიდა“ გადაწყვეტასთან შედარებით განსხვავებულია სხვადასხვა სოფლებისათვის. კერძოდ, ჯანჯღარში მზის ენერგია ოთხჯერ უფრო ძვირი დაჯდებოდა, ტყემლოვანაში კი — 14-ჯერ უფრო იაფი, ვიდრე „ქსელს შიდა“ ალტერნატივა. ენერგიის დაზოგვის, ინვესტიციის გრძელვადიანი სარგებლისა (პანელის სიცოცხლისუნარიანობა არის 20–30 წელი, ხოლო აკუმულატორის – 8 წელი) და მოქნილობის გათვალისწინებით, მუდმივი დანახარჯი მნიშვნელოვნად არ იზრდება მოშორებული ადგილების შემთხვევაშიც კი. შესაბამისად, ეს შეიძლება განვიხილოთ, როგორც საინტერესო ალტერნატივა, რომელიც საქართველოს მთავრობას მნიშვნელოვან რესურსებს დაუზოგავდა. მიუხედავად იმისა, რომ სრული დაფარვის მისაღწევად მნიშვნელოვანი დაბრკოლებების გადალახვაა საჭირო, ბოლო ათწლეულში მიღწეული შთამბეჭდავი შედეგები და ამჟამად არსებული ინიციატივები ქმნის შთაბეჭდილებას, რომ საბოლოო მიზნის მიღწევა შესაძლებელია არცთუ შორეულ მომავალში. საჭირო დანახარჯების ოდენობა (და საჭირო დრო) კი დამოკიდებულია ქართული ინსტიტუტების (განსაკუთრებით, კი საქართველოს ენერგეტიკის სამინისტროს) შესაძლებლობაზე შეინარჩუნონ მოქნილი მიდგომები და სრულად გამოიყენონ არსებული ალტერნატივები: პირდაპირი სამთავრობო ჩარევიდან საბაზრო ძალების გამოყენებამდე.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2938	http://www.iset.ge/blog/?p=2975
The Codex Hammurabi, the oldest written law of humankind, contains 282 regulations. 4000 years later, the US Code of Federal Regulations has more than 16.000 pages. Photo: Wikimedia Commons. Last week, we argued that political decision makers have a tendency to overregulate a society, as new laws, even useless or harmful ones, create the impression that politicians are addressing problems in a society. Moreover, we outlined the theory of a military historian who claims that the Red Army was an “overregulated army”, explaining the disproportionate death toll of the Red Army in the Second World War. In today’s article, we will first look at the advantages of regulation, and we will then propose a set of tools called “Regulatory Impact Analysis” that helps to make the right regulatory decisions. EVERYBODY WANTS TRAFFIC RULES   Every regulation should be based on at least one of two considerations: it helps to coordinate the activities of different agents, or it helps to resolve a conflict of interest between different members of the society. Car traffic rules in fact serve both goals. If there was no law prescribing right-hand driving in the streets, some people might drive on the left side of the roads, others on the right side. Whenever a right-hand driver and a left-hand driver would have encounter while driving in opposite directions, there would be an accident. To solve this coordination problem, the government rules that either everybody must drive on the right side, like in Georgia, or on the left side, as in Japan or England. Traffic rules also address conflicts. If two drivers approach the same crossroads from different directions, each of them would like to be the first to cross the junction. If there were no regulations, it could easily happen that both cars enter the junction simultaneously and crash. Through traffic lights or by giving one of the crossing roads priority status, this potential conflict is defused. Traffic rules are widely accepted because car traffic is not a zero-sum game. Nobody wants to be involved in an accident, so the advantage of one driver does not come entirely at the expense of another driver, as everybody gains if an accident is avoided. All reasonable regulations are justified by the above considerations. How, for example, about laws that were enacted to protect the environment? Also here may be a coordination problem. Everybody would be better off with a healthy nature, yet for each single individual it is more convenient to, say, throw waste into the forest, because the advantage of a healthy nature is shared with everyone, while the advantage of easy waste disposal can be pocketed privately. By forbidding waste disposal in the nature, the government solves this coordination problem. And there are also conflicting interests in environmental issues. If somebody pollutes a river with a factory, the people living downstream may suffer from poisonous drinking water. Through smart regulation, the government can find a compromise between the opposing interests, for example through requiring that the manufacturer filters the waste water or that a certain allowance of poisonous substances must not be exceeded. REGULATORY IMPACT ANALYSIS There are plenty of instances of failed regulations. For example, it frequently happened that minimum wages were imposed in order to improve the situation of those at the lower end of the income scale. Yet often this led to increased unemployment among that very group. Likewise, the new labor code imposed in Georgia, intended to improve the situation of workers, may turn out to make it more difficult for them to find jobs. And while the land moratorium on land purchases by foreigners was intended to improve the situation of Georgia’s rural population, some legitimate Georgian rural land owners may suffer from lower land prices due to a lack of foreign demand. For avoiding such failures, one can carry out a Regulatory Impact Analysis (RIA) before enacting a new law. RIA was pioneered by the United States in the 1980s, and in the 1990s it was made an obligatory precondition for new regulations by Australia and 12 other countries. Today most OECD countries make use of RIA, some of them as a requirement for each and every regulation, no matter what is its scope, some of them only for important laws. An RIA starts with a definition of the problem, which may relate to coordination or conflict issues. Then follows a scenario analysis, predicting what would be the future situation without any action. Then it lists possible measures the government could adopt for addressing the problem, and for each alternative, a cost-benefit-analysis is conducted. This cost-benefit analysis may draw on quantitative approaches (econometrics and mathematical modeling) and qualitative assessment. Risks associated with each scenario should be clearly pointed out, and it is important that in these analyses all potentially affected justified economic interests are considered. Also indirect consequences have to be taken into account. For example, when advanced countries made the usage of seat belts in cars obligatory, this arguably delayed the development of air bags, an indirect consequence that could have been considered in an RIA. RIA IN GEORGIA Making RIA in Georgia obligatory may slow down policy making because of the considerable amount of time that is needed for carrying out an RIA. For a developing country, yearning for quick progress, this may be a high price to pay. In other countries, the average time of an RIA is between 52 and 56 weeks. On the other hand, developed economies are much more robust when it comes to wrong policy decisions. A strong, diversified and competitive economy can cope with a lot of bad policy without faltering. The Georgian economy, however, is still very vulnerable. One may compare this to the human life cycle. A young child reacts very sensitive to negative environmental influences. If something goes wrong in the childhood (even more so during pregnancy), the child may be affected throughout the whole life. Once a human has become an adult, it can cope with an unfavorable situation more easily. For that reason, one might want to conduct RIAs particularly in a country like Georgia, despite the impatience to progress quickly.	კაცობრიობის ისტორიაში უძველესი ხამურაბის კოდექსი შეიცავს 282 რეგულაციას. 4000 წლის შემდეგ შეერთებული შტატების კოდექსი შედგება 16000-ზე მეტი გვერდისგან. წყარო: Wikimedia Commons. წინა კვირის სტატიაში ჩვენ ვისაუბრეთ პოლიტიკოსების მიერ მეტისმეტი რეგულირების ტენდენციაზე. როგორც ვთქვით, ეს იმიტომ ხდება, რომ ახალი კანონები, თუნდაც უსარგებლო ან საზიანოც კი, ქმნის შთაბეჭდილებას, თითქოს პოლიტიკოსები საზოგადოების პრობლემებს აგვარებენ. მეტიც, ჩვენ ვახსენეთ თეორია სამხედრო ისტორიკოსისა, რომელიც ამტკიცებდა, რომ სწორედ ზედმეტი რეგულირება იყო მეორე მსოფლიო ომში წითელი არმიის უზარმაზარი დანაკარგის მიზეზი. დღევანდელ სტატიაში ჩვენ ჯერ რეგულაციის უპირატესობებს განვიხილავთ, შემდეგ კი შემოგთავაზებთრეგულირების გავლენის ანალიზის მეთოდთა ერთობლიობას, რომელიც რეგულატორებს სწორი გადაწყვეტილებების მიღებაში ეხმარება. <h5>საგზაო მოძრაობის წესები ყველასთვის საჭიროა</h5> ყველა რეგულაცია დაფუძნებული უნდა იყოს მინიმუმ ერთზე შემდეგი ორი მოსაზრებიდან: ან ახდენდეს აგენტთა მოქმედებების კოორდინირებას და/ან ეხმარებოდეს მათ ინტერესტთა კონფლიქტისას პრობლემის გადაჭრაში. მაგალითად, საგზაო მოძრაობის წესები ორივე ფუნქციას ასრულებს. მარჯვენა მოძრაობა წესით რომ არ იყოს განსაზღვრული, ზოგს შეიძლება გზის მარცხენა მხარეს ემოძრავა, ზოგს კი — მარჯვენა მხარეს. ერთმანეთის საპირისპირო მიმართულებით მოძრაობა კი ავარიას გამოიწვევდა. კოორდინირების ამ პრობლემის გადასაჭრელად მთავრობა აწესებს, რომ ან ყველამ უნდა იმოძრაოს მარჯვენა მხარეს ისე, როგორც საქართველოშია ან ყველამ უნდა იაროს მარცხენა მხარეს ისე, როგორც იაპონიასა და ინგლისშია მიღებული. საგზაო მოძრაობის წესები ასევე აგვარებს ინტერესტთა კონფლიქტის პრობლემას. როცა ორი მძღოლი ერთდროულად სხვადასხვა მხრიდან უახლოვდება გზაჯვარედინს, ორივეს სურს პირველმა გაიაროს. წესების არარსებობის შემთხვევაში დიდია იმის შანსი, რომ ორივემ ერთად გადაწყვიტოს გავლა და ამის გამო ერთმანეთს შეეჯახონ. შუქნიშნის გამოყენების ან ერთისთვის უპირატესობის მინიჭების შედეგად კი პოტენციური კონფლიქტი მარტივად განიმუხტება. საგზაო მოძრაობის წესები ყველასთვის მისაღებია, რადგან ეს არ წარმოადგენს ნულოვან-ჯამოვან თამაშს. არავის არ უნდა ავარიაში მოხვედრა. ის, რაც კარგია ერთი მძღოლისთვის მაინცდამაინც ცუდს არ ნიშნავს მეორე მძღოლისთვის. მეტიც, ავარიის თავიდან აცილება ყველასთვის სასარგებლოა. ყველა გონივრული რეგულაცია ზემო ხსენებულ ორ მოსაზრებას ეფუძნება. მაგალითად, განვიხილოთ გარემოს დასაცავად შემოღებული რეგულაციები. აქაც შეიძლება არსებობდეს კოორდინაციის პრობლემა. მაშინ, როცა ყველასათვის უმჯობესია ჯანსაღ გარემოში ცხოვრება, თითოეული ინდივიდისთვის უფრო ადვილია, თუ, მაგალითად, ნაგავს დაყრის ტყეში. ეს იმიტომ ხდება, რომ ბუნების დაბინძურება მხოლოდ მისთვისაა მომგებიანი, ჯანსაღი ბუნების სარგებელი კი ყველასთვის საერთოა. ბუნებაში ნაგვის დაყრის აკრძალვით, მთავრობა აგვარებს კოორდინაციის ამ პრობლემას. გარემოს დაცვასთან დაკავშირებით არის ინტერესთა კონფლიქტის პრობლემაც. თუ რომელიმე ქარხანა აბინძურებს მდინარეს, ქარხნის ქვემოთ მცხოვრებ მოსახლეობას მოწამლული წყალი პრობლემებს შეუქმნის. გონივრული რეგულაციებით, მთავრობას შეუძლია მოძებნოს კომპრომისული გამოსავალი, მაგალითად, ქარხნისთვის ფილტრების გამოყენების მოთხოვნით ან დაბინძურების გარკვეულ დონემდე შეზღუდვის გზით. <h5>რეგულირების გავლენის ანალიზი</h5> წარუმატებელი რეგულირების უამრავი მაგალითი არსებობს. მაგალითად, ხშირად აწესებენ მინიმალურ ხელფასს დაბალშემოსავლიანი მოსახლეობის სიტუაციის გასაუმჯობესებლად. თუმცა ბევრ შემთხვევაში ამგვარი რეგულაცია მოსახლეობის ამავე ნაწილში უმუშევრობის ზრდას იწვევს. ანალოგიურად,  საქართველოს ახალი შრომის კოდექსის მიზანია მუშახელის მდგომარეობის გაუმჯობესება, მაგრამ რეალურად ამ მცდელობამ შეიძლება სამსახურის პოვნა უფრო გაართულოს. მსგავსად ამისა, მიწის ყიდვაზე მორატორიუმი სოფლად მცხოვრები მოსახლეობის საკეთილდღეოდ გამოცხადდა, მაგრამ ამის გამო შეიძლება მიწის ზოგიერთი კანონიერი მფლობელი დაიჩაგროს კიდეც საგარეო მოთხოვნის გაქრობით განპირობებული მიწის დაბალიფასების გამო. ახალი კანონის შემოღებამდე რეგულირების გავლენის ანალიზის (რგა) ჩატარებით ზემოაღნიშნული შეცდომების არიდებაა შესაძლებელი. რგა პირველად გასული საუკუნის 80-იან წლებში აშშ-ში დაინერგა. უკვე 90-იან წლებში კი ახალი რეგულაციებისთვის ის სავალდებულო  წინაპირობას წარმოადგენდა ავსტრალიასა და 12 სხვა ქვეყანაში. დღესდღეობით ეკონომიკური განვითარებისა და თანამშრომლობის ორგანიზაციის (OECD) ქვეყნების უმეტესობა იყენებს რგა-ს. ზოგი მათგანი ითხოვს მის ჩატარებას ნებისმიერი ახალი რეგულაციისთვის, მიუხედავად მისი მასშტაბისა და მნიშვნელობისა, დანარჩენები კი — მხოლოდ მნიშვნელოვანი კანონებისთვის. რგა იწყება პრობლემის განსაზღვრით, რომელიც შეიძლება დაკავშირებული იყოს კოორდინაციასთან ან კონფლიქტთან. შემდეგ ხდება ანალიზი იმისა, თუ რა მოხდება ახალი რეგულაციის შემოღების შემთხვევაში. ამ ეტაპს მოსდევს ყველა იმ ალტერნატივის განსაზღვრა, რა გზითაც პრობლემის მოგვარება შეიძლება. თითოეული ალტერნატივისთვის კი ტარდება დანახარჯებისა და სარგებლიანობის ანალიზი. ანალიზი შეიძლება იყოს როგორც რაოდენობრივი (ეკონომეტრიკული ან მათემატიკური მოდელირება), ისე ხარისხობრივი. ნათლად უნდა განისაზღვროს განვითარების ყველა შესაძლო სცენართან დაკავშირებული რისკები და ყველა პოტენციური ეკონომიკური ინტერესი. ასევე გასათვალისწინებელია არაპირდაპირი ეფექტები. მაგალითად, განვითარებულ ქვეყნებში უსაფრთხოების ღვედის სავალდებულოობის შემოღებამ, სავარაუდოდ დააყოვნა უსაფრთხოების ბალიშის გამოგონება, რაც შეიძლებოდა განხილულიყო რგა-ს ჩარჩოში, როგორც არაპირდაპირი ეფექტი. <h5>რგა საქართველოში</h5> საქართველოში რგა-ს სავალდებულოობის შემოღებამ, შეიძლება შეანელოს რეფორმირების პოლიტიკური პროცესი. სხვა ქვეყნების გამოცდილებით, რგა-ს ჩატარებას საშუალოდ 52-56 კვირა სჭირდება. ამგვარი დაყოვნება კი შეიძლება საკმაოდ ძვირი დაუჯდეს განვითარებად ქვეყანას, რომლისთვისაც სწრაფი პროგრესი ასე მნიშვნელოვანია. მეორე მხრივ, განვითარებული ქვეყნები არასწორი პოლიტიკის მიმართ უფრო მდგრადები არიან. ძლიერი, დივერსიფიცირებული და კონკურენტუნარიანი ეკონომიკისათვის მცდარ პოლიტიკასთან გამკლავება გაცილებით უფრო მარტივია, ვიდრე საქართველოს მსგავსი განვითარებადი ეკონომიკისათვის. ასე რომ, ჩვენი ქვეყნისთვის შეცდომის საფასური საკმაოდ მაღალია. ეს შეიძლება შევადაროთ ადამიანის ჯანმრთელობას. პატარა ბავშვი მძიმედ იტანს გარემოს უარყოფით ზეგავლენას. ბავშვობაში (უფრო მეტად კი ფეხმძიმობისას) გადატანილმა უარყოფითმა მოვლენამ შეიძლება დაღი დაასვას ბავშვის ჯანმრთელობას მთელი სიცოცხლის განმავლობაში. მომწიფებულ ასაკში ადამიანის ჯანმრთელობა ბევრად უფრო ამტანია მსგავსი ზეგავლენების მიმართ. ამის გამო, მიუხედავად სწრაფი პროგრესის მოუთმენელი სურვილისა, არსებობს სერიოზული მიზეზი, თუ რატომ უნდა დანერგოს რგა საქართველოს მსგავსმა ქვეყანამ.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2923	http://www.iset.ge/blog/?p=2950
Georgian households, being as poor as they are, don’t save enough for the rainy day. Do low savings imply that Georgians are impatient to consume and do not care about their future? Is it in our genes that we prefer today’s egg to tomorrow’s chicken? Maybe our history, the history of a small nation struggling for survival, taught us to live our lives one day at a time? Let’s face it: while culture may definitely play a role in people’s attitude to saving (an issue to which we will come back in the second part of this article), the vast majority of Georgians consume most of their meager income and are barely able to make ends meet: according to 2011 Saving Behavior Assessment Survey (SBAS) data, only one in seven Georgians (14%) has any savings at all. Moreover, the same data show that on average two out of five Georgians are borrowing from commercial banks. What is more puzzling, however is that less than 40% of those (few) Georgians who report being able to put some money aside choose to keep their savings in banks (according to SBAS 2011 data). One possible explanation is the lack of trust in financial institutions. Having lost their life savings about 20 years ago, many Georgian households may prefer to keep their money at home or acquire tangible assets. [Ironically, to this date one residential building on Vazha-Pshavela Avenue carries a huge poster urging people to save money in the long-defunct Savings-bank (შემნახველი სალარო)]. But there may be other – peculiarly cultural – reasons for middle class Georgians’ inability or unwillingness to accumulate relatively liquid reserves in the form of time deposits or cash. An improvised and not terribly scientific survey among our young ISET colleagues discovered that despite earning respectable wages none of them have any substantial savings. One problem is the temptation to spend on status symbols (fashionable gadgets, cars, etc.). But, more importantly, many appear to face tremendous pressures to support their immediate social environment – extended family and friends. Causes may vary: death or health problems in the family; a friend’s wedding or birth of a child; education expenditures or investment into a younger brother’s new business. The result, however, is the same: any surplus cash – whether kept in a bank or under the mattress – is siphoned off by one’s social network. The stories told by our ISET colleagues coincide with the more objective findings from the SBAS data. Georgian households report ritual services (weddings and funerals) to be the second largest(!) expenditure component after food. Almost every Georgian participates in this kind of in-group exchange (usually including friends and relatives), thus accumulating what is nowadays often referred to as “social capital”. As discussed in , investment in social capital can be seen as a form of primitive social insurance providing for one’s old age, disability or bad luck. The strength of social networks, which may at times trample individual saving and individual insurance strategies, is thus best understood as a rational response to an almost complete absence – until very recently – of more “civilized”, state-organized systems to provide people with a decent social safety net. Georgians are not as myopic as they might appear at first glance. Instead of keeping their savings in potentially unreliable banks they invest in social capital and networks. Of course, not all middle class households are happy to put all their eggs in the “social capital” basket. Alternative options of transferring current wealth into the future is investment in other types of capital, physical or human. In the first case you buy a building or equipment that later pays you back with increased productivity. In the second case, you invest in your own or your child’s education and later reap the fruits of the “bitter roots of learning”. While the first option is counted as “investment” in Georgia’s national accounts, the latter (investment in education) is counted as consumption. According to the World Bank’s Country Economic Memorandum (July, 2013), inclusion of the education expenditures would increase Georgian savings by 2%, as it accounts for a substantial part of people’s spending. Furthermore, the pressure to spend (on status symbols) or support friends and family, has given rise to other non-conventional and rather costly strategies to lock one’s money away. This is not something uniquely Georgian. A recent discusses how villagers in North India revert to cows as a saving device: “ by Santosh Anagol of the University of Pennsylvania and Alvin Etang and Dean Karlan of Yale University suggests that in northern India, villagers have used cow ownership as a way of preventing myopic spending. Only 7% of rural villages in India have a bank branch, meaning that many people store their cash at home, where it is easy and tempting to spend. By contrast, buying cows—available in villages nationwide—is a good way to tie up one’s money, the authors of the study suggest. Even villagers who have access to a nearby bank-branch may prefer to put their money in cattle. Cash invested in a cow is more difficult to spend than money deposited in a savings account: cattle are stubbornly illiquid assets. In this way, cows have been nudging their owners to save for much longer than economists.” Cows (or cheese) may perform a similar function in the Georgian countryside. And they do! However, as far as the emerging urban middle class is concerned, the far more popular strategy has become to … borrow. Indeed, borrowing from a commercial bank (at an exorbitant interest rate) in order to invest in real estate (new housing or renovation) is a rather costly but safe strategy to overcome myopic spending motives and to credibly refuse requests for assistance without hurting anybody’s feelings (and own conscience). A collateralized loan is the ultimate commitment device forcing people to regularly put some money aside. It is costly – at the going interest rates – but it works. By borrowing from a bank people commit to saving in almost the same way in which they commit to losing weight by locking their fridges (in case you did not know, can even alert your friends in case you open the fridge late at night). Bank loans are usually conditioned on regular wages and/or a good collateral, leaving the poorest with the cow and cheese saving options. Yet, the tendency to rely on banks rather than friends and relatives is indeed, on the rise. According to SBAS, Georgians increasingly approach banks rather than friends for financial support: 73% cite hatred of debts as a reason for not borrowing money from friends; the tradition of picking up the tab for collective restaurant meals – so popular in the good old days – is also becoming obsolete. * * * While perhaps helping individual saving, saving by borrowing is costly and does not perform the function of providing a domestic source of funding for private sector investment. Likewise, social networks are not the best 21<sup>st</sup> century way of providing insurance and organizing financial intermediation. That said, understanding social networks and the non-traditional ways of saving is important for getting the policy right and designing effective and efficient policy frameworks for social assistance, pension, education, healthcare and banking reforms.	ფულს ნურც სხვისაგან ისესხებ და ნურც შენ ასესხებ, რადგან სესხებით ფულსაც ჰკარგავ და მეგობარსაც, და თუ ისესხებ, შენს საქმეებს აურდაურევ. შექსპირი, ჰამლეტი ქართულ საოჯახო მეურნეობებს, როგორც წესი, არასოდეს აქვთ საკმარისი დანაზოგი „შავი დღისთვის“. ნიშნავს კი ეს იმას, რომ ქართველები მოუთმენელნი არიან და მომავალზე არ ღელავენ? იქნებ ჩვენსავე გენებში უნდა ვეძიოთ იმის მიზეზი, თუ რატომ ვამჯობინებთ დღევანდელ კვერცხს ხვალინდელ ქათამს? შესაძლოა ჩვენივე ისტორიამ, ისტორიამ პატარა და მუდმივად გადარჩენისთვის მებრძოლი ერისა, გვასწავლა ცხოვრება ისე, თითქოს ყოველი დღე უკანასკნელი იყოს? მოდით ჩავუღრმავდეთ ამ საკითხს. კულტურას, რაღა თქმა უნდა, დიდი გავლენის მოხდენა შეუძლია ადამიანთა დაზოგვისადმი დამოკიდებულებაზე (ამ საკითხს სტატიის მეორე ნაწილში დავუბრუნდებით), მაგრამ აშკარაა ისიც, რომ ქართველების უმრავლესობა საკუთარი მცირე შემოსავლით თავის რჩენას ძლივს ახერხებს და მათ შემთხვევაში დანაზოგზე საუბარიც კი ზედმეტია. 2011 წლის დამზოგველი ჩვევების შეფასების კვლევის (Saving Behavior Assessment Survey (SBAS)) მონაცემებით, ყოველი შვიდი ქართველიდან მხოლოდ ერთი (14%) ახერხებს დაზოგვას. ეს კი მაშინ, როცა ყოველი ხუთიდან ორი ბანკის მოვალეა. უფრო საინტერესოა, რომ ქართველთა იმ მცირერიცხვოვანი ჯგუფის, რომელიც დაზოგვას ახერხებს, მხოლოდ 40% ამჯობინებს დანაზოგის ბანკში შენახვას (SBAS, 2011). ამის ერთი შესაძლო ახსნა ფინანსური ინსტიტუტებისადმი უნდობლობაა. დაახლოებით 20 წლის წინ დაკარგული ანაბრების გამო, ბევრ ქართულ ოჯახს ფულის სახლში შენახვა ან ხელშესახებ აქტივებში დაბანდება ურჩევნია. [კომიკურია, რომ ვაჟა-ფშაველას გამზირზე ერთ-ერთი კორპუსის სახურავზე არსებული რეკლამა კვლავაც მოუწოდებს ხალხს დანაზოგების დიდი ხნის წინ გაუქმებულ შემნახველ სალაროში შენახვისაკენ.] თუმცა შეიძლება არსებობდეს სხვა, ქართული საშუალო ფენისთვის დამახასიათებელი კულტურული მიზეზებიც, რაც მათ მიერ ლიკვიდური აქტივების ვადიან დეპოზიტზე ან ნაღდი ფულის სახით შენახვის სურვილსა და შესაძლებლობაზე უარყოფითად მოქმედებს. როგორც ISET-ის ახალგაზრდა თანამშრომლების იმპროვიზირებული და ნაკლებად მეცნიერული გამოკითხვიდან ირკვევა, რიგიანი ხელფასის მიუხედავად, არცერთს გააჩნია არსებითი დანაზოგი. ერთი პრობლემაა სტატუსის სიმბოლოების (მოდური მოწყობილობების, მანქანების, ა.შ.) შესყდვის ცდუნება. მეორე და უფრო მნიშვნელოვანი კი ის არის, რომ ბევრი მათგანის ფინანსური სახსრები უზარმაზარ ზეწოლას განიცდის უახლოესი სოციალური წრის მხრიდან, ანუ იმ ნათესავთა და მეგობართაგან, ვისაც დახმარება სჭირდება. მიზეზები მრავალფეროვანია: გარდაცვალება ან ჯანმრთელობის პრობლემები ოჯახში, მეგობრის ქორწინება ან ბავშვის დაბადება, განათლება ან კაპიტალდაბანდება უმცროსი ძმის ახლადწამოწყებულ ბიზნესში… თუმცა შედეგი ერთი და იგივეა: ჭარბი ფული, ბანკში თუ ლეიბში შენახული, საბოლოოდ მაინც სოციალური გარემოცვისაკენ მიედინება. ISET-ელი კოლეგების ისტორიები თანხვედრაშია დამზოგველი ჩვევების შეფასების კვლევის (SBAS, 2011) უფრო ობიექტურ შედეგებთან. როგორც ქართული ოჯახები აცხადებენ, რიტუალური (ანუ ქორწილებისა და დაკრძალვების) ხარჯები მთლიანი დანახარჯების მეორე უმსხვილესი (!) კომპონენტია, საკვების შემდეგ. თითქმის ყველა ქართველი მონაწილეობს ამ ტიპის (როგორც წესი, ნათესავებისა და მეგობრებისაგან შემდგარ) ჯგუფურ ურთიერთგაცვლაში, რისი წყალობითაც „აგროვებს“ იმას, რასაც დღესდღეობით „სოციალურ კაპიტალს“ უწოდებენ. როგორც, ამგვარი ინვესტიცია სოციალურ კაპიტალში შეიძლება საზოგადოებრივი დაზღვევის იმ პრიმიტიულ ფორმადაც კი მივიჩნიოთ, რომელიც ადამიანებს საპენსიო ასაკის, უუნარობისა და უბედური შემთხვევებისაგან თავის დაზღვევაში ეხმარება. სოციალური კავშირების სიძლიერე, რომელიც შესაძლოა ამავე დროს დაზოგვისა და დაზღვევის ინდივიდუალური სტრატეგიების შემუშავების სტიმულს ახშობდეს კიდეც, შეიძლება გავიგოთ, როგორც რაციონალური საპასუხო რეაქცია დიდი ხნის განმავლობაში უფრო „ცივილური“, სახელმწიფოს მიერ უზრუნველყოფილი რიგიანი სოციალური უსაფრთხოების ქსელის არარსებობაზე. ასე რომ, ქართველები არც ისე ახლომხედველები არიან, როგორც ეს ერთი შეხედვით შეიძლება ჩანდეს. უბრალოდ, ნაცვლად იმისა, რომ დანაზოგები პოტენციურად არასანდო ბანკებში შეინახონ, ისინი სოციალურ კაპიტალსა და კავშირებში დაბანდებას ამჯობინებენ. ბუნებრივია, საშუალო ფენის ყველა წარმომადგენელი ვერ იქნება კმაყოფილი საკუთარი დანაზოგის მთლიანად სოციალურ კაპიტალში დაბანდებით. ამჟამინდელი სიმდიდრის მომავალში გადატანის ალტერნატიული გზებს წარმოადგენს ინვესტირება სხვა ტიპის კაპიტალში, ფიზიკურსა თუ ადამიანურში. პირველ შემთხვევაში, ყიდულობ შენობას ან მოწყობილობას, რომელიც მომავალში გაზრდილი პროდუქტულობით გაზრდის შენს შემოსავალს. მეორე შემთხვევაში კი, დანაზოგს საკუთარ ან შვილის განათლებაში აბანდებ და მომავალში „სწავლის მწარე ძირის“ ნაყოფს იმკი. მაშინ, როცა პირველი შემთხვევა საქართველოს ეროვნულ ანგარიშებში ინვესტიციად ითვლება, მეორე (ინვესტირება განათლებაში) მოხმარების კატეგორიაში შედის. მსოფლიო ბანკის ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმის (ივლისი, 2013) თანახმად, საქართველოს დანაზოგები განათლების საკმაოდ მნიშვნელოვან ხარჯებსაც რომ ითვალისწინებდეს, აღნიშნული მაჩვენებელი 2%-ით გაიზრდებოდა. გარდა ამისა, ხარჯვისა (ძირითადად, სტატუსის სიმბოლოებზე) და ახლობლების ფინანსური მხარდაჭერისადმი მიდრეკილებასთან გამკლავების სურვილმა დაზოგვის არატრადიციულ და საკმაოდ ხარჯიან ფორმებს მისცა დასაბამი. ეს არ არის რაღაც, რაც მხოლოდ საქართველოსთვისაა დამახასიათებელი. მოგვითხრობს, თუ როგორ იყენებს ჩრდილოეთ ინდოეთის სოფლის მოსახლეობა ძროხებს დაზოგვის საშუალებად: „სანტოშ ანაგოლის (პენსილვანიის უნივერსიტეტი), ელვინ ეტანგისა და დინ კარლანის (იელის უნივერსიტეტი)  თანახმად, ჩრდილო-ინდოელი გლეხები ძროხებს მიოპიური ხარჯებისათვის თავის ასარიდებლად ყიდულობენ. ინდოეთში სოფლის მოსახლეობის მხოლოდ 7%-ს აქვს წვდომა საბანკო მომსახურებაზე, რაც გულისხმობს იმას, რომ ბევრი მათგანი ფულს სახლში ინახავს, სადაც ასე ადვილია, აჰყვე ცდუნებას და დახარჯო. როგორც ავტორები აცხადებენ, ძროხის შეძენა, რაც მარტივადაა შესაძლებელი მთელი ქვეყნის მასშტაბით, ფულის შენახვის კარგი საშუალებაა. შესაძლოა იმ გლეხებმაც კი, ვისაც ხელი საბანკო მომსახურებაზე მიუწვდებათ, ანაბარს პირუტყვში ინვესტირება არჩიონ, რადგან ეს უკანასკნელი ფრიად არალიკვიდური აქტივია. ამ მხრივ, ძროხებს ეკონომისტებთან შედარებით უკეთ გამოსდით მეპატრონეთა დარწმუნება იმაში, რომ უფრო დიდი ხნით დაზოგონ.“ თავისუფლად შესაძლებელია, ძროხებმა (ან ყველმა) მსგავსი ფუნქცია შეასრულოს ქართულ სოფლებშიც. პრინციპში, ასრულებს კიდეც! თუმცა, როცა მზარდ ურბანულ საშუალო ფენაზეა საუბარი, დაზოგვის უფრო პოპულარული სტრატეგიაა … სესხება. მართლაც, კომერციული ბანკებიდან სესხის აღება (თანაც მეტისმეტად მაღალი საპროცენტო განაკვეთით) უძრავ ქონებაში ინვესტიციის ჩასადებად (ახალი სახლის შესაძენად თუ ძველის გასარემონტებლად) საკმაოდ ხარჯიანი, მაგრამ უსაფრთხო სტრატეგიაა როგორც მიოპიური ხარჯვის სურვილის დასაძლევად, ასევე ახლობელთათვის ფინანსური მხარდაჭერის თხოვნაზე დამაჯერებელი უარის სათქმელად. ასე არც ვინმეს გრძნობებს შეურაცხყოფ და საკუთარ სინდისთანაც მართალი ხარ. უზრუნველყოფილი სესხი უკიდურესი ზომაა, რაც შეიძლება ადამიანმა მიიღოს იმისათვის, რომ საკუთარ თავს რეგულარულად დაზოგვა აიძულოს. მიმდინარე სარგებლის განაკვეთის პირობებში ეს სტრატეგია საკმაოდ ხარჯიანია, მაგრამ მაინც მუშაობს. სესხის აღებით ადამიანები საკუთარ თავს დაახლოებით ისეთი გზით აიძულებენ დაზოგვას, როგორც წონის დაკლებას მაცივრის ჩაკეტვით (თუ ამის შესახებ აქამდე არ გსმენიათ,  შეუძლია თქვენს მეგობრებსაც კი აცნობოს იმის შესახებ, რომ მაცივარი შუაღამისას გამოაღეთ). საბანკო სესხები, როგორც წესი, რეგულარული შემოსავლის და/ან კარგი გირაოს პირობით გაიცემა. ამის გამო კი, ღარიბებთა დაზოგვის სტრატეგიებს შორის მხოლოდ პირუტყვი და ყველიღა რჩება. თუმცაღა,  აღსანიშნავია ისიც, რომ ფინანსური მხარდაჭერისთვის ბანკებზე და არა ახლობლებზე დამოკიდებულების ტენდენცია მზარდია. დამზოგველი ჩვევების შეფასების კვლევის (SBAS, 2011) მიხედვით, ქართველების 73%-ს არ უყვარს ვალი და ამის გამო, ახლობლებისგან სესხებას ერიდება. მეგობრების რესტორანში ქეიფისთვის გადახდის ტრადიციაც, რომელიც ასე პოპულარული იყო წარსულში, თანდათან დავიწყებას ეძლევა. * * * მიუხედავად იმისა, რომ შესაძლოა სესხების ასე ძვირი სტრატეგია ინდივიდთათვის დაზოგვის კარგი მოტივაცია იყოს, ამგვარი „დანაზოგები“ ვერ ასრულებს კერძო ინვესტიციების დაფინანსების ადგილობრივი წყაროს მთავარ ფუნქციას. არც სოციალური კავშირები წარმოადგენს დაზღვევისა და ფინანსური შუამავლობის საუკეთესო გზას XXI საუკუნეში. ამის გათვალისწინებით, სწორედ სოციალური კავშირებისა და მასთან დაკავშირებული დაზოგვის არატრადიციული გზების გააზრება უნდა დაედოს საფუძვლად სოცუზრუნველყოფის, პენსიების, განათლების, ჯანდაცვისა და საბანკო სექტორის სწორი, ეფექტური და ეფექტიანი პოლიტიკის შემუშავებას.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2910	http://www.iset.ge/blog/?p=2945
Peter the Great’s 1716 regulations for the Russian Army (Source: Wikimedia Commons) Regulations apparently address problems of a society in a quick and uncomplicated way, and the call for regulations therefore is one of the most effective weapons in the arsenal of populists. Whether or not a regulation will help to solve the problem, in any case it creates the impression that politicians are doing something. As regulations are so popular among political decision makers, the US Code of Federal Regulations , not including regulations on state level, in 2009 had 163,333 pages. In this article we discuss the cost of regulations, an aspect that is sometimes not sufficiently considered, and in the next week we will speak about its advantages. Moreover, next week we will talk about a set of tools called Regulatory Impact Analysis that can help making the right regulatory decisions. REGULATIONS HAVE A PRICE Management theory provides a good analogy for illustrating the disadvantages of regulations. A smart manager knows about two evils: neglecting what is happening on lower hierarchy levels of an organization on the one hand, and the peril of micromanagement on the other hand. That negligence is dangerous is fairly obvious, but why is micromanagement problematic? Managers often have a tendency towards giving very detailed descriptions of tasks, based on the assumption that they know best what to do and how to do it. Yet for an organization to work effectively, it is essential that employees are given a good deal of freedom and discretion. This has led to the idea of “goal-based management” which gives subordinate managers only directives about the goals that should be achieved but leaves it largely to the operational managers to decide how to achieve them. An example for notorious negligence of this important principle is provided by the Red Army . The German military historian Karl-Heinz Frieser in a 2007 book (in German) tried to answer the interesting question why the Red Army still incurred so many casualties in a time when the German Wehrmacht was already in a disastrous state. From 1943 onwards, the advantage of the Red Army over the Wehrmacht in terms of available resources (both soldiers and equipment) became increasingly overwhelming. Nevertheless, while pushing back the Germans towards the West, the Red Army still suffered from higher death tolls than the Wehrmacht. For example, in the Battle of the Seelow Hights , just 70 kilometers east of Berlin, the Red Army attacked the last German defensive position before Berlin with 1 million soldiers, 3,155 tanks, and 16,934 guns, while the Germans had only 100,000 soldiers, 512 tanks, and about 600 guns. Nevertheless, the Red Army lost 72,000 soldiers in that battle, while the Germans lost only 12,344. Frieser explains this and many similar outcomes of battles by a difference in the organizational structure of the two armies. While the Red Army strictly adhered to the principle of command and obedience, the Wehrmacht had adopted the concept of mission-type tactics from its predecessor, the Prussian Army. Like goal-oriented management, mission-type tactics states goals but does not give exact prescriptions of how to achieve them. Friese claims that the Red Army could have avoided many of its victims if it would have given more authority to lower hierarchy levels to make discrete decisions. In the Red Army, unlike in the Wehrmacht, any autonomous behavior of commanders was considered to be insubordination. The reason why goal-based management works so well is pretty straightforward. Those on higher levels see the big picture, but they do not know about the many small but important details that comprise an operation. Regarding these details, those directly involved with an operation are much better informed, and they may also be more experienced in solving those specific problems. Both reasons directly carry over to the question of how much a society should be regulated. MANAGING A SOCIETY If one subscribes to the view that the goal of a society is to foster the well-being of its members, it is dangerous to micromanage a society for the very same reasons as this is dangerous in an organization. People are usually the best experts on what should be done for improving their own well-being. As the government, due to a lack of information, is rather clumsy in fostering the happiness of individuals, it should not unnecessarily restrict its citizens in pursuing their goals. Regulations are only improvements in cases where agents, if left alone, get into conflicts or fail to coordinate. The principle that the members of a society know best what is good for them is reflected in economics by the important principle of methodological individualism . According to this tenet, any economic argument should be derived from the preferences and motivations of the individuals in the society, as individuals know best what maximizes their well-being. Georgia is a country with a rather parsimonious regulatory framework. In Georgia, people are allowed to pursue their goals without massive interference from the government. Looking at obvious problems like the breakneck car traffic in Tbilisi, there may even be too little regulations in some areas. In our follow-up article next week, we will discuss how politicians should to decide whether a regulation should be enacted or not.	პეტრე დიდის 1716 წლის რეგულაციები რუსული ჯარისთვის (წყარო: Wikimedia Commons) ცხადია, რომ რეგულირება საზოგადოებაში არსებული პრობლემების მოგვარების მარტივი და სწრაფი მეთოდია. სწორედ ამიტომ ის პოპულისტების არსენალში ყველაზე ეფექტური იარაღია. მიუხედავად იმისა, გვარდება თუ არა საზოგადოების პრობლემები, ახალი რეგულაციების შემოღებით იქმნება შთაბეჭდილება, რომ პოლიტიკოსები რაღაცას აკეთებენ.  სწორედ იმის შედეგად, რომ რეგულირება ასე პოპულარულია პოლიტიკოსებს შორის, აშშ-ს ფედერალური რეგულაციების კოდექსი 2009 წლის მონაცემებით 163 333 გვერდს მოიცავდა (ეს რიცხვი არ შეიცავს შტატების დონის რეგულაციებს). ამ ბლოგში ჩვენ განვიხილავთ რეგულირების დანახარჯებს – რეგულირების იმ ნაწილს, რომელსაც სათანადო ყურადღება თითქმის არასდროს ექცევა. შემდეგ კვირაში კი ჩვენ ვისაუბრებთ რეგულირების დადებით მხარეებზე. მეტიც, შემდეგ კვირაში ჩვენ ვისაუბრებთ რეგულირების გავლენის ანალიზის (Regulatory Impact Analysis) მეთოდზე, რომელიც რეგულირების დროს სწორი გადაწყვეტილებების მიღებაში გვეხმარება. <h5>რეგულირებას თავისი საფასური აქვს</h5> რეგულირების უარყოფითი მხარეების ილუსტრირებისთვის მართვის თეორიიდან კარგი მაგალითის მოყვანა შეიძლება. ჭკვიანმა მენეჯერმა ყოველთვის იცის ორი უკიდურესობის: ერთი მხრივ, ორგანიზაციაში მართვის დაბალ დონეებზე მიმდინარე მოვლენებისადმი უყურადღებობისა და მეორე მხრივ, მიკრომენეჯმენტის (დაბალ ორგანიზაციულ დონეებზე გადამეტებული და დეტალური მართვის) საფრთხის შესახებ. ის, რომ უყურადღებობა სახიფათოა, ყველას კარგად ესმის, მაგრამ რატომ არის პრობლემა მიკრომენეჯმენტშიც? მენეჯერებს ხშირად ჰგონიათ, რომ მათ ყოველთვის ყველაზე კარგად იციან, რა და როგორ უნდა გაკეთდეს. ამიტომ, არცთუ იშვიათად, ისინი ცდილობენ ამოცანის შესრულებისათვის საჭირო ყველა დეტალის გაწერასა და დაზუსტებას. თუმცა ორგანიზაციაში ასეთი მიდგომა ხშირად არ ამართლებს, რადგან საჭიროა მუშაკებს ჰქონდეთ საკმარისი თავისუფლება, მათ შორის გადაწყვეტილების მიღების საკითხშიც. სწორედ ამ შეხედულებაზეა დაფუძნებული „მიზნობრივი მენეჯმენტი“-ის (goal-based management) იდეა, რომლის მიხედვითაც მაღალი დონის მენეჯერები მათ დაქვემდებარებულ მმართველებს აცნობენ მხოლოდ შესასრულებელ ამოცანებსა და მისაღწევ მიზნებს, ხოლო ის, თუ როგორ და რა ხერხებით იქნება ეს მიზანი მიღწეული და დასახული ამოცანა შესრულებული, თავიდან ბოლომდე საოპერაციო მენეჯმენტის გადასაწყვეტია. მიზნობრივი მენეჯმენტის პრინციპის უგულებელყოფის ცნობილი მაგალითია წითელი არმიის გამოცდილება. გერმანელმა სამხედრო ისტორიკოსმა, კარლ-ჰაინც ფრიზერმა თავის 2007 წლის წიგნში(გერმანულად) სცადა ეპასუხა მეტად საინტერესო კითხვისათვის: რატომ განიცადა წითელმა არმიამ დიდი დანაკარგი მაშინ, როდესაც ფაშისტური არმია უკვე სავალალო მდგომარეობაში იყო? მიუხედავად იმისა, რომ 1943 წლიდან წითელი არმიის უპირატესობა არსებული რესურების (ჯარისკაცები და აღჭურვილობა) მიხედვით უკვე ცხადზე ცხადი გახდა, მან ფაშისტურ არმიაზე გაცილებით დიდი დანაკარგი განიცადა გერმანელების დასავლეთისკენ განდევნისას. მაგალითად, ბერლინის ოპერაციაში, ბერლინამდე უკანასკნელ გერმანულ დაცვით პოზიციაზე წითელმა არმიამ 72 000 ჯარისკაცი დაკარგა მაშინ, როდესაც გერმანული არმიისთვის მსხვერპლმა მხოლოდ 12 344 დაღუპული შეადგინა. ეს კი იმ პირობებში, როდესაც წითელი არმია 1 მილიონი ჯარისკაცით, 3 155 ტანკითა და 16 934 ტყვიამფრქვევით უტევდა მხოლოდ 100 000 ჯარისკაცით, 512 ტანკითა და 600 ტყვიამფრქვევით შეიარაღებულ ფაშისტურ არმიას. ფრიზერი ბრძოლის ამ და სხვა მსგავს შედეგებს არმიების ორგანიზაციულ სტრუქტურებში არსებული განსხვავებით ხსნის. მაშინ, როდესაც წითელი არმია აგებული იყო ბრძანებისა და შესრულების პრინციპზე, ფაშისტური არმია მისი წინამორბედი პრუსიული არმიისგან მემკვიდრეობით მიღებულ  „მისიაზე დაფუძნებულ“ ტაქტიკას (mission-type tactics) მისდევდა. „მიზნობრივი მენეჯმენტის“ მსგავსად „მისიაზე დაფუძნებული“ ტაქტიკა განსაზღვრავს მიზნებს, მაგრამ არ მოიცავს მათი შესრულების დეტალურ აღწერას. როგორც ფრიზერი ამტკიცებს, წითელ არმია ასეთი დიდი მსხვერპლის თავიდან აცილებას შეძლებდა მართვის იერარქიის დაბალ დონეებზე გადაწყვეტილებების თავისუფლების მინიჭების შემთხვევაში. ფაშისტური არმიისაგან განსხვავებით, წითელ არმიაში ნებისმიერი სახის დამოუკიდებელი მოქმედება დაუმორჩილებლობად აღიქმებოდა. მიზეზი, თუ რატომ მუშაობს „მიზნობრივი მენეჯმენტი“ საუკეთესოდ, მარტივია. მართვის მაღალ დონეებზე მხოლოდ დიდ სურათს ხედავენ, მაგრამ მათ არ იციან ბევრი ის დეტალი, რომელიც ოპერაციის ძირითად ნაწილს შეადგენს. რაც შეეხება ამ დეტალებს, მათი სპეციფიკა უკეთ იციან მათ, მართვის დაბალი დონიდან, ვინც უშუალოდ მონაწილეობს კონკრეტული დავალებების შესრულებაში და ამის საკმარისი გამოცდილება აქვს. ორივე მიზეზი პირდაპირ უკავშირდება იმ კითხვას, თუ რამდენად რეგულირებული უნდა იყოს საზოგადოება. <h5>საზოგადოების მართვა</h5> თუ ვინმე თვლის, რომ მთავრობის მიზანი მისი თითოეული წევრის კეთილდღეობაზე ზრუნვა უნდა იყოს, მაშინ საზოგადოების მიკრომენეჯმენტი მეტად სახიფათოა, იმავე მიზეზების გამო, რატომაც ორგანიზაციის შემთხვევაში. როგორც წესი, ხალხმა უკეთ იცის, რა არის მისთვის საუკეთესო და როგორ მოახდინოს საკუთარი კეთილდღეობის მაქსიმიზაცია. მთავრობამ კი, ვინაიდან მას ხშირ შემთხვევაში, ძირითადად ინფორმაციის ნაკლებობის გამო, არ შეუძლია საზოგადოების ბედნიერების გაზრდა, ტყუილუბრალოდ და უნაყოფოდ არ უნდა შეზღუდოს ინდივიდები საკუთარი სურვილებისა და მიზნების განახორციელების გზებში. რეგულაციები მდგომარეობას აუმჯობესებს მხოლოდ მაშინ, როცა ეკონომიკური აგენტები ერთმანეთთან კონფლიქტში შედიან ან ვერ ახერხებენ კოორდინირებას. ის პრინციპი, რომ საზოგადოების წევრებმა თავად იციან ყველაზე კარგად, თუ რა არის მათთვის საუკეთესო, ეკონომიკაში აისახა როგორც მეთოდოლოგიური ინდივიდუალიზმის პრინციპი. ამ პრინციპის თანახმად, ნებისმიერი ეკონომიკური არგუმენტი უნდა გამომდინარეობდეს ინდივიდების უპირატესობებიდან და სურვილებიდან, ვინაიდან ინდივიდებმა ყველაზე კარგად იციან, თუ როგორ გაზარდონ თავიანთი კეთილდღეობა მაქსიმუმამდე. საქართველო არ გამოირჩევა რეგულაციების სიმძიმით. აქ ხალხს უფლება აქვს მთავრობის ზედმეტი ჩარევის გარეშე ისწრაფოს საკუთარი მიზნებისკენ. მეტიც, თუ დავაკვირდებით ისეთ პრობლემებს, როგორიცაა მანქანების გადატვირთული მოძრაობა თბილისში, აქ შეიძლება საკმარისზე ნაკლები რეგულაციაც კი არსებობდეს. შემდეგ კვირას, მომდევნო სტატიაში, ჩვენ დეტალურად განვიხილავთ პრინციპებს, რომლითაც უნდა იხელმძღვანელოს მთავრობამ იმის გადაწყვეტისას, შემოიღოს რეგულაცია თუ არა.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2885	http://www.iset.ge/blog/?p=2943
Why are some societies poor… Over the winter holidays, I had the leisure to read the book “Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity, and Poverty” by MIT economist Daron Acemoglu and Harvard political scientist James A. Robinson (Crown Business 2012, 544 pages, Hardcover $20.00). Both authors are very eminent – one would not be surprised if Acemoglu, a Turkish-born Armenian and the most frequently cited contemporary economist, would receive the Nobel Prize in economics somewhere down the road. After reading the book, I was rather disappointed, because it appeared to me as if its message bordered on triviality. Didn’t the authors just say that dictators who oppress and exploit their populations are bad, while inclusive democracies that abide by the rule of law are good? Well, the longer I think about their theory, the more I find it appealing, in particular as I can nicely connect it with my experiences as an economist living in Georgia. … while other societies are rich? (Source: Wikimedia Commons) CREATIVE DESTRUCTION Acemoglu and Robinson draw on an idea put forward by Joseph Schumpeter (1883-1950). According to Schumpeter, the driving force behind economic progress is what he calls “creative destruction”, namely the replacement of old business models by new ones, of old products by new products, and of old professions by new professions. Instead of emphasizing the positive, constructive role of entrepreneurs (“building up a business”), he focuses on the fact that new developments in the economy usually go at the expense of existing sectors and industries. Yet Schumpeter believes that this destruction is at the core of economic progress, and that without it there would be just stagnation and incrustation. Indeed, it is easy to find examples for the beneficial role of creative destruction. For instance, at the beginning of the 20<sup>th</sup> century, entrepreneurs producing pneumatic tires have replaced those who made wooden wheels, but the frequent English name “Wright” indicates that wheelwright was an important profession in the past. Despite the destruction of the wheelwright profession, everybody would agree that the replacement of wooden wheels by pneumatic tires was part of the economic progress of humankind. As a matter of fact, those who control the economy are usually also politically powerful. Yet if this is so, Acemoglu and Robinson ask, why should economic-political rulers allow creative destruction to happen, as this destruction threatens the very basis of their economic and political power? And indeed, as they show, creative destruction was and is frequently suppressed by those who possess power. Supported by a plethora of interesting, sometimes curious and funny examples, the authors interpret economic history as a fight between those who want to preserve existing “modes of production” (to use a Marxian term) against those who come up with fresh ideas for unlocking new technologies and new markets. Putting it simple, Acemoglu and Robinson claim that when the conservative forces prevail, there is poverty, while it leads to progress and development when the forces of creative destruction are unleashed. One of the most convincing examples in support of their viewpoint is the fact that there were various inventions of weaving machines and even of steam engines all over Europe before the industrial revolution. But these novelties were seen as threats to the existing economic order and were thus successfully suppressed by the ruling elites. But why did industrialization pick up in England then? EXCLUSIVE AND INCLUSIVE INSTITUTIONS The authors not only describe the struggle between preservers and creative destroyers, but they also try to explain what determines the winner of this struggle. Here their concepts of “inclusive institutions” and “exclusive institutions” come into play. Acemoglu and Robinson classify the economic and political institutions of a society on a scale of “inclusiveness”. The more inclusive institutions are, the more they reflect the economic interests of many members of the society (as opposed to the economic interests of just a small elite). In its most mature form, inclusive institutions are governed by a legal system that does not favor anybody, but treats everybody’s economic interests equally. Exclusive institutions, on the other hand, are directly controlled by a despot or by laws that foster the interests of the existing elite at the expense of the interests of those excluded from power. The theory has many facets and twists that cannot be described here, but the above argument is what I would consider to be its centerpiece. To my mind, one can rightfully criticize the breadth of the domain to which this theory is applied, namely all societies throughout geography and time. Certainly, there were societies in history with institutions that were neither exclusive nor inclusive in the above sense. However, the general framework Acemoglu and Robinson propose is, despite its simplicity, amazingly powerful for interpreting history and even for making predictions. For instance, Acemoglu and Robinson have a clear opinion about the future of “Chinese Capitalism”. Many economists are impressed by the Chinese achievements of the last twenty years, where mega-projects like airports and large water dams are carried out in breathtaking speed, and they believe that China will sooner or later overtake the West. Acemoglu and Robinson disagree. While also the exclusive institutions of China can generate some growth (otherwise there is nothing that can be exploited by an elite), they claim that in the middle-run these institutions will not allow for creative destruction. So, they predict, Chinese economic development will slow down. Already now, though generating high growth rates, the transformation of China neglects the economic interests of many members of the society, potentially causing unrest and upheaval – a negative side effect of exclusive institutions. After publication of their book, it was revealed that the elite of the Chinese communist party has accumulated huge riches, and just this week it became public that much of this money was harbored abroad. To my mind, this illustrates the exclusive character of the Chinese model. For Acemoglu and Robinson, an open, democratic, and free society is not an impediment to long-run economic development, but rather its most important precondition. AND GEORGIA? If we subscribe to this theory, we should believe that Georgia has a bright future. Since the Rose Revolution of 2003, Georgia has done amazingly well in establishing inclusive institutions. These were so strong that the rulers who set up these institutions finally lost the elections and had to step down. Yet also the new political leaders of Georgia abide by the rules of democracy. While initially there were some calls to persecute the representatives of the old government, by and large a policy of revenge has been avoided. Even more importantly, on the level of experts, technocrats, and bureaucrats, able people affiliated with the old government were not ousted. Almost all judges were left in office, maintaining an independent judiciary system, a crucial component of a system of “checks and balances”. In contrast, Acemoglu and Robinson describe how in South American countries the first act of new rulers is always to replace the judges at courts. Even President Roosevelt in the USA tried to get rid of a critical supreme court in the 1930s (to no avail). Though being democratic just since about 10 years, Georgian institutions seem to be very mature and much more inclusive than what can be seen in most of South America. Therefore, after reading the book, I am now more optimistic about Georgia. If institutions determine the long-run economic success of a society, then Georgia is on the right track.	რატომაა ზოგი ერი ღარიბი … ზამთრის არდადეგებზე ეკონომისტ დარონ აჯემოღლუსა (მასაჩუსეტსის ტექნოლოგიური ინსტიტუტი) და პოლიტოლოგ ჯეიმს ა. რობინსონის (ჰარვარდის უნივერსიტეტი) ერთობლივი ნაშრომის (“Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity, and Poverty”, Crown Business 2012, 544 გვერდი, Hardcover $20.00) წასაკითხად მოვიცალე. ორივე ავტორი სახელგანთქმულია და გასაკვირი არ იქნება თუ აჯემოღლუ, თანამედროვეობის ყველაზე ხშირად ციტირებული თურქეთში დაბადებული სომეხი ეკონომისტი, უახლოეს მომავალში მიიღებს ნობელის პრემიას ეკონომიკაში. წიგნის წაკითხვის შემდეგ ოდნავ იმედგაცრუებულიც კი დავრჩი, რადგან მასში მოცემული მთავარი მესიჯი ტრივიალურად მეჩვენა. განა ავტორები იმას არ ამტკიცებენ, რომ დიქტატორი, რომელიც საზოგადოებას ავიწროვებს და ექსპლუატაციას უწევს, ცუდია; კანონის უზენაესობაზე დამყარებული ინკლუზიური დემოკრატია კი — კარგი? თუმცა, რაც უფრო მეტს ვფიქრობ, მით უფრო მომწონს მათი თეორია. მითუმეტეს, რომ ეს იდეა თანხვედრაშია ჩემი, საქართველოში მცხოვრები ეკონომისტის აქაურ გამოცდილებასთანაც. … ზოგი კი მდიდარი? (წყარო: Wikimedia Commons) <h5>შემოქმედებითი განადგურება</h5> აჯემოღლუ და რობინსონი ჯოზეფ შუმპეტერის (1883-1950) იმ იდეას ეყრდნობიან, რომლის მიხედვითაც ეკონომიკური პროგრესის მამოძრავებელი ძალა „შემოქმედებითი განადგურებაა“. ეს უკანასკნელი კი გულისხმობს ძველი ბიზნეს მოდელების, პროდუქტებისა და პროფესიების ახლით ჩანაცვლებას. იმის ნაცვლად, რომ ხაზი გაესვა მეწარმეების დადებითი და კონსტრუქციული როლისთვის (ბიზნესის აწყობა), ის ყურადღებას ამახვილებს იმ ფაქტზე, რომ ქვეყნის განვითარება, როგორც წესი, არსებული სექტორებისა და ინდუსტრიების ხარჯზე მიმდინარეობს. თუმცა, შუმპეტერის აზრით, ეს განადგურება არის ეკონომიკური პროგრესის ბირთვი, რომლის გარეშეც სტაგნაცია გარდაუვალი იქნებოდა. მარტივია შემოქმედებითი განადგურების დადებითი როლის დამამტკიცებელი საბუთების პოვნა ისტორიაში. მაგალითად, მეოცე საუკუნის დასაწყისში პნევმატურმა საბურავებმა ჩაანაცვლა ხის ბორბლები. ინგლისურ ენაში ხშირი სახელი „Wright“ (wheelwright ანუ ხის ბორბლების ხელოსნის აღმნიშვნელი სიტყვის ნაწილი) მიანიშნებს, რომ ხის ბორბლის ოსტატი იყო მნიშვნელოვანი პროფესია წარსულში. მიუხედავად ამ პროფესიის განადგურებისა, ყველა დაგვეთანხმება, რომ ხის ბორბლის ჩანაცვლება პნევმატური საბურავებით იყო კაცობრიობის ეკონომიკური პროგრესის მნიშვნელოვანი ნაწილი. ფაქტია, რომ ვინც ეკონომიკას აკონტროლებს, პოლიტიკურადაც ძლიერია. თუ ეს ასეა, აჯემოღლუ და რობინსონი სვამენ კითხვას, რატომ უნდა დაუშვან შემოქმედებითი განადგურება ამ ეკონომიკურ-პოლიტიკურმა ლიდერებმა, თუ ეს მათი ეკონომიკური და პოლიტიკური სიძლიერის საძირკველს შეარყევს? მართლაც, როგორც მათ აჩვენეს, შემოქმედებით განადგურებას ხშირად სწორედ ისინი უშლიან ხელს, ვისაც ძალაუფლება აქვს. საინტერესო, ზოგჯერ საკვირველი და ამავე დროს სასაცილო მაგალითებით, ავტორებმა ახსნეს ეკონომიკური ისტორია, როგორც ბრძოლა არსებული „წარმოების წესის“ (მარქსისტულ ტერმინს თუ გამოვიყენებთ) შენარჩუნების მომხრეებსა და ახალი იდეების მქონე ხალხს შორის, რომელსაც სურს ახალი ტექნოლოგიებისა და ახალი ბაზრების გახსნა. მარტივად რომ ვთქვათ, აჯემოღლუმ და რობინსონმა სცადეს დაემტკიცებინათ, რომ როდესაც კონსერვატიული ძალებია გაბატონებული, მაშინ გვაქვს სიღარიბე. ხოლო მაშინ, როცა შემოქმედებითი განადგურების ძალები ძლიერია, გვაქვს პროგრესი და განვითარება. მათი ხედვის ყველაზე დამაჯერებელ მაგალითს წარმოადგენს ის, რომ საქსოვი მანქანები და ორთქლის ძრავა ევროპაში ჯერ კიდევ ინდუსტრიულ რევოლუციამდე გამოიგონეს, მაგრამ ეს სიახლეები აღიქმებოდა, როგორც საფრთხე არსებული ეკონომიკური წყობისთვის და ამიტომ აკრძალული იყო მმართველი ელიტის მიერ. მაშინ, რატომ დაიწყო ინდუსტრიალიზაცია მაინცდამაინც ინგლისში? <h5>ექსკლუზიური და ინკლუზიური ინსტიტუტები</h5> ავტორებმა არამარტო აღწერეს ბრძოლა არსებულის შემნარჩუნებლებსა და შემოქმედებით გამანადგურებლებს შორის, არამედ შეეცადნენ აეხსნათ ამ ბრძოლაში გამარჯვების მომტანი ფაქტორებიც. აქ უკვე შემოდის ცნებები „ექსკლუზიური ინსტიტუტი“ და „ინკლუზიური ინსტიტუტი“. აჯემოღლუმ და რობინსონმა მოახდინეს ეკონომიკური და პოლიტიკური ინსტიტუტების კლასიფიკაცია ინკლუზიურობის დონის მიხედვით. რაც უფრო მეტად ინკლუზიურია ინსტიტუტი, საზოგადოების მით უფრო მეტი წევრის ეკონომიკურ ინტერესს ითვალისწინებს (მცირერიცხვოვანი ელიტის ეკონომიკური ინტერესების საწინაღმდეგოდ). ყველაზე სრულყოფილი ინკლუზიური ინსტიტუტები სამართლებრივი სისტემით იმართება და მისთვის ყველას ეკონომიკური ინტერესი თანაბარია. ექსკლუზიური ინსტიტუტები კი პირდაპირ დესპოტების მიერ ან ისეთი კანონმდებლობის შესაბამისად კონტროლდება, რომელიც უპირატესობას ანიჭებს ელიტის ინტერესებს, არაელიტური ჯგუფების ჩაგვრის ხარჯზე. ამ თეორიის ბევრ სხვა ასპექტს აქ არ განვიხილავ, რადგან ვფიქრობ, რომ სწორედ ზემოთ მოყვანილი არგუმენტებია საკვანძო. ჩემი აზრით, ამ თეორიის გაკრიტიკება სამართლიანად შეიძლება მისი პარსიმონიულობის გამო. შეუძლებელია მან ახსნას ყველა საზოგადოება გეოგრაფიული თუ დროითი თვალსაზრისით, მითუმეტეს, რომ ისტორიის მანძილზე არსებობდა საზოგადოებები, რომელთაც არც ექსკლუზიური და არც ინკლუზიური ინსტიტუტები ჰქონია. თუმცა აჯემოღლუსა და რობინსონის ზოგადი და მარტივი ჩარჩო წარმოადგენს საკმაოდ ძლიერ ინსტრუმენტს, როგორც ისტორიის ასახსნელად, ასევე პროგნოზების გასაკეთებლად. მაგალითად, აჯემოღლუსა და რობნისონს აქვთ მკაფიო მოსაზრება „ჩინური კაპიტალიზმის“ მომავლის შესახებ. აჯემოღლუ და რობინსონი არ ეთანხმებიან ბოლო ოცი წლის განმავლობაში ჩინეთის მიღწევებით (უსწრაფესად აშენებული აეროპორტები, უზარმაზარი წყლის კაშხლები …) აღტაცებულ იმ უამრავ ეკონომისტს, რომელსაც მიაჩნია, რომ ადრე თუ გვიან ჩინეთი დასავლეთსაც გაუსწრებს. მიუხედავად იმისა, რომ ქვეყნის ექსკლუზიურმა ინსტიტუტებმა რაღაც დონის ზრდას მაინც მიაღწიეს, ავტორები ამტკიცებენ, რომ ეს დიდხანს ვერ გაგრძელდება. აჯემოღლუსა და რობინსონის მოსაზრებით, საშუალოვადიან პერიოდში ეს ინსტიტუტები შემოქმედებითი განადგურების პროცესს შეზღუდავს და ჩინეთის ეკონომიკური განვითარებაც შეფერხდება. უკვე ახლაც, მიუხედავად მაღალი ზრდის ტემპისა, ჩინეთის ტრანსფორმაცია უგულებელყოფს საზოგადოების უამრავი წევრის ეკონომიკურ ინტერესს, რაც პოტენციურად საზოგადოებრივ დაპირისპირებასა და დიდ სოციალურ ძვრებს იწვევს. ეს უკანასკნელი კი ექსკლუზიური ინსტიტუტების კიდევ ერთი უარყოფითი გვერდითი ეფექტია. წიგნის გამოქვეყნების შემდეგ გამოაშკარავდა, რომ ჩინური კომუნისტური პარტიის ელიტამ მართლაც მოახერხა უზარმაზარი დოვლათის დააგროვება და ზუსტად ამ კვირაში სახალხოდ გახდა ცნობილი, რომ მათი სიმდიდრის დიდი ნაწილი უცხოეთში საიმედოდ ინახება. ჩემი აზრით, ეს ჩინური მოდელის ექსკლუზიურ მახასიათებელს წარმოადგენს. აჯემოღლუსა და რობინსონისთვის ღია, დემოკრატიული და თავისუფალი საზოგადოება გრძელვადიანი ეკონომიკური განვითარების შემაფერხებელი კი არა, პირიქით, განვითარების უმნიშვნელოვანესი წინაპირობაა. <h5>და საქართველო?</h5> ამ თეორიას თუ დავუჯერებთ, საქართველოს ნათელი მომავალი ელოდება. 2003 წლიდან, ვარდების რევოლუციის შემდეგ, საქართველომ დიდ წარმატებას მიაღწია ინკლუზიური ინსტიტუტების ჩამოყალიბების საქმეში. ეს ინსტიტუტები იმდენად ძლიერი აღმოჩნდა, რომ ბოლოს მათივე დამაარსებლებმა წააგეს არჩევნები და გზა ახალ მმართველებს დაუთმეს. ახალი პოლიტიკური ლიდერებიც დემოკრატიის მომხრენი არიან. თავდაპირველად, ძველი მთავრობის წარმომადგენლების გასამართლების საწყისი განზრახვის მიუხედავად, მათ პოლიტიკური რევანში არ დაუშვეს. უფრო მნიშვნელოვანია, რომ ექსპერტების, ტექნოკრატებისა და ბიუროკრატების დონეზე, ძველი მთავრობის სამსახურში მყოფი ხალხი ახალმა პოლიტიკურმა ძალამ არ განდევნა. თითქმის ყველა მოსამართლე დარჩა თავის სამსახურში, რითაც შენარჩუნდა დამოუკიდებელი სასამართლო სისტემა, რაც უმნიშვნელოვანესია „კონტროლისა და დაბალანსებული“ სისტემისთვის. ამის საწინააღმდეგოდ, აჯემოღლუმ და რობინსონმა მოიყვანეს სამხრეთ ამერიკული ქვეყნების მაგალითი, სადაც ახალმოსული მთავრობის პირველი ნაბიჯი ყოველთვის იყო მოსამართლეების შეცვლა. პრეზიდენტმა რუზველტმაც კი სცადა თავიდან მოეშორებინა მისდამი კრიტიკულად განწყობილი სასამართლო 1930-იან წლებში (თუმცა უშედეგოდ). მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოში დემოკრატიული პროცესები სულ რაღაც ათი წელია დაიწყო, ქართული ინსტიტუტები, როგორც ჩანს, გაცილებით სრულყოფილი და ინკლუზიურია, ვიდრე უმეტესი სამხრეთ ამერიკული ქვეყნებისა. ამიტომაც, ამ წიგნის წაკითხვის შემდეგ, გაცილებით ოპტიმისტურად ვარ განწყობილი საქართველოს მომავლისადმი. თუ ინსტიტუტები განსაზღვრავს გრძელვადიან ეკონომიკურ წარმატებას, მაშინ საქართველო ნამდვილად სწორ გზას ადგას.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2867	http://www.iset.ge/blog/?p=2914
Baku: The new seaside boulevard and the Crystal Hall (Source: Wikimedia Commons) Since some years, Azerbaijan experiences an immigration wave. Chart 1 shows the net immigration (immigration minus emigration) to Azerbaijan during the last 22 years. As can be seen, in every year since 2008 more people are immigrating to Azerbaijan than there are emigrating. In 2012, for instance, 2000 net migrants came to Azerbaijan. Migration flows are governed by economic, social, and political motives. One may categorize these to be either pull factors or push factors . Push factors are typically the lack of economic opportunities in the countries of origin, failing governments, war, poverty, and other unpleasant circumstances that cause people to move away. Pull factors attract people to a particular destination country. The dynamic US economy, promising immigrants to ascend in their social status if they work hard, is such a pull factor. Providing to the unemployed decent social benefits, as it is practiced in many European countries, may pull migrants to Europe. Azerbaijan does not offer the economic opportunities and high incomes of countries in North America and Western Europe, nor does it have a generous welfare state that provides transfers to new arriving immigrants. So what are the pull factors and the push factors behind the migration to Azerbaijan? WHY AZERBAIJAN BECOMES ATTRACTIVE Chart 2 shows the origins of those people who came to Azerbaijan between 2008 and 2012 and their numbers.  Most immigrants came from the Russian Federation, in total more than 8000 persons. Arguably, many of these are ethnic Azerbaijanis who left their country during the last decades and returned recently. One of the main pull factors is the economic development of Azerbaijan during the last years, as reflected in high gross domestic product (GDP) growth per capita and considerable poverty reduction. In the last years, the growth rate of the Azerbaijani economy was one of the highest in the world, peaking in 2006 with an incredible 34.5% (World Bank data). The reasons for this development go back to 1994, when Azerbaijan signed the so-called “Contract of the Century” with leading global oil companies. Driven by the extraction of oil, since the end of the Soviet Union the nominal GDP per capita almost quadrupled, standing now at around $7,500 (Georgia: $3,500). The poverty rate decreased from 50% in 2001 to 7.5% in 2011 (World Bank data), and the unemployment level is about 5-6 % with a decreasing trend. The construction sector, particularly well-suited to absorb immigrants who lack qualifications, assumes an increasingly important role in the economy. The capital of Azerbaijan increases not only in population but also in the size of its residential areas. Places which were unpopulated 10 years ago are now full of new buildings. The metro was upgraded with many new stations and now reaches out to the suburbs of Baku. Recenlty, Hilton and Kempinski hotels opened. The promenade at the Caspian Sea was prolonged and renovated, and a grandiose building called “Crystal Hall” was constructed for the Eurovision Contest in 2012. The construction sector now takes the second place after the oil sector in terms of contribution to the GDP (the distance is rather large, however: while the oil sector accounts for around 50% to the GDP, construction contributes only 8%). Push factors may be a hostile atmosphere Azerbaijanis face in some places of the Russian Federation. For example, in October 2013 an Azerbaijani man was blamed of killing a Russian boy in Moscow. There were demonstrations, riots, and even pogroms in Moscow against people from the Caucasus, especially Azerbaijanis. MIGRATION NUMBERS TELL A STORY The development of net migration into a country is an indicator not always fully appreciated by economists, who are somewhat fixated on the gross domestic product (GDP). The net migration reflects both specific historical events as well as the general development of a country. For example, if we look at Chart 1 again, it can be seen that in the beginning of the 1990s there was a considerable net emigration, around 55,000 people just in 1990. This emigration reflects both the collapse of the Soviet Union, which brought about economic decline, and the new freedom to travel. After decades of Soviet rule, Azerbaijanis for the first time had the chance to move abroad, and many made use of this opportunity. And the numbers also tell about the Nagorno-Karabakh conflict that escalated in those years and led many Armenians residing in Azerbaijan to leave the country. According to the Azerbaijan Statistics department, in the year 1989 there were 390,500 Armenians living in Azerbaijan. While the GDP says something about the performance of the economy, it does not measure the overall quality of life well, which is only indirectly correlated with economic output. Quality of life also encompasses political freedom, safety, and even the richness of the natural environment. International migrants know which places that are nice for settling down, and if a country becomes a target of immigration, this is an achievement perhaps more impressive than high economic growth numbers. This aspect is largely missing in the Georgian debate about immigration. If people like to come to Georgia, this is first and foremost an indicator of success. In the end, life in Georgia cannot be so bad if people want to exchange it for the lives in their home countries.	ბაქო: ახალი ბულვარი და კრისტალ ჰოლი (წყარო: Wikimedia Commons) უკვე რამოდენიმე წელია აზერბაიჯანში იმიგრაციის მზარდი ტალღა შეინიშნება. გრაფიკი 1 ასახავს აზერბაიჯანის წმინდა იმიგრაციას (იმიგრაციისა და ემიგრაციის სხვაობას) ბოლო 22 წლის განმავლობაში. მონაცემები მიუთითებს იმაზე, რომ 2008 წლიდან ყოველწლიურად იმიგრანტთა რაოდენობა უფრო და უფრო მეტად აღემატება ემიგრანტთა რიცხვს. 2012 წელს აზერბაიჯანიდან წასულთა რაოდენობა უკვე 2000-ით ჩამორჩებოდა ქვეყანაში ჩასულთა მაჩვენებელს. მიგრაციული ნაკადების მიმართულებასა და მოცულობას ეკონომიკური, სოციალური და პოლიტიკური მიზეზები წარმართავს. აღნიშნული მიზეზები შეიძლება ორ ჯგუფად გავყოთ: იმიგრაციის ხელშემწყობ ანუ მიმზიდველ და ემიგრაციის წამახალისებელ ანუ განმზიდველ ფაქტორებად. როგორც წესი, განმზიდველ ფაქტორებად ქვეყანაში ეკონომიკური შესაძლებლობების ნაკლებობა, ვერშემდგარი სახელმწიფო მმართველობა, ომი, სიღარიბე და სხვა უსიამოვნო გარემოებები გვევლინება. ისინი ადგილობრივ მოსახლეობას გამგზავრებისკენ უბიძგებს. მიმზიდველი ფაქტორის მაგალითია შეერთებული შტატების დინამიური ეკონომიკა, რომელიც სიბეჯითის სანაცვლოდ წარმატების მიღწევის პირობაა. უმუშევართა სოციალური შეღავათებით უზრუნველყოფამ კი, როგორც ეს ევროპის ქვეყნების უმრავლესობაშია მიღებული, შეიძლება მიგრანტებს ევროპისკენ უბიძგოს. აზერბაიჯანი არც ჩრდილოეთ ამერიკისა და დასავლეთ ევროპის მსგავს ეკონომიკურ შესაძლებლობებს და არც სოციალურ კეთილდღეობასა და ტრანსფერებს სთავაზობს ახლადჩასულ იმიგრანტებს. მაშ, რა მიმზიდველი და განმზიდველი ფაქტორები განსაზღვრავს მიგრაციულ პროცესებს აზერბაიჯანში? <h5>რატომ ხდება აზერბაიჯანი მიმზიდველი იმიგრანტთათვის?</h5> გრაფიკი 2 ასახავს აზერბაიჯანში საცხოვრებლად დარჩენის მიზნით 2008-2012 წლებში ჩასულთა რაოდენობას ემიგრაციის ქვეყნების მიხედვით. ამ ტიპის იმიგრანტების უმრავლესობა, 8000 ადამიანზე მეტი, რუსეთის ფედერაციიდან ჩავიდა. სავარაუდოდ, ამ ადამიანების უმრავლესობა ის ეთნიკური აზერბაიჯანელები არიან, რომლებმაც გასული ათწლეულების მანძილზე დატოვეს ქვეყანა და ახლა უკან ბრუნდებიან. ერთ-ერთი ძირითადი მიმზიდველი ფაქტორი არის ბოლო წლებში აზერბაიჯანის ეკონომიკური განვითარება, რომელიც ერთ სულ მოსახლეზე მთლიანი შიდა პროდუქტის (მშპ) ზრდის ტემპსა და სიღარიბის მკვეთრ შემცირებაში აისახა. გასულ წლებში აზერბაიჯანის ეკონომიკა მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე მაღალი ტემპით იზრდებოდა. 2006 წელს ზრდის მაჩვენებელმა პიკს მიაღწია და 34,5% შეადგინა (მსოფლიო ბანკის მონაცემები).  ასეთი ზრდის მიზეზი 1994 წელია, როდესაც აზერბაიჯანმა ხელი მოაწერა ე.წ. „საუკუნის კონტრაქტს“ მსოფლიოს ლიდერ ნავთობ კომპანიებთან. სწორედ ნავთობის მოპოვების გამო, საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ აზერბაიჯანის მშპ ერთ სულ მოსახლეზე გაოთხმაგდა და ამჟამად $7500-ს შეადგენს (შედარებისათვის, საქართველოს ანალოგიური მაჩვენებელი არის $3500). სიღარიბის დონე 50%-იდან, რომელიც 2001 წელს ფიქსირდებოდა, 7.5%-მდე შემცირდა 2011 წლისთვის (მსოფლიო ბანკის მონაცემები). უმუშევრობა 5-6%-ია და კლებადი ტენდენციით ხასიათდება. სამშენებლო სექტორი, რომელიც მნიშვნელოვან როლს იძენს ეკონომიკაში, განსაკუთრებით იზიდავს ნაკლებად კვალიფიციურ  იმიგრანტებს. აზერბაიჯანის დედაქალაქი არა მარტო მოსახლეობის რაოდენობის გათვალიწინებით იზრდება, არამედ საცხოვრებელი ადგილების ზომებითაც.  ადგილები, რომლებიც 10 წლის წინ დაუსახლებელი იყო, ახლა სავსეა ახალი შენობებით. მოხდა მეტროს განახლება და დაემატა რამოდენიმე სადგური. ახლახანს გაიხსნა ჰილტონისა და კემპინსკის სასტუმროები. კასპიის ზღვის სანაპიროზე სასეირნო ბულვარი გაგრძელდა და განახლდა, 2012 ევროვიზიის კონკურსისთვის სანაპიროზე აშენდა გრანდიოზული „კრისტალ ჰოლი“. მშენებლობა რიგით მეორე სექტორია, რომელსაც ყველაზე დიდი წვლილი შეაქვს აზერბაიჯანის მთლიან შიდა პროდუქტში ნავთობის სექტორის შემდეგ (თუმცა აღსანიშნავია, რომ განსხვავება ძალიან დიდია. მაშინ როცა ნავთობ სექტორის წილი მშპ-ში 50%-ია, სამშენებლო სექტორის წილი მხოლოდ 8%-ია). რუსეთის ფედერაციაში აზერბაიჯანელების მიმართ არსებული მტრული განწყობაც შეიძლება იყოს რუსეთიდან აზერბაიჯანში გადასახლების წამახალისებელი ფაქტორი. მაგალითად, 2013 წლის ოქტომბერში მოსკოვში აზერბაიჯანელი მამაკაცი დაადანაშაულეს რუსი ბიჭის მკვლელობაში. მოსკოვში იმართებოდა დემონსტრაციები, ბუნტები და დარბევები კავკასიელი და განსაკუთრებით, აზერბაიჯანელი ხალხის წინააღმდეგ. <h5>რას გვიყვება მიგრაციის მონაცემები?</h5> წმინდა მიგრაციის განვითარების მაჩვენებლები თითქმის არასოდეს იმსახურებს სათანადო ყურადღებას ეკონომისტების მხრიდან, რომლებიც კონცენტრირებულნი არიან მშპ-ზე. წმინდა მიგრაცია კი მიუთითებს, როგორც ქვეყნის გარკვეულ ისტორიულ მომენტებზე, ასევე მის ზოგად განვითარებაზე. მაგალითად, თუ ისევ შევხედავთ პირველ გრაფიკს, დავინახავთ, რომ 1990-იან წლებში აღინიშნებოდა განსაკუთრებით მაღალი წმინდა ემიგრაცია, მხოლოდ 1990 წელს დაახლოებით 55 000 ადამიანმა დატოვა ქვეყანა. ემიგრაციის ეს ტალღა მიუთითებს ერთდროულად ორ ფაქტორზე: საბჭოთა კავშირის დაშლაზე, რომელსაც ეკონომიკური დაღმასვლა მოჰყვა და საზღვარგარეთ მოგზაურობის გაზრდილ შესაძლებლობაზეც.  საბჭოთა დეკადების შემდეგ, აზერბაიჯანელებისთვის ეს იყო ქვეყნიდან გამგზავრების შანსი და მათ ეს შესაძლებლობა გამოიყენეს.  ეს რიცხვები გვიამბობს ასევე მთიანი ყარაბახის კონფლიქტის შესახებ, რომელიც გამწვავდა იმავე პერიოდში და შედეგად სომხებმა, რომლებიც ცხოვრობდნენ აზერბაიჯანში დატოვეს ქვეყანა. აზერბაიჯანის სტატისტიკის დეპარტამენტის მონაცემებით, 1989 წელს 390 500-მა სომეხმა დატოვა აზერბაიჯანი. მიუხედავათ იმისა, რომ მშპ გვაძლევს ინფორმაციას ეკონომიკის მდგომარეობის შესახებ, ის ვერ ზომავს ცხოვრების ხარისხს, რომელიც თავის მხრივ გავლენას ახდენს ეკონომიკაზე. ცხოვრების ხარისხი ასევე მოიცავს პოლიტიკურ თავისუფლებას, უსაფრთხოებასა და ბუნებრივი გარემოს სიმდიდრესაც კი. საერთაშორისო მიგრანტებმა იციან, რომელი ადგილებია უკეთესი დასამკვიდრებლად და თუ ქვეყანა იმიგრანტების სამიზნედ გადაიქცა, ეს უფრო მეტს გვეუბნება ქვეყნის განვითარების შესახებ, ვიდრე უბრალოდ ეკონომიკური ზრდის მაჩვენებლები. ეს ასპექტი მთლიანად უგულებელყოფილია საქართველოში დებატებისას. თუ ხალხი საქართველოში დაბრუნებას გადაწყვეტს, ეს წარმატების მანიშნებელი იქნება. და ბოლოს, საქართველოში ცხოვრება ართუ ისე ცუდია, რადგან არსებობს ხალხი, რომელიც აქ ცხოვრებას საკუთარ სამშობლოში ცხოვრებასაც კი ამჯობინებს.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2867	http://www.iset.ge/blog/?p=2914
Baku: The new seaside boulevard and the Crystal Hall (Source: Wikimedia Commons) Since some years, Azerbaijan experiences an immigration wave. Chart 1 shows the net immigration (immigration minus emigration) to Azerbaijan during the last 22 years. As can be seen, in every year since 2008 more people are immigrating to Azerbaijan than there are emigrating. In 2012, for instance, 2000 net migrants came to Azerbaijan. Migration flows are governed by economic, social, and political motives. One may categorize these to be either pull factors or push factors . Push factors are typically the lack of economic opportunities in the countries of origin, failing governments, war, poverty, and other unpleasant circumstances that cause people to move away. Pull factors attract people to a particular destination country. The dynamic US economy, promising immigrants to ascend in their social status if they work hard, is such a pull factor. Providing to the unemployed decent social benefits, as it is practiced in many European countries, may pull migrants to Europe. Azerbaijan does not offer the economic opportunities and high incomes of countries in North America and Western Europe, nor does it have a generous welfare state that provides transfers to new arriving immigrants. So what are the pull factors and the push factors behind the migration to Azerbaijan? WHY AZERBAIJAN BECOMES ATTRACTIVE Chart 2 shows the origins of those people who came to Azerbaijan between 2008 and 2012 and their numbers.  Most immigrants came from the Russian Federation, in total more than 8000 persons. Arguably, many of these are ethnic Azerbaijanis who left their country during the last decades and returned recently. One of the main pull factors is the economic development of Azerbaijan during the last years, as reflected in high gross domestic product (GDP) growth per capita and considerable poverty reduction. In the last years, the growth rate of the Azerbaijani economy was one of the highest in the world, peaking in 2006 with an incredible 34.5% (World Bank data). The reasons for this development go back to 1994, when Azerbaijan signed the so-called “Contract of the Century” with leading global oil companies. Driven by the extraction of oil, since the end of the Soviet Union the nominal GDP per capita almost quadrupled, standing now at around $7,500 (Georgia: $3,500). The poverty rate decreased from 50% in 2001 to 7.5% in 2011 (World Bank data), and the unemployment level is about 5-6 % with a decreasing trend. The construction sector, particularly well-suited to absorb immigrants who lack qualifications, assumes an increasingly important role in the economy. The capital of Azerbaijan increases not only in population but also in the size of its residential areas. Places which were unpopulated 10 years ago are now full of new buildings. The metro was upgraded with many new stations and now reaches out to the suburbs of Baku. Recenlty, Hilton and Kempinski hotels opened. The promenade at the Caspian Sea was prolonged and renovated, and a grandiose building called “Crystal Hall” was constructed for the Eurovision Contest in 2012. The construction sector now takes the second place after the oil sector in terms of contribution to the GDP (the distance is rather large, however: while the oil sector accounts for around 50% to the GDP, construction contributes only 8%). Push factors may be a hostile atmosphere Azerbaijanis face in some places of the Russian Federation. For example, in October 2013 an Azerbaijani man was blamed of killing a Russian boy in Moscow. There were demonstrations, riots, and even pogroms in Moscow against people from the Caucasus, especially Azerbaijanis. MIGRATION NUMBERS TELL A STORY The development of net migration into a country is an indicator not always fully appreciated by economists, who are somewhat fixated on the gross domestic product (GDP). The net migration reflects both specific historical events as well as the general development of a country. For example, if we look at Chart 1 again, it can be seen that in the beginning of the 1990s there was a considerable net emigration, around 55,000 people just in 1990. This emigration reflects both the collapse of the Soviet Union, which brought about economic decline, and the new freedom to travel. After decades of Soviet rule, Azerbaijanis for the first time had the chance to move abroad, and many made use of this opportunity. And the numbers also tell about the Nagorno-Karabakh conflict that escalated in those years and led many Armenians residing in Azerbaijan to leave the country. According to the Azerbaijan Statistics department, in the year 1989 there were 390,500 Armenians living in Azerbaijan. While the GDP says something about the performance of the economy, it does not measure the overall quality of life well, which is only indirectly correlated with economic output. Quality of life also encompasses political freedom, safety, and even the richness of the natural environment. International migrants know which places that are nice for settling down, and if a country becomes a target of immigration, this is an achievement perhaps more impressive than high economic growth numbers. This aspect is largely missing in the Georgian debate about immigration. If people like to come to Georgia, this is first and foremost an indicator of success. In the end, life in Georgia cannot be so bad if people want to exchange it for the lives in their home countries.	ბაქო: ახალი ბულვარი და კრისტალ ჰოლი (წყარო: Wikimedia Commons) უკვე რამოდენიმე წელია აზერბაიჯანში იმიგრაციის მზარდი ტალღა შეინიშნება. გრაფიკი 1 ასახავს აზერბაიჯანის წმინდა იმიგრაციას (იმიგრაციისა და ემიგრაციის სხვაობას) ბოლო 22 წლის განმავლობაში. მონაცემები მიუთითებს იმაზე, რომ 2008 წლიდან ყოველწლიურად იმიგრანტთა რაოდენობა უფრო და უფრო მეტად აღემატება ემიგრანტთა რიცხვს. 2012 წელს აზერბაიჯანიდან წასულთა რაოდენობა უკვე 2000-ით ჩამორჩებოდა ქვეყანაში ჩასულთა მაჩვენებელს. მიგრაციული ნაკადების მიმართულებასა და მოცულობას ეკონომიკური, სოციალური და პოლიტიკური მიზეზები წარმართავს. აღნიშნული მიზეზები შეიძლება ორ ჯგუფად გავყოთ: იმიგრაციის ხელშემწყობ ანუ მიმზიდველ და ემიგრაციის წამახალისებელ ანუ განმზიდველ ფაქტორებად. როგორც წესი, განმზიდველ ფაქტორებად ქვეყანაში ეკონომიკური შესაძლებლობების ნაკლებობა, ვერშემდგარი სახელმწიფო მმართველობა, ომი, სიღარიბე და სხვა უსიამოვნო გარემოებები გვევლინება. ისინი ადგილობრივ მოსახლეობას გამგზავრებისკენ უბიძგებს. მიმზიდველი ფაქტორის მაგალითია შეერთებული შტატების დინამიური ეკონომიკა, რომელიც სიბეჯითის სანაცვლოდ წარმატების მიღწევის პირობაა. უმუშევართა სოციალური შეღავათებით უზრუნველყოფამ კი, როგორც ეს ევროპის ქვეყნების უმრავლესობაშია მიღებული, შეიძლება მიგრანტებს ევროპისკენ უბიძგოს. აზერბაიჯანი არც ჩრდილოეთ ამერიკისა და დასავლეთ ევროპის მსგავს ეკონომიკურ შესაძლებლობებს და არც სოციალურ კეთილდღეობასა და ტრანსფერებს სთავაზობს ახლადჩასულ იმიგრანტებს. მაშ, რა მიმზიდველი და განმზიდველი ფაქტორები განსაზღვრავს მიგრაციულ პროცესებს აზერბაიჯანში? <h5>რატომ ხდება აზერბაიჯანი მიმზიდველი იმიგრანტთათვის?</h5> გრაფიკი 2 ასახავს აზერბაიჯანში საცხოვრებლად დარჩენის მიზნით 2008-2012 წლებში ჩასულთა რაოდენობას ემიგრაციის ქვეყნების მიხედვით. ამ ტიპის იმიგრანტების უმრავლესობა, 8000 ადამიანზე მეტი, რუსეთის ფედერაციიდან ჩავიდა. სავარაუდოდ, ამ ადამიანების უმრავლესობა ის ეთნიკური აზერბაიჯანელები არიან, რომლებმაც გასული ათწლეულების მანძილზე დატოვეს ქვეყანა და ახლა უკან ბრუნდებიან. ერთ-ერთი ძირითადი მიმზიდველი ფაქტორი არის ბოლო წლებში აზერბაიჯანის ეკონომიკური განვითარება, რომელიც ერთ სულ მოსახლეზე მთლიანი შიდა პროდუქტის (მშპ) ზრდის ტემპსა და სიღარიბის მკვეთრ შემცირებაში აისახა. გასულ წლებში აზერბაიჯანის ეკონომიკა მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე მაღალი ტემპით იზრდებოდა. 2006 წელს ზრდის მაჩვენებელმა პიკს მიაღწია და 34,5% შეადგინა (მსოფლიო ბანკის მონაცემები).  ასეთი ზრდის მიზეზი 1994 წელია, როდესაც აზერბაიჯანმა ხელი მოაწერა ე.წ. „საუკუნის კონტრაქტს“ მსოფლიოს ლიდერ ნავთობ კომპანიებთან. სწორედ ნავთობის მოპოვების გამო, საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ აზერბაიჯანის მშპ ერთ სულ მოსახლეზე გაოთხმაგდა და ამჟამად $7500-ს შეადგენს (შედარებისათვის, საქართველოს ანალოგიური მაჩვენებელი არის $3500). სიღარიბის დონე 50%-იდან, რომელიც 2001 წელს ფიქსირდებოდა, 7.5%-მდე შემცირდა 2011 წლისთვის (მსოფლიო ბანკის მონაცემები). უმუშევრობა 5-6%-ია და კლებადი ტენდენციით ხასიათდება. სამშენებლო სექტორი, რომელიც მნიშვნელოვან როლს იძენს ეკონომიკაში, განსაკუთრებით იზიდავს ნაკლებად კვალიფიციურ  იმიგრანტებს. აზერბაიჯანის დედაქალაქი არა მარტო მოსახლეობის რაოდენობის გათვალიწინებით იზრდება, არამედ საცხოვრებელი ადგილების ზომებითაც.  ადგილები, რომლებიც 10 წლის წინ დაუსახლებელი იყო, ახლა სავსეა ახალი შენობებით. მოხდა მეტროს განახლება და დაემატა რამოდენიმე სადგური. ახლახანს გაიხსნა ჰილტონისა და კემპინსკის სასტუმროები. კასპიის ზღვის სანაპიროზე სასეირნო ბულვარი გაგრძელდა და განახლდა, 2012 ევროვიზიის კონკურსისთვის სანაპიროზე აშენდა გრანდიოზული „კრისტალ ჰოლი“. მშენებლობა რიგით მეორე სექტორია, რომელსაც ყველაზე დიდი წვლილი შეაქვს აზერბაიჯანის მთლიან შიდა პროდუქტში ნავთობის სექტორის შემდეგ (თუმცა აღსანიშნავია, რომ განსხვავება ძალიან დიდია. მაშინ როცა ნავთობ სექტორის წილი მშპ-ში 50%-ია, სამშენებლო სექტორის წილი მხოლოდ 8%-ია). რუსეთის ფედერაციაში აზერბაიჯანელების მიმართ არსებული მტრული განწყობაც შეიძლება იყოს რუსეთიდან აზერბაიჯანში გადასახლების წამახალისებელი ფაქტორი. მაგალითად, 2013 წლის ოქტომბერში მოსკოვში აზერბაიჯანელი მამაკაცი დაადანაშაულეს რუსი ბიჭის მკვლელობაში. მოსკოვში იმართებოდა დემონსტრაციები, ბუნტები და დარბევები კავკასიელი და განსაკუთრებით, აზერბაიჯანელი ხალხის წინააღმდეგ. <h5>რას გვიყვება მიგრაციის მონაცემები?</h5> წმინდა მიგრაციის განვითარების მაჩვენებლები თითქმის არასოდეს იმსახურებს სათანადო ყურადღებას ეკონომისტების მხრიდან, რომლებიც კონცენტრირებულნი არიან მშპ-ზე. წმინდა მიგრაცია კი მიუთითებს, როგორც ქვეყნის გარკვეულ ისტორიულ მომენტებზე, ასევე მის ზოგად განვითარებაზე. მაგალითად, თუ ისევ შევხედავთ პირველ გრაფიკს, დავინახავთ, რომ 1990-იან წლებში აღინიშნებოდა განსაკუთრებით მაღალი წმინდა ემიგრაცია, მხოლოდ 1990 წელს დაახლოებით 55 000 ადამიანმა დატოვა ქვეყანა. ემიგრაციის ეს ტალღა მიუთითებს ერთდროულად ორ ფაქტორზე: საბჭოთა კავშირის დაშლაზე, რომელსაც ეკონომიკური დაღმასვლა მოჰყვა და საზღვარგარეთ მოგზაურობის გაზრდილ შესაძლებლობაზეც.  საბჭოთა დეკადების შემდეგ, აზერბაიჯანელებისთვის ეს იყო ქვეყნიდან გამგზავრების შანსი და მათ ეს შესაძლებლობა გამოიყენეს.  ეს რიცხვები გვიამბობს ასევე მთიანი ყარაბახის კონფლიქტის შესახებ, რომელიც გამწვავდა იმავე პერიოდში და შედეგად სომხებმა, რომლებიც ცხოვრობდნენ აზერბაიჯანში დატოვეს ქვეყანა. აზერბაიჯანის სტატისტიკის დეპარტამენტის მონაცემებით, 1989 წელს 390 500-მა სომეხმა დატოვა აზერბაიჯანი. მიუხედავათ იმისა, რომ მშპ გვაძლევს ინფორმაციას ეკონომიკის მდგომარეობის შესახებ, ის ვერ ზომავს ცხოვრების ხარისხს, რომელიც თავის მხრივ გავლენას ახდენს ეკონომიკაზე. ცხოვრების ხარისხი ასევე მოიცავს პოლიტიკურ თავისუფლებას, უსაფრთხოებასა და ბუნებრივი გარემოს სიმდიდრესაც კი. საერთაშორისო მიგრანტებმა იციან, რომელი ადგილებია უკეთესი დასამკვიდრებლად და თუ ქვეყანა იმიგრანტების სამიზნედ გადაიქცა, ეს უფრო მეტს გვეუბნება ქვეყნის განვითარების შესახებ, ვიდრე უბრალოდ ეკონომიკური ზრდის მაჩვენებლები. ეს ასპექტი მთლიანად უგულებელყოფილია საქართველოში დებატებისას. თუ ხალხი საქართველოში დაბრუნებას გადაწყვეტს, ეს წარმატების მანიშნებელი იქნება. და ბოლოს, საქართველოში ცხოვრება ართუ ისე ცუდია, რადგან არსებობს ხალხი, რომელიც აქ ცხოვრებას საკუთარ სამშობლოში ცხოვრებასაც კი ამჯობინებს.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2822	http://www.iset.ge/blog/?p=2852
Friedrich August Hayek and John Maynard Keynes Fight of the Century? Well, that was Joe Frazier against Muhammad Ali, New York 1971, right? Wrong! For an economist, the Fight of the Century refers to the intellectual debate between the illustrious economists John Maynard Keynes (1883-1946) and Friedrich August Hayek (1899-1992). A battle at least as hot as the boxing fight, if not even much hotter! What was this all about? And does it have to do anything with Georgia? It does… A LACK OF DEMAND… What are the causes of recessions and unemployment? Keynes had a very clear idea about this. During a slump, he argues, the capacity of an economy is simply not used to its fullest. Factories are producing just a certain fraction of what they could produce, mines are not operating at their maximum output rates, providers of services are waiting around, not serving anybody. In a recession, economic resources stay idle, though in principle they could be used instantaneously. A downturn is not caused by exogenous circumstances, but it is rather what one might call a coordination problem – nothing restricts the society to produce more but the fact that economic agents cannot concert their actions. In order to get the idle resources back into usage and for moving the economy back to its capacity limit, additional demand is necessary. As free markets are failing to generate this demand (otherwise there would be no recession), the government should help out and spend money on infrastructure, education, social causes, and whatnot. A straightforward question is why markets do not generate the necessary demand without government intervention. Keynes, like his classical predecessors from the 19<sup>th</sup> century, believes an economy to be a kind of circular system. Income of people is spent on consumption and investment, fostering economic activities which, in turn, create the incomes of people. Yet according to Keynes, this cycle is defective: people are only spending parts of their income on investment and consumption, causing a leak in the otherwise closed circular flow of capital. But where does this leak come from? Keynes has a hard time explaining this. In his magnum opus “General Theory of Employment, Interest and Money”, published in 1936, he lists eight different reasons why people do not spend or invest their income. For example, he postulates the motive of flexibility : if you consume or invest all your money, you are not ready to react optimally to future developments. Another reason is an alleged deep-rooted “hoarding” motive of humans. Keynes suggests that by smartly stimulating demand, the government can counter a downturn and keep the economy close to its capacity limit all the time. Yet even Keynes admitted that there is a price to pay for this, coming in the form of inflation. Even in a recession, there will be some companies that already operate at their capacity limits. If demand is now artificially stimulated, they cannot increase output, but have to react to this increased demand by raising prices. This gives rise to the famous Phillips Curve , drawn into a chart that shows inflation on one axis and unemployment on the other axis. If Keynes’ argument is right, one should expect the Phillips Curve to be downward sloping (higher unemployment corresponds to lower inflation, and vice versa). Empirically, this trade-off seems to hold for some countries in some time spans, but the evidence is not as clear as one might expect if one subscribes to Keynes’ views. … OR STRUCTURAL PROBLEMS?    Hayek, on the other hand, thought that recessions were not only inevitable, but they were even necessary for renewing and revitalizing an economy. For understanding his argument, one should look at an individual company. Take, for example, a firm that produces cars. Clearly, not all decisions made by this firm will be optimal. For example, it cannot be ensured that all investments turn out to be profitable. The company may have spent huge amounts of capital into the development of a new car model, but finally it turns out that the innovations incorporated in that car do not match the taste of the customers. Even worse, technical problems may prevent the new model from reaching maturity in the first place, rendering all the investments useless. If such an unfortunate event occurs, the company has to implement harsh saving measures, including laying off personnel, reducing output, and shutting down whole units. According to Hayek, wrong decisions and misdirected investments that occur on the level of individual companies are aggregated in the economy. As the companies are all interconnected, the inevitable restructuring of one company and the implied reduction of spending adversely affects other companies, increasing the likelihood that also other companies must make adjustments. What Hayek considers to be a recession is a situation when substantial parts of the economy make painful adjustments at the same time. This very positive view on recessions was shared by the Austrian economist Joseph Schumpeter (1883-1950). In 1934 he wrote: “Artificial stimulus leaves part of the work of depressions undone.” Hayek was explicitly against government interventions, because he thought that they would even aggravate the misallocation of capital. In his view, the information necessary to make optimal economic decisions was dispersed among millions of people, and no single actor had sufficient knowledge to positively influence the economic system. This argument, which was also at the core of his rejection of socialism, he summarized in a 1980 interview with the British journalist Bernard Levine (which can be seen at Youtube): “The knowledge of facts is widely dispersed. You want to make use of knowledge possessed by millions of people […], but you can’t possibly concentrate this knowledge.” AND GEORGIA? The ideas of Keynes and, to a lesser extent, those of Hayek are so ubiquitous in economic debates that it is quite easy to find examples that relate to Georgia. A Georgian politician recently expressed the opinion that the inflation induced through the depreciation of the lari might be beneficial to the Georgian economy. This is a typical Phillips Curve argument: if we have higher inflation, we will have lower unemployment. When it comes to import-induced inflation, however, this reasoning is completely mistaken. According to Keynes, the causality has one dominant direction: increased demand causes inflation, not the other way round. There may be a couple of reasons why a devaluation of the lari may be good for the Georgian economy, but it is not through its inflationary effect. Another issue that indirectly relates to Keynes is the recent depreciation of the lari itself. It is driven by foreign capital moving back to Europe and the USA, reducing the demand for lari. How did this come about? The world’s leading central banks reacted to the 2008 financial crisis by drastically increasing the amount of money. To this day, just the U.S. Central Bank FED has pumped about 4000 billion dollars into the economy (since 2008). This was very much driven by Keynes’ theories – countering a crisis by increased government spending (in this case: central bank spending). As a consequence of this policy, interest rates in the economically advanced countries went down, almost to 0, giving a strong incentive for investors to bring their capital to countries like Georgia, where interest rates were much higher. Now the central banks are slowly moving away from this policy of “monetary easing”, the capital returns to Europe and the US, and the lari depreciates as a result. <iframe src="//www.youtube.com/embed/d0nERTFo-Sk" width="500" height="255" frameborder="0" allowfullscreen="allowfullscreen"></iframe>	ფრიდრიხ ავგუსტ ჰაიეკი და ჯონ მეინარდ კეინსი საუკუნის ბრძოლა? ეს იყო 1971 წელს, ნიუ იორკში, ჯო ფრეიზერი მუჰამედ ალის წინააღმდეგ, ასეა არა? არა! ეკონომისტებისათვის საუკუნის ბრძოლა ასოცირდება ორ სახელოვან ეკონომისტს, ჯონ მეინარდ კეინზსა (1883-1946) და ფრიდრიხ ავგუსტ ჰაიეკს (1899-1992) შორის დებატებთან. ეს შერკინება რინგზე სახელგანთქმულ ბრძოლას სიმწვავით ნამდვილად არ ჩამოუვარდებოდა. რამ გამოიწვია ეს ცხარე დებატები და ეხება თუ არა ეს საქართველოსაც? დიახ, ეხება. <h5>მოთხოვნის ნაკლებობა …</h5> რა არის რეცესიისა და უმუშევრობის მიზეზები? კეინზს ამის შესახებ ნათელი წარმოდგენა ჰქონდა. ის ამტკიცებდა, რომ კრიზისის დროს ეკონომიკის შესაძლებლობები არ გამოიყენება სრულად. ქარხნები აწარმოებენ მხოლოდ ნაწილს იმისა, რისი წარმოებაც შეეძლოთ; საბადოები არ მუშაობენ მაქსიმალური სიმძლავრით; ხოლო მომსახურების მომწოდებლები არავის ემსახურებიან. რეცესიისას ეკონომიკური რესურსები არ გამოიყენება, არა რაიმე ეგზოგენური გარემოების (მაგალითად, მათი შეზღუდული ხელმისაწვდომობის გამო), არამედ ერთგვარი კოორდინაციის პრობლემის გამო. ეს უკანასკნელი კი გულისხმობს იმას, რომ მეტ წარმოებას ხელს მხოლოდ ეკონომიკურ აგენტთა შეთანხმებული მოქმედების (კოორდინაციის) სირთულე უშლის. გამოუყენებელი რესურსების ასათვისებლად და ეკონომიკის მისი შესაძლებლობის ზღვარზე დასაბრუნებლად დამატებითი მოთხოვნაა საჭირო. რადგანაც თავისუფალი ბაზარი დამოუკიდებლად ვერ ახერხებს ამ მოთხოვნის უზრუნველყოფას (სხვაგვარად ხომ რეცესიაც არ იქნებოდა), ეს როლი მთავრობამ უნდა შეასრულოს და რეცესიისას დამატებითი მოთხოვნა ინფრასტრუქტურაში, განათლებაში, სოციალურ თუ სხვა სფეროებში ხარჯების გაზრდით შექმნას. აქვე იბადება ლოგიკური კითხვა: რატომ ვერ უზრუნველყოფენ ბაზრები საჭირო მოთხოვნას მთავრობის ჩარევის გარეშე? კეინზს, მე–19 საუკუნის მისი კლასიკური წინამორბედების მსგავსად, სჯეროდა, რომ ეკონომიკა წრიული სისტემაა. მოსახლეობა შემოსავლის ნაწილს მოიხმარს, დანარჩენს კი ზოგავს. დანაზოგები გადაიქცევა ინვესტიციებად, რაც ეკონომიკური აქტივობის მამოძრავებელი ძალაა. ეს უკანასკნელი კი მოსახლეობის შემოსავალის წყაროს წარმოადგენს. თუმცა, კეინზის თანახმად, აღნიშნულ წრიულ ციკლს ახასიათებს ერთი მნიშვნელოვანი დეფექტი: ხალხი მოიხმარს და ზოგავს მხოლოდ შემოსავლის ნაწილს (და არა მთლიან შემოსავალს), რაც, თავის მხრივ, კაპიტალის მოძრაობის სხვა შემთხვევაში ჩაკეტილ წრეს არღვევს და ასე ვთქვათ, „გაჟონვას“ იწვევს. მაინც რა არის ამ „გაჟონვის“ საფუძველი? კეინზისათვის ამის ახსნა ადვილი არ იყო. მის უდიდეს ნაშრომში, „დასაქმების, სარგებლისა და ფულის ზოგადი თეორია“, რომელიც 1936 წელს გამოქვეყნდა, კეინზმა დაასახელა რვა ძირითადი მიზეზი იმისა, თუ რატომ არ შეიძლება ადამიანის შემოსავლის მხოლოდ ორ ნაწილად: მოხმარებად და ინვესტიციად გაყოფა. ერთ-ერთ მაგალითად მან მოიყვანა ე.წ. მოქნილობის მოტივი: თუ შენ ან მოიხმარ ან ზოგავ მთელს შენს ფულს, ე.ი. შენ არ ხარ მზად მომავალ ცვლილებებზე ოპტიმალური რეაგირებისათვის. სხვა სავარაუდო მიზეზთა შორის კეინზმა დაასახელა ადამიანებში ღრმად ფესვგადგმული „მომარაგების“ მოტივიც. კეინზი ამტკიცებდა, რომ ჭკვიანურად სტიმულირებული მოთხოვნით მთავრობას შეუძლია შეეწინააღმდეგოს კრიზისს და ამავე დროს შეინარჩუნოს წარმოება მისი შესაძლებლობების ზღვარზე. თუმცა კეინზიც კი აღიარებს, რომ ამისათვის საჭიროა ინფლაციის სახით საზღაურის გაღება. რეცესიის დროსაც კი, იარსებებს კომპანია, რომელიც უკვე მუშაობს მისი შესაძლებლობების ზღვარზე. თუ მოთხოვნა არის ხელოვნურად შექმნილი, მას აღარ შეეძლება წარმოების გაზრდა და იძულებული იქნება ამ ცვლილებას ფასების გაზრდით უპასუხოს. ეს უკავშირდება ფილიფსის ცნობილ მრუდს, გრაფიკს, რომლის ერთ ღერძზე გადაზომილია ინფლაცია, მეორეზე კი – უმუშევრობა. თუ კეინზის მსჯელობა სწორია, ლოგიკურია, რომ ფილიფსის მრუდი იყოს დაღმავალი (ანუ უმუშევრობის მაღალი დონე შეესაბამებოდეს ინფლაციის დაბალ დონეს და პირიქით). ემპირიულად მსგავსი მიმართება არსებობს მხოლოდ ზოგიერთი ქვეყნისათვის, ისიც დროის განსაზღვრულ შუალედებში. ასე რომ, ემპირიული დამოკიდებულება კეინზის მიმდევართა შეხედულებების უტყუარ დასაბუთებად ვერ გამოდგება. <h5>… თუ სტრუქტურული პრობლემები?</h5> კეინზისგან განსხვავებით, ჰაიეკი მიიჩნევდა, რომ რეცესია არამარტო გარდაუვალი, არამედ აუცილებელიც კია ეკონომიკის განახლებისა და გამოცოცხლებისათვის. არგუმენტის უკეთ გასაგებად განვიხილოთ ერთი კომპანიის მაგალითი. მაგალითად, ავიღოთ ავტომანქანების მწარმოებელი ფირმა. ცხადია, რომ კომპანიის ყველა გადაწყვეტილება ოპტიმალური ვერ იქნება. მაგალითად, შეუძლებელია ყველა ინვესტიციის მომგებიანობის უზრუნველყოფა. კომპანიამ შეიძლება დიდი რაოდენობით კაპიტალი დახარჯოს ინოვაციური მოდელის შექმნაზე და ბოლოს აღმოაჩინოს, რომ ეს უკანასკნელი საერთოდ არ შეესაბამება მომხმარებლის გემოვნებას. უარესიც შეიძლება მოხდეს, ტექნიკურმა პრობლემამ შესაძლოა ახალი მოდელის დასრულებასაც შეუშალოს ხელი, რაც ფაქტიურად  მთელი ინვესტიციის წყალში გადაყრის ტოლფასია. ასეთი უიღბლო შემთხვევებისას კომპანიებს მკაცრი ზომების მიღება უწევთ: პერსონალის დათხოვნის, წარმოების შემცირებისა თუ მთელი დანაყოფის დახურვის სახით. ჰაიეკის თანახმად, არასწორი გადაწყვეტილებები და ინვესტიციები, რომელიც თავს ინდივიდუალური ფირმების დონეზე იჩენს, ეკონომიკის დონეზე ერთიანდება. კომპანიების ურთიერთდაკავშირებულობის გამო, ერთი კომპანიის გარდაუვალი რესტრუქტურიზაცია და ამის შედეგად შემცირებული დანახარჯები უარყოფითად ზემოქმედებს სხვა ფირმებზე, რაც ცვლილებების საჭიროების ალბათობის ზრდაში გამოიხატება. შესაბამისად, ჰაიეკი რეცესიად განიხილავს სიტუაციას, როდესაც ეკონომიკის მნიშვნელოვანი ნაწილი ერთდროულად მტკივნეულ ცვლილებებს ახორციელებს. რეცესიის მიმართ ეს უაღრესად პოზიტიური ხედვა გაიზიარა ავსტრიელმა ეკონომისტმა ჯოზეფ შუმპეტერმაც (1883-1950). 1934 წელს იგი წერდა: „ხელოვნური სტიმულები დეპრესიას თავისი ფუნქციის ბოლომდე შესრულების საშუალებას არ აძლევს.“ ჰაიეკი აშკარად ეწინააღმდეგებოდა მთავრობის ჩარევას, რადგან თვლიდა, რომ ეს კაპიტალის არასწორ გადანაწილებას კიდევ უფრო გაამძაფრებდა. მისი შეხედულებით, ოპტიმალური ეკონომიკური გადაწყვეტილების მისაღებად საჭირო ინფორმაცია მილიონობით ადამიანშია გაბნეული და არცერთი ეკონომიკური აგენტი, ცალკე აღებული, არ ფლობს ეკონომიკურ სისტემაზე დადებითი გავლენის მოხდენისათვის საკმარის ცოდნას. ეს მოსაზრება, რომელიც იყო ბირთვი მის მიერ სოციალიზმის უარყოფისა, ჰაიეკმა შეაჯამა 1980 წელს ბრიტანელი ჟურნალისტი ბერნარდ ლევინისათვის მიცემულ ინტერვიუში (სხვათა შორის, ინტერვიუს ნახვა შესაძლებელია იუტუბზე): „ცოდნა ფაქტების შესახებ ხალხშია გაბნეული. თქვენ გინდათ, რომ გამოიყენოთ ცოდნა, რომელსაც ფლობს მილიონობით ადამიანი [...], მაგრამ დიდი ალბათობით არ შეგიძლიათ ამ ცოდნის შეგროვება.“ <h5>და საქართველო?</h5> კეინზისა და ჰაიეკის (უფრო ნაკლებად) ეკონომიკურ დებატებში ასე ხშირად გამოყენებული იდეების ქართული მაგალითებით ილუსტრირება საკმაოდ მარტივი საქმეა. ერთმა ქართველმა პოლიტიკოსმა ბოლო დროს განაცხადა, რომ ლარის გაუფასურებით გამოწვეული ინფლაცია შეიძლება სასარგებლოც კი აღმოჩნდეს ქართული ეკონომიკისთვის. ესაა ფილიფსის მრუდის ტიპიური არგუმენტი: თუ გვაქვს მაღალი ინფლაცია, გვექნება დაბალი უმუშევრობის დონე. თუმცა, თუ საქმე იმპორტით გამოწვეულ ინფლაციას ეხება, ეს მსჯელობა არასწორია. კეინზის თანახმად, არსებობს მიზეზობრივი კავშირის ერთი დომინანტური მიმართულება: გაზრდილი მოთხოვნა იწვევს ინფლაციას, მაგრამ არა პირიქით. რამდენიმე მიზეზი არსებობს, თუ რატომ შეიძლება აღმოჩნდეს ლარის გაუფასურება სასარგებლო საქართველოს ეკონომიკისთვის, თუმცა მას ინფლაციის ეფექტთან საერთო არაფერი აქვს. სხვა საკითხი, რომელიც შეიძლება კეინზს დავუკავშიროთ, თვით ლარის გაუფასურებაა. ეს უკანასკნელი კი დიდწილად გამოწვეულია უცხოური კაპიტალის უკან ევროპასა და აშშ-ში გადინებით, რაც ამცირებს ლარზე მოთხოვნას. აი, როგორ ხდება ეს: 2008 წლის ფინანსური კრიზისის საპასუხოდ, მსოფლიოს წამყვანმა ცენტრალურმა ბანკებმა გაზარდეს მიწოდებული ფულის მასა. დღემდე, მხოლოდ აშშ-ის ცენტრალურმა ბანკმა (FED) დაახლოებით 400 მილიარდი დოლარი ჩაუშვა ეკონომიკაში (2008 წლიდან). ეს ძირითადად წარმართული იყო კეინზის თეორიის მიხედვით – კრიზისის შესაჩერებლად გაზრდილი სახელმწიფო დანახარჯები (ამ შემთხვევაში ცენტრალური ბანკის დანახარჯები). ასეთი პოლიტიკის გატარების შედეგად საპროცენტო განაკვეთები განვითარებულ ქვეყნებში თითქმის ნულამდე დაეცა, რამაც უცხოელ ინვესტორებს თავიანთი კაპიტალის იქ დაბანდებისკენ უბიძგა, სადაც სარგებელი გაცილებით მაღალი იყო. ამ ქვეყნებს მიეკუთვნებოდა საქართველოც. ახლა კი განვითარებული ქვეყნების ცენტრალური ბანკები ნელ-ნელა ისევ ამკაცრებენ მონეტარულ პოლიტიკას, რაც სარგებლის განაკვეთის ზრდასა და კაპიტალის უკან დაბრუნებას იწვევს. ამის ერთ-ერთი შედეგი კი გახლავთ ის, რომ ლარი უფასურდება.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2805	http://www.iset.ge/blog/?p=2805
ჯოზეფ სტიგლიცი დავოსში … ანუ რეფორმების ძირი მწარე არის, კენწეროში გატკბილდების?! ნობელის პრემიის ლაურეატმა ჯოზეფ სტიგლიცმა, რომელიც მსოფლიოში უნივერსალურად მიღებული განვითარების თეორიების მკაცრი კრიტიკით გამოირჩევა, ერთხელ საკუთარი შეხედულება ამ ეკონომიკურ სტრატეგიებთან  დაკავშირებით რიტორიკული შეკითხვით შეაჯამა: „ჩვენ ვიწვნიეთ [რეფორმების] ტკივილი, მაგრამ როდის მოვიმკით მათ ნაყოფს?!“ სტიგლიცის აზრით, ეკონომიკური განვითარების სტრატეგიები საწყის ეტაპზე, უკეთესი მომავლის შექმნის პირობით, დიდ მსხვერპლს მოითხოვს განვითარებადი ქვეყნებისგან, რაც საზოგადოების ზოგიერთი ნაწილის გაღარიბებას, შემოსავლების შემცირებას, გაზრდილ სოციალურ წნეხსა და გაზრდილ უთანასწორობას იწვევს. მაშინ როცა განვითარების რეცეპტები სახელმწიფოებს ნამდვილად ძვირი უჯდებათ, დაპირებული კეთილდღეობა და ეკონომიკური ზრდა არც ისე აშკარაა. <h5>განვითარების წინააღმდეგობრივი სტრატეგია</h5> განვითარებადი ქვეყნის ეკონომიკური ზრდის კლასიკურ სტრატეგიას წარმოადგენს ე.წ. „ვაშინგტონის კონსენსუსი“, რომელიც  ვაშინგტონში არსებული საერთაშორისო ორგანიზაციების, მსოფლიო ბანკისა და საერთაშორისო მონეტარული ფონდის მიერ შემუშავებულ რეკომენდაციებს ემყარება. ვაშინგტონის კონსენსუსის მთავარ პოსტულატებს წარმოადგენს ვაჭრობის ლიბერალიზაცია, საბუჯეტო კონსოლიდაცია, მაკროეკონომიკური სტაბილურობა, ბაზრების დერეგულაცია და მთავრობის მიერ მართული ეკონომიკური საქმიანობების პრივატიზაცია. ეკონომიკური განვითარების ეს სტრატეგია ლათინური ამერიკის ქვეყნების 1980-იანი წლების ფინანსური და ეკონომიკური კრიზისების დასაძლევად შეიქმნა. ვაშინგტონის კონსენსუსის პოლიტიკის შედეგები ლათინური ამერიკის ქვეყნებში არცთუ წარმატებული აღმოჩნდა. მეტიც, XX საუკუნის ბოლოს, ამ რეგიონში გაღვივებული ფინანსური კრიზისის (მაგალითად, 1994 წლის მექსიკის ე.წ. „ტეკილას კრიზისის“) გამამწვავებელ ფაქტორად „ვაშინგტონის კონსენსუსის“ ერთ-ერთ ძირითად პოსტულატს – ფინანსური ბაზრების ლიბერალიზაციას ასახელებენ. სტიგლიცი თავის სტატიაში „პოსტ-ვაშიგტონის კონსენსუსის კონსენსუსი“ (Initiative for Policy Dialogue Working Paper, Columbia University) ირწმუნება რომ ამ სტრატეგიის დანერგვის შემდგომ ეკონომიკური ზრდის ტემპი  რეგიონში XX საუკუნის 60-70-იანი ე.წ. იმპორტ-ჩამნაცვლებელი ინდუსტრიალიზაციის პოლიტიკის წარუმატებელი წლების ზრდის ტემპის ნახევარი იყო. საჯარო სექტორის როლის უგულებელყოფა სტიგლიცის მთავარი არგუმენტია თავდაპირველი „ვაშინგტონის კონსენსუსის“ წინააღმდეგ.  ის ხაზს უსვამს იმ ფაქტს, რომ ზოგიერთმა ქვეყანამ, რომელმაც განსხვავებული ზრდის პოლიტიკა გაატარა, ბევრად უკეთესი შედეგი მიიღო. მაგალითად შეიძლება მოვიყვანოთ ე.წ. „აზიის ვეფხვების“ (ჰონგ-კონგი, სამხრეთ კორეა, ტაივანი და სინგაპური) ექსპორტის სუბსიდირების პოლიტიკით განპირობებული შთამბეჭდავი ეკონომიკური წარმატება. „რკინის ფარდის“ რღვევის შემდეგ, 1990-იან წლებში, ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ბევრმა ქვეყანამ სოციალისტური ეკონომიკიდან საბაზრო ეკონომიკაზე სწრაფი გადასვლის უზრუნველსაყოფად იმ დროისთვის ახალი და პოპულარული ვაშინგტონის კონსენსუსის რეკომენდაციების განხორცილება დაიწყო. თუმცაღა, როგორც აღვნიშნეთ, თავდაპირველი ვაშინგტონის კონსენსუსი შეიქმნა ლათინური ამერიკის ქვეყნებისათვის და არ ითვალისწინებდა გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნების ისეთ პრობლემებს, როგორებიცაა: არაეფექტიანად  მომუშავე ინდუსტრიები და კაპიტალზე კერძო საკუთრების არარსებობა. უფრო მეტიც, აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში გატარებული რადიკალური ლიბერალიზაციისა და მასიური პრივატიზაციის  ეკონომიკური პოლიტიკა წარმოადგენდა „ვაშინგტონის კონსენსუსის“  გამარტივებულ და ზედაპირულ ვერსიას, რომელიც 1990-იან წლებში გაბატონებული თავისუფალი ბაზრების თვითრეგულირების „გულუბრყვილო“ წარმოდგენებს ემყარებოდა.  ეს წარმოდგენები არ ითვალისწინებდა „უკონტროლო“ კაპიტალიზმში ცხოვრებისათვის იმ საზოგადოების მზადყოფნას, რომელმაც 70 წელი გეგმურ ეკონომიკაში იცხოვრა.  წარმატება საბაზრო ეკონომიკაში მოითხოვს გამოცდილებასა და უნარებს, რომელთა დაუფლებაც სოციალიზმის დროს ძნელია. შედეგად, გარდამავალ პერიოდში საზოგადოების სიმდიდრე ხალხის მცირე ჯგუფების (ოლიგარქების) ხელში აღმოჩნდა.  მათ ისარგებლეს სამოქალაქო საზოგადოების სისუსტით და ძალიან გამდიდრდნენ. სტიგლიცი, რომელმაც ნობელის პრემია ინფორმაციულ ეკონომიკაში (informational economics­) შესრულებული ნაშრომისთვის მიიღო, გვთავაზობს ამ პროცესების თეორიულ ახსნას. მიკროეკონომიკის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს მიგნებას წარმოადგენს ის, რომ ინფორმაციული ასიმეტრიის შემთხვევაში, თავისუფალი ბაზრების თვითრეგულირება ძნელდება და სასურველი შედეგის მიღწევაც კითხვის ნიშნის ქვეშ დგება. სტიგლიცის მიხედვით, აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების ბაზრები ინფორმაციის მნიშვნელოვანი ასიმეტრიულობით ხასიათდებოდა, რამაც ეკონომიკური თეორიის მიხედვით განაპირობა ბაზრების ფუნქციონირების არასასურველი შედეგი. ასეთი წინაპირობებისთვის სტიგლიცი წერს: „არ არსებობს თეორიული საფუძველიც კი იმისა, რომ განვითარების საწყის ეტაპზე ბაზრებმა თვითონ უზრუნველყონ ეფექტიანი შედეგი“ (Stiglitz, Initiative for Policy Dialogue Working Paper, Columbia University, 2005).თავდაპირველი ვაშინგტონის კონსენსუსის მარცხის საყოველთაო აღიარების შემდეგ, სტიგლიცმა  მსოფლიოს სხვა ეკონომისტებთან ერთად წარმოადგინა ვაშინგტონის კონსენსუსის ალტერნატიული ვერსია –  პოსტ ვაშინგტონის კონსენსუსის კონსენსუსი. ამ უკანასკნელის მნიშვნელოვანი კომპონენტი ხაზს უსვამს მთავრობის როლს განათლებასა და ინფრასტრუქტურის განვითარებაში, სიღარიბის დაძლევასა და ფინანსური სისტემის რეგულირებაში. <h5>ქართული გამოცდილება</h5> მიუხედავადად ვაშინგტონის კონსენსუსის ეფექტიანობის სადავოობისა, ის საქართველოში გატარებული ეკონომიკური პოლიტიკის ძირითად საფუძველს წარმოადგენდა. ვაჭრობის ლიბერალიზაცია, ფისკალური კონსოლიდაცია და ფასების სტაბილიზაცია აქტიურად ხორციელდებოდა საქართველოს მთავრობის მიერ 2003 წლიდან მოყოლებული. წარმოადგენს თუ არა ვაშინგტონის კონსენსუსი წარმატებულ სტრატეგიას საქართველოში, ჯერ კიდევ საკამათო თემაა. უკანასკნელ პერიოდში შთამბეჭდავი ზრდის ტემპების მიუხედავად, საზოგადოება შემოსავლის უთანასწორობისა და  სიღარიბის მნიშვნელოვანი პრობლემების წინაშე დგას. უფრო მეტიც, ჯერ კიდევ გაურკვეველია, რა როლი მიუძღვის ვაშინგტონის კონსენსუსის რეკომენდაციებს ბოლო პერიოდის ეკონომიკურ ზრდაში. შევარდნაძის პერიოდის გამანადგურებელი ეკონომიკური პოლიტიკის შემდგომ შესაძლებელია ნებისმიერი გარკვეულწილად მიზნობრივი სტრატეგია ანალოგიურად წარმატებული ყოფილიყო. ეკონომიკური აქტივობის არარსებობის პირობებში კი მნიშვნელოვანი ზრდის ტემპი შეიძლება ქვეყნის „ნორმალურ კალაპოტში“ (ქმედითი მთავრობა, კორუფციის დონის კლება) დაბრუნებასაც გამოეწვია. შეიძლება ვიკამათოთ ვაჭრობის ლიბერალიზაციის, ვაშინგტონის კონსენსუსის ძირითადი პოსტულატის, შედეგიანობაზეც.  საქართველოში ვაჭრობის ლიბერალიზაციის პოლიტიკამ, ექსპორტის განვითარების სტრატეგიის არარსებობის პირობებში, იმპორტის მნიშვნელოვანი ზრდა გამოიწვია და ექსპორტით მისი გადაფარვა შეუძლებელი გახადა. შედეგად მივიღეთ მიმდინარე ანგარიშის მნიშვნელოვანი დეფიციტი (რაც შედარებით არასასურველ შედეგს წარმოადგენს განვითარების არსებულ ეტაპზე დაბალი შემოსავლების მქონე ქვეყნისათვის). ეს ლოგიკა სტიგლიცის მოსაზრებითაც შეიძლება გავამყაროთ: „ეკონომიკური კონკურენციის გარეშე, თავისუფალი ვაჭრობიდან მიღებული სარგებელს საზოგადოების მხოლოდ კონკრეტული ჯგუფები მოიხვეჭენ და შედეგად, ეს სტრატეგია ხელს ვერ შეუწყობს ეკონომიკური სიმდიდრის შექმნას. თუ საჯარო  ინვესტიციების ტრანსფერი ადამიანურ კაპიტალსა და ტექნოლოგიებში არ არის საკმარისი, თავისუფალი ბაზრები ამ უკმარისობის აღმოფხვრას ვერ უზრუნველყოფს“(Cited from “More instruments and Broader Goals: Moving toward the Post-Washington Consensus”, Chapter 1 in Ha-Joon Chang (ed.): The Rebel Within, London 2001, pp. 17-56). ვაშინგტონის კონსენსუსის ყველაზე დიდი ნაკლი მისი რეკომენდაციების უნივერსალურობასა და ეკონომიკური პოლიტიკის „წარსულზე დამოკიდებულების“ უგულვებელყოფაში მდგომარეობს. ეს უკანასკნელი სხვადასხვა ეკონომიკური პოლიტიკის შედეგებზე  ქვეყნის ეკონომიკური წარსულის როლის უარყოფაში გამოიხატება. ვაჭრობის ლიბერალიზაციის სარგებელი ქვეყნისათვის სხვადასხვა სექტორის შედარებითი უპირატესობის გაანალიზების შემდგომ შეიძლება იქნას მიღებული. სხვა შემთხვევაში „ბრმა“ ლიბერალიზაციამ შეძლება პირიქით, ქვეყანა გააღარიბოს. ვაშინგტონის კონსენსუსის ნაკლოვანებები გვაიძულებს შევიმუშავოთ საქართველოს განვითარების სტრატეგიის უფრო დახვეწილი ვერსია, რომელიც მხედველობაში მიიღებს საქართველოს ისტორიასა და სოციალურ-ეკონომიკურ პირობებს. აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით დებატები კვლავაც გრძელდება…	ჯოზეფ სტიგლიცი დავოსში … ანუ რეფორმების ძირი მწარე არის, კენწეროში გატკბილდების?! ნობელის პრემიის ლაურეატმა ჯოზეფ სტიგლიცმა, რომელიც მსოფლიოში უნივერსალურად მიღებული განვითარების თეორიების მკაცრი კრიტიკით გამოირჩევა, ერთხელ საკუთარი შეხედულება ამ ეკონომიკურ სტრატეგიებთან  დაკავშირებით რიტორიკული შეკითხვით შეაჯამა: „ჩვენ ვიწვნიეთ [რეფორმების] ტკივილი, მაგრამ როდის მოვიმკით მათ ნაყოფს?!“ სტიგლიცის აზრით, ეკონომიკური განვითარების სტრატეგიები საწყის ეტაპზე, უკეთესი მომავლის შექმნის პირობით, დიდ მსხვერპლს მოითხოვს განვითარებადი ქვეყნებისგან, რაც საზოგადოების ზოგიერთი ნაწილის გაღარიბებას, შემოსავლების შემცირებას, გაზრდილ სოციალურ წნეხსა და გაზრდილ უთანასწორობას იწვევს. მაშინ როცა განვითარების რეცეპტები სახელმწიფოებს ნამდვილად ძვირი უჯდებათ, დაპირებული კეთილდღეობა და ეკონომიკური ზრდა არც ისე აშკარაა. <h5>განვითარების წინააღმდეგობრივი სტრატეგია</h5> განვითარებადი ქვეყნის ეკონომიკური ზრდის კლასიკურ სტრატეგიას წარმოადგენს ე.წ. „ვაშინგტონის კონსენსუსი“, რომელიც  ვაშინგტონში არსებული საერთაშორისო ორგანიზაციების, მსოფლიო ბანკისა და საერთაშორისო მონეტარული ფონდის მიერ შემუშავებულ რეკომენდაციებს ემყარება. ვაშინგტონის კონსენსუსის მთავარ პოსტულატებს წარმოადგენს ვაჭრობის ლიბერალიზაცია, საბუჯეტო კონსოლიდაცია, მაკროეკონომიკური სტაბილურობა, ბაზრების დერეგულაცია და მთავრობის მიერ მართული ეკონომიკური საქმიანობების პრივატიზაცია. ეკონომიკური განვითარების ეს სტრატეგია ლათინური ამერიკის ქვეყნების 1980-იანი წლების ფინანსური და ეკონომიკური კრიზისების დასაძლევად შეიქმნა. ვაშინგტონის კონსენსუსის პოლიტიკის შედეგები ლათინური ამერიკის ქვეყნებში არცთუ წარმატებული აღმოჩნდა. მეტიც, XX საუკუნის ბოლოს, ამ რეგიონში გაღვივებული ფინანსური კრიზისის (მაგალითად, 1994 წლის მექსიკის ე.წ. „ტეკილას კრიზისის“) გამამწვავებელ ფაქტორად „ვაშინგტონის კონსენსუსის“ ერთ-ერთ ძირითად პოსტულატს – ფინანსური ბაზრების ლიბერალიზაციას ასახელებენ. სტიგლიცი თავის სტატიაში „პოსტ-ვაშიგტონის კონსენსუსის კონსენსუსი“ (Initiative for Policy Dialogue Working Paper, Columbia University) ირწმუნება რომ ამ სტრატეგიის დანერგვის შემდგომ ეკონომიკური ზრდის ტემპი  რეგიონში XX საუკუნის 60-70-იანი ე.წ. იმპორტ-ჩამნაცვლებელი ინდუსტრიალიზაციის პოლიტიკის წარუმატებელი წლების ზრდის ტემპის ნახევარი იყო. საჯარო სექტორის როლის უგულებელყოფა სტიგლიცის მთავარი არგუმენტია თავდაპირველი „ვაშინგტონის კონსენსუსის“ წინააღმდეგ.  ის ხაზს უსვამს იმ ფაქტს, რომ ზოგიერთმა ქვეყანამ, რომელმაც განსხვავებული ზრდის პოლიტიკა გაატარა, ბევრად უკეთესი შედეგი მიიღო. მაგალითად შეიძლება მოვიყვანოთ ე.წ. „აზიის ვეფხვების“ (ჰონგ-კონგი, სამხრეთ კორეა, ტაივანი და სინგაპური) ექსპორტის სუბსიდირების პოლიტიკით განპირობებული შთამბეჭდავი ეკონომიკური წარმატება. „რკინის ფარდის“ რღვევის შემდეგ, 1990-იან წლებში, ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ბევრმა ქვეყანამ სოციალისტური ეკონომიკიდან საბაზრო ეკონომიკაზე სწრაფი გადასვლის უზრუნველსაყოფად იმ დროისთვის ახალი და პოპულარული ვაშინგტონის კონსენსუსის რეკომენდაციების განხორცილება დაიწყო. თუმცაღა, როგორც აღვნიშნეთ, თავდაპირველი ვაშინგტონის კონსენსუსი შეიქმნა ლათინური ამერიკის ქვეყნებისათვის და არ ითვალისწინებდა გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნების ისეთ პრობლემებს, როგორებიცაა: არაეფექტიანად  მომუშავე ინდუსტრიები და კაპიტალზე კერძო საკუთრების არარსებობა. უფრო მეტიც, აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში გატარებული რადიკალური ლიბერალიზაციისა და მასიური პრივატიზაციის  ეკონომიკური პოლიტიკა წარმოადგენდა „ვაშინგტონის კონსენსუსის“  გამარტივებულ და ზედაპირულ ვერსიას, რომელიც 1990-იან წლებში გაბატონებული თავისუფალი ბაზრების თვითრეგულირების „გულუბრყვილო“ წარმოდგენებს ემყარებოდა.  ეს წარმოდგენები არ ითვალისწინებდა „უკონტროლო“ კაპიტალიზმში ცხოვრებისათვის იმ საზოგადოების მზადყოფნას, რომელმაც 70 წელი გეგმურ ეკონომიკაში იცხოვრა.  წარმატება საბაზრო ეკონომიკაში მოითხოვს გამოცდილებასა და უნარებს, რომელთა დაუფლებაც სოციალიზმის დროს ძნელია. შედეგად, გარდამავალ პერიოდში საზოგადოების სიმდიდრე ხალხის მცირე ჯგუფების (ოლიგარქების) ხელში აღმოჩნდა.  მათ ისარგებლეს სამოქალაქო საზოგადოების სისუსტით და ძალიან გამდიდრდნენ. სტიგლიცი, რომელმაც ნობელის პრემია ინფორმაციულ ეკონომიკაში (informational economics­) შესრულებული ნაშრომისთვის მიიღო, გვთავაზობს ამ პროცესების თეორიულ ახსნას. მიკროეკონომიკის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს მიგნებას წარმოადგენს ის, რომ ინფორმაციული ასიმეტრიის შემთხვევაში, თავისუფალი ბაზრების თვითრეგულირება ძნელდება და სასურველი შედეგის მიღწევაც კითხვის ნიშნის ქვეშ დგება. სტიგლიცის მიხედვით, აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების ბაზრები ინფორმაციის მნიშვნელოვანი ასიმეტრიულობით ხასიათდებოდა, რამაც ეკონომიკური თეორიის მიხედვით განაპირობა ბაზრების ფუნქციონირების არასასურველი შედეგი. ასეთი წინაპირობებისთვის სტიგლიცი წერს: „არ არსებობს თეორიული საფუძველიც კი იმისა, რომ განვითარების საწყის ეტაპზე ბაზრებმა თვითონ უზრუნველყონ ეფექტიანი შედეგი“ (Stiglitz, Initiative for Policy Dialogue Working Paper, Columbia University, 2005).თავდაპირველი ვაშინგტონის კონსენსუსის მარცხის საყოველთაო აღიარების შემდეგ, სტიგლიცმა  მსოფლიოს სხვა ეკონომისტებთან ერთად წარმოადგინა ვაშინგტონის კონსენსუსის ალტერნატიული ვერსია –  პოსტ ვაშინგტონის კონსენსუსის კონსენსუსი. ამ უკანასკნელის მნიშვნელოვანი კომპონენტი ხაზს უსვამს მთავრობის როლს განათლებასა და ინფრასტრუქტურის განვითარებაში, სიღარიბის დაძლევასა და ფინანსური სისტემის რეგულირებაში. <h5>ქართული გამოცდილება</h5> მიუხედავადად ვაშინგტონის კონსენსუსის ეფექტიანობის სადავოობისა, ის საქართველოში გატარებული ეკონომიკური პოლიტიკის ძირითად საფუძველს წარმოადგენდა. ვაჭრობის ლიბერალიზაცია, ფისკალური კონსოლიდაცია და ფასების სტაბილიზაცია აქტიურად ხორციელდებოდა საქართველოს მთავრობის მიერ 2003 წლიდან მოყოლებული. წარმოადგენს თუ არა ვაშინგტონის კონსენსუსი წარმატებულ სტრატეგიას საქართველოში, ჯერ კიდევ საკამათო თემაა. უკანასკნელ პერიოდში შთამბეჭდავი ზრდის ტემპების მიუხედავად, საზოგადოება შემოსავლის უთანასწორობისა და  სიღარიბის მნიშვნელოვანი პრობლემების წინაშე დგას. უფრო მეტიც, ჯერ კიდევ გაურკვეველია, რა როლი მიუძღვის ვაშინგტონის კონსენსუსის რეკომენდაციებს ბოლო პერიოდის ეკონომიკურ ზრდაში. შევარდნაძის პერიოდის გამანადგურებელი ეკონომიკური პოლიტიკის შემდგომ შესაძლებელია ნებისმიერი გარკვეულწილად მიზნობრივი სტრატეგია ანალოგიურად წარმატებული ყოფილიყო. ეკონომიკური აქტივობის არარსებობის პირობებში კი მნიშვნელოვანი ზრდის ტემპი შეიძლება ქვეყნის „ნორმალურ კალაპოტში“ (ქმედითი მთავრობა, კორუფციის დონის კლება) დაბრუნებასაც გამოეწვია. შეიძლება ვიკამათოთ ვაჭრობის ლიბერალიზაციის, ვაშინგტონის კონსენსუსის ძირითადი პოსტულატის, შედეგიანობაზეც.  საქართველოში ვაჭრობის ლიბერალიზაციის პოლიტიკამ, ექსპორტის განვითარების სტრატეგიის არარსებობის პირობებში, იმპორტის მნიშვნელოვანი ზრდა გამოიწვია და ექსპორტით მისი გადაფარვა შეუძლებელი გახადა. შედეგად მივიღეთ მიმდინარე ანგარიშის მნიშვნელოვანი დეფიციტი (რაც შედარებით არასასურველ შედეგს წარმოადგენს განვითარების არსებულ ეტაპზე დაბალი შემოსავლების მქონე ქვეყნისათვის). ეს ლოგიკა სტიგლიცის მოსაზრებითაც შეიძლება გავამყაროთ: „ეკონომიკური კონკურენციის გარეშე, თავისუფალი ვაჭრობიდან მიღებული სარგებელს საზოგადოების მხოლოდ კონკრეტული ჯგუფები მოიხვეჭენ და შედეგად, ეს სტრატეგია ხელს ვერ შეუწყობს ეკონომიკური სიმდიდრის შექმნას. თუ საჯარო  ინვესტიციების ტრანსფერი ადამიანურ კაპიტალსა და ტექნოლოგიებში არ არის საკმარისი, თავისუფალი ბაზრები ამ უკმარისობის აღმოფხვრას ვერ უზრუნველყოფს“(Cited from “More instruments and Broader Goals: Moving toward the Post-Washington Consensus”, Chapter 1 in Ha-Joon Chang (ed.): The Rebel Within, London 2001, pp. 17-56). ვაშინგტონის კონსენსუსის ყველაზე დიდი ნაკლი მისი რეკომენდაციების უნივერსალურობასა და ეკონომიკური პოლიტიკის „წარსულზე დამოკიდებულების“ უგულვებელყოფაში მდგომარეობს. ეს უკანასკნელი სხვადასხვა ეკონომიკური პოლიტიკის შედეგებზე  ქვეყნის ეკონომიკური წარსულის როლის უარყოფაში გამოიხატება. ვაჭრობის ლიბერალიზაციის სარგებელი ქვეყნისათვის სხვადასხვა სექტორის შედარებითი უპირატესობის გაანალიზების შემდგომ შეიძლება იქნას მიღებული. სხვა შემთხვევაში „ბრმა“ ლიბერალიზაციამ შეძლება პირიქით, ქვეყანა გააღარიბოს. ვაშინგტონის კონსენსუსის ნაკლოვანებები გვაიძულებს შევიმუშავოთ საქართველოს განვითარების სტრატეგიის უფრო დახვეწილი ვერსია, რომელიც მხედველობაში მიიღებს საქართველოს ისტორიასა და სოციალურ-ეკონომიკურ პირობებს. აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით დებატები კვლავაც გრძელდება…

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2772	http://www.iset.ge/blog/?p=2891
Last week I discussed the economic consequences of inequality. Contrary to a traditional tenet of economics, empirical research has shown that inequality may have adverse economic consequences. Inequality increases the risk of political instability in a country, posing a threat to investments due to the fact that political unrest is highly detrimental to the profits made from any economic activity. Therefore, foreigners will bring less capital into a country when the risk of instability goes up, and even local investors will move their money over the borders and invest it elsewhere. Under the assumption that inequality is rather vice than virtue, the question is what can be done to reduce it. The classical way, namely taxing income and property (usually even with progressive tax rates), and then redistributing the revenues to the disadvantaged members of society, is hardly feasible in a low-income country like Georgia. Low taxes are needed for stimulating investments and general economic activity – they are one of the few factors that increase our competitiveness with more developed economies. Are there other ways to approach the problem? Yes, there is a more sophisticated approach. By identifying the sources of inequality, i.e. those kinds of income that strongly influence overall inequality, one can use subsidies, taxes, and other measures to increase or decrease those kinds of income that have the highest impact on overall inequality. In what follows, we will discuss this method. WHERE DOES THE INEQUALITY COME FROM? For identifying the sources of inequality, one can compute the Gini index for different income groups separately, as proposed by Robert I. Lerman and Shlomo Yitzhaki (“Income Inequality Effects by Income Source: A New Approach and Applications to the United States”, Review of Economics and Statistics 67, 1985, pp. 151-156). The method of Lerman and Yitzhaki was applied to Georgia in a paper by Ruslan Yemtsov of the World Bank (“Inequality and Income Distribution in Georgia”, IZA Discussion Paper 252, 2001). Yemtsov compares the distribution of income of self-employed people with the distribution of total income and finds out that the self-employed are a major source of income inequality. This result of Yemtsov is not surprising, as the self-employed category comprises individuals who are in very different economic situations. There is the smallholder farmer who grows some tomatoes and cucumbers mainly for his own consumption, the architect who hardly makes ends meet, the independent lawyer earning an average income, and the freelancing Tbilisi IT specialist who maintains the servers of large companies for $100 per hour. All these are self-employed. Based on GeoStat data, I have done a similar analysis with 2009 and 2011 data. I have looked at the inequality of different income types (given in the first column of the table below), and, most important, I have computed how an increase of income of a particular type by 1% would affect the overall inequality in Georgia. The resulting numbers represent “percentage of the Gini coefficient”, difficult to interpret by itself but nonetheless providing a good indicator where we would have to start if the goal was to decrease inequality. The table has a clear message. In 2011, one could reduce inequality (measured by the Gini coefficient) by almost 10% if one would increase the income of transfer recipients by 1% (transfers are made up of pensions, social benefits, scholarships, payments from relatives, and remittances). Likewise, one could reduce inequality by about 5% if in-kind farm income would go up by 1%. At the same time, one could decrease inequality by almost 12% if one would take away 1% of the salaries of hired non-farm income recipients. INCREASING PENSIONS AND SUBSIDIZING TOMATOES Assuming that the Gini coefficient is what we are interested in when we speak about inequality, we could decrease inequality relatively easily by increasing transfers, e.g. pensions and social assistance benefits. As the calculations show, small changes can already have considerable impacts (of course, before implementing such a policy, one would have to redo the analysis with data that includes the pension increase from 125 to 150 lari that took place last year). Similarly, one could enhance equality by subsidizing in-kind farm income, paying a farmer some tetri for each tomato in excess of its market price or setting up import barriers (if disguised in a smart way, both measures would not conflict with WTO restrictions). If the in-kind income generated through smallholder farming would increase in value, inequality would go down more than proportionally. So without introducing a full-blown social welfare state and without explicit redistribution programs, the ideas of Lerman and Yithaki devise a way how to get the Gini coefficient down. It has to be stressed again that this only makes sense if one agrees that the Gini coefficient captures relevant inequality, which is currently the consensus in economics. (click image to enlarge)	გასულ კვირას უთანასწორობის თეორიული ეკონომიკური შედეგები განვიხილე. კლასიკური ხედვისაგან განსხვავებით ემპირიულმა კვლევამ აჩვენა, რომ უთანაბრობას უარყოფითი ეკონომიკური შედეგების მოტანაც შეუძლია. უთანასწორობა იწვევს პოლიტიკურ დესტაბილიზაციას ქვეყანაში, რაც, თავის მხრივ, ინვესტიციებს აბრკოლებს. ეს კი იმიტომ ხდება, რომ პოლიტიკური არამდგრადობა ამცირებს მოსალოდნელ მოგებას ნებისმიერი ეკონომიკური აქტივობიდან. შესაბამისად, უცხოელი, ისევე როგორც ადგილობრივი ინვესტორები ნაკლებ კაპიტალს დააბანდებენ ისეთ ქვეყანაში, სადაც არამდგრადობის რისკი იზრდება. თუ დავუშვებთ, რომ უთანასწორობა უფრო საზიანოა, ვიდრე სასარგებლო, ჩნდება კითხვა: რა შეიძლება გაკეთდეს ამ მაჩვენებლის შესამცირებლად? კლასიკური, შემოსავლებისა და ქონების დაბეგვრის (ჩვეულებრივ, პროგრესული საგადასახადო განაკვეთით) მეშვეობით შემოსავლების გადანაწილება საზოგადოების უფრო მდიდარიდან შეჭირვებულ ფენაზე, პრაქტიკულად შეუძლებელია ისეთ დაბალშემოსავლიან ქვეყანაში, როგორიც საქართველოა. დაბალი გადასახადები ინვესტიციებისა და ზოგადი ეკონომიკური აქტივობის სტიმულირებისთვისაა საჭირო – ეს არის ერთ–ერთი ფაქტორი, რაც ზრდის ჩვენს კონკურენტუნარიანობას უფრო განვითარებულ ქვეყნებთან შედარებით. არსებობს კი ამ პრობლემის გადაჭრის სხვა გზები? პასუხი დადებითია. პრობლემის გადაჭრის პირველი ნაბიჯია უთანასწორობის წყაროების იდენტიფიცირება, რაც გულისხმობს შემოსავლის იმ ტიპების დადგენას, რომლებიც ძლიერ ზემოქმედებს უთანასწორობაზე, დადებითად თუ უარყოფითად. წყაროთა დადგენის შემდეგ სუბსიდიების, გადასახადებისა და სხვა ხერხების გამოყენებით, უთანასწორობაზე ყველაზე მძლავრად მოქმედი შემოსავლის კომპონენტების მანიპულირებაც მარტივია. სწორედ ამ მეთოდს განვიხილავთ ქვემოთ უფრო დაწვრილებით. <h5>საიდან მოდის უთანასწორობა?</h5> რობერტ ლერმანისა და შლომო იცჰაკის მიხედვით, უთანასწორობის წყაროების იდენტიფიცირების ერთი გზა ჯინის ინდექსის გამოთვლაა შემოსავლის სხვადასხვა კომპონენტებისათვის ცალ–ცალკე (“Income Inequality Effects by Income Source: A New Approach and Applications to the United States”,Review of Economics and Statistics 67, 1985, pp. 151-156). ლერმანისა და იცჰაკის მეთოდი მსოფლიო ბანკის წარმომადგენელმა რუსლან იემცოვმა მოარგო საქართველოს შემთხვევას (“Inequality and Income Distribution in Georgia”, IZA Discussion Paper 252, 2001). მან თავის კვლევაში ერთმანეთს თვითდასაქმებულთა და მთლიანი მოსახლეობის შემოსავლების სტატისტიკური განაწილებები შეადარა და დაადგინა, რომ სწორედ თვითდასაქმებულობა წარმოადგენს საქართველოში შემოსავლების უთანასწორობის მთავარ წყაროს. იემცოვის შედეგი გასაოცარი სულაც არაა, რადგან თვითდასაქმებულთა კატეგორია ერთმანეთისაგან რადიკალურად განსხვავებულ ეკონომიკურ მდგომარეობაში მყოფ ადამიანებს აერთიანებს. კერძოდ, თვითდასაქმებულად ითვლება გლეხი, რომელსაც ძირითადად საკუთარი მოხმარებისათვის მოჰყავს პომიდორი და კიტრი; არქიტექტორი, რომელიც ძლივს ირჩენს თავს; დამოუკიდებელი ადვოკატი, რომელიც საშუალო შემოსავალს გამოიმუშავებს; და ინფორმაციული ტექნოლოგიების (IT) შტატგარეშე სპეციალისტი, რომელიც დიდი კომპანიების სერვერების გამართვისათვის საათში 100 დოლარს გამოიმუშავებს. მე მსგავსი ანალიზი ჩავატარე 2009 და 2011 წლის საქსტატის მონაცემებზე დაყრდნობით. ვიკვლევდი უთანასწორობას სხვადასხვა ტიპის შემოსავლების (მოცემულია ქვემოთ მოყვანილი ცხრილის პირველი სვეტში) მიხედვით და რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, ვითვლიდი სხვადასხვა ტიპის შემოსავლის 1%–ით გაზრდა რა გავლენას მოახდენდა საქართველოში არსებულ მთლიან უთანასწორობაზე. ცხრილში მოცემული ციფრები აღნიშნავს „ჯინის კოეფიციენტის პროცენტულ ცვლილებას“, რომლის ინტერპრეტაციაც მარტივი არაა, თუმცა გვაწვდის საკმაოდ კარგ ინფორმაციას იმის შესახებ, თუ რას უნდა მივაქციოთ ყურადღება მაშინ, როცა ჩვენი მიზანი უთანასწორობის შემცირებაა. ცხრილი იძლევა ნათელ გზავნილს უთანასწორობის აღმოფხვრის შესაძლო გზებისა და მათი შედეგიანობის შესახებ. 2011 წლის მონაცემების მიხედვით, ჯინის კოეფიციენტის თითქმის 10%–ით შემცირება იქნებოდა შესაძლებელი, თუ ტრანსფერების (ტრანსფერი მოიცავს პენსიას, სოციალურ დახმარებებს, სტიპენდიებს, ნათესავებისაგან მიღებულ თანხებსა და ფულად გზავნილებს) მიმღებთა შემოსავლები 1%–ით გაიზრდებოდა. მსგავსად, უთანასწორობას დაახლოებით 5%–ით შეამცირებდა სოფლის მეურნეობიდან ნატურით მიღებული შემოსავალების 1%–ით ზრდა. ამავდროულად, არასასოფლო-სამეურნეო სფეროებში დაქირავებით მიღებული ხელფასების 1%–ით შემცირება ჯინის კოეფიციანტს თითქმის 12%–ით შემცირებდა. <h5>პენსიების ზრდა და პომიდვრის სუბსიდირება</h5> დავუშვათ, რომ ჯინი კოეფიციენტი ის პარამეტრია, რომელიც უთანასწორობაზე საუბრისას გვაინტერესებს. მაშინ ისეთი ტრანსფერების გაზრდით, როგორიცაა პენსიები და სოციალური დახმარებები, უთანასწორობის შედარებით მარტივად შემცირებას შევძლებდით. როგორც გამოთვლებმა აჩვენა, მცირე ცვლილებებმაც შესაძლებელია მნიშვნელოვანი შედეგები გამოიღოს (რა თქმა უნდა, ასეთი პოლიტიკის გატარებამდე მსგავსი ანალიზი ხელახლა უნდა ჩატარდეს უახლეს მონაცემებზე, რომელშიც შარშანდელი რეფორმის შედეგად 125 ლარიდან 150 ლარამდე გაზრდილი პენსიაც იქნება გათვალისწინებული). მსგავსად, თანასწორობის გაზრდა სოფლის მეურნეობიდან ნატურით მიღებული შემოსავლის სუბსიდირებითაც შესაძლებელია. ეს უკანასკნელი კი შესაძლებელია ფერმერისათვის საბაზრო ფასზე დამატებით რამდენიმე თეთრის გადახდაში ან იმპორტზე გარკვეული ბარიერების დაწესებაში (თუ ჭკვიანურადაა შერჩეული და არ ეწინააღმდეგება მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის მოთხოვნებს) გამოიხატოს. თუ წვრილი ფერმერების მიერ ნატურის სახით მიღებული შემოსავლის ღირებულება გაიზრდება, მაშინ უთანასწორობაც პროპორციულზე უფრო მეტად შემცირდება. ამგვარად, ქვეყანაში სოციალური კეთილდღეობის ამაღლებაზე მიმართული მასშტაბური პროექტებისა და შემოსავლების გადამანაწილებელი პროგრამების გარეშეც კი, ლერმანისა და იცჰაკის მეთოდი ჯინის კოეფიციენტის შემცირების გონივრულ გზებს გვთავაზობს. კიდევ ერთხელ ხაზი უნდა გაესვას იმ ფაქტს, რომ ამ მიდგომას აზრი აქვს მხოლოდ მაშინ, თუ ჯინი კოეფიციენტი არსებული უთანასწორობის კარგ ინდიკატორად მიგვაჩნია. ამ უკანასკნელთან დაკავშირებით კი დღესდღეობით ეკონომისტებს შორის კონსესუსი არსებობს.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2763	http://www.iset.ge/blog/?p=2811
Joseph Stiglitz in Davos Economics Nobel Prize winner Joseph Stiglitz, well-known for sharply criticizing the conventional wisdoms of development economics, once summed up his views in a rhetorical question: “We have felt the pain, when do we get the gain?” Stiglitz wanted to point out that standard development strategies require countries to pay a high price in exchange for the promise of a better future. The price comes in form of harsh poverty for some members of the society, income reduction for many, social strain, and increased inequality. While it is obvious that the “pains” connected to these standard recipes have struck many countries hard, it is less clear whether the promises of prosperity and growth have realized. A CONTROVERSIAL STRATEGY The classical approach to developing a country is the so-called Washington Consensus (WC), deriving its name from the fact that it is traditionally favored by the World bank and the International Monetary Fund, both based in Washington D.C. The main postulates of the WC are trade liberalization, budget consolidation, macroeconomic stabilization, market deregulation, and privatization of government-run economic activities. These recipes were originally developed for Latin American countries in the aftermath of their financial and economic crises of the 1980s. In Latin America the outcomes of WC policies were rather disappointing. For example, at the end of the 20th century, some Latin American countries were struck by financial crises (like the 1994 “Tequila Crisis” in Mexico), and liberalization of financial markets, a main postulate of WC, may have been an aggravating factor. Joseph Stiglitz in his 2005 article “The Post Washington Consensus Consensus” ( Initiative for Policy Dialogue Working Paper , Columbia University) claims that the growth of this region was “just half of what it was in the 60s and 70s, the decades marked by the ‘failed’ policies of import substitution.” He blames the Washington consensus to cut down the role of the public sector and he emphasizes the fact that some countries were quite successful with policies contradicting the WC. For example, the so-called Asian Tigers (Hong Kong, South Korea, Taiwan, and Singapore) performed impressively with a policy focused on export subsidies. When the Iron Curtain came down around 1990, many Central and Eastern Europe countries implemented the new and fashionable WC for facilitating the transitions of their socialist economies to market economies. Yet the WC was not designed for transition economies. None of the dysfunctional market economies of Latin America had the typical problems of the late socialist economies, namely inefficiently operating industries and the absence of private ownership of capital. Moreover, policy makers of Eastern European countries adopted a simplified, superficial version of the WC focusing on precipitous liberalization and privatization. This was based on a naïve belief in the self-regulatory power of free markets that prevailed in the early 1990s, not taking into account that people who had been living in planned economies for 70 years were not instantaneously ready for the life in unrestrained capitalism. Succeeding in a market economy requires skills that were largely unlearnt during socialism, and as a result, much of the wealth of those societies was pocketed by a small group of people (the “oligarchs”) who exploited the ignorance of their compatriots and became incredibly rich. Stiglitz, who got the Nobel Prize for his work on informational economics, provides a theoretical explanation for these events. It is a well known result in microeconomics that informational asymmetries can prevent markets from achieving desirable outcomes. According to Stiglitz, free markets in Eastern European countries suffered from those very efficiency problems predicted by economic theory when there are information asymmetries among the market participants. Under such conditions, he writes, “there is no theoretical underpinning to believe that in early stages of development, markets by themselves will lead to efficient outcomes” (Stiglitz 2005, see reference above). After the failure of the WC was widely recognized, Stiglitz and other prominent economists proposed an alternative agenda termed Post Washington Consensus Consensus (PWC). An important component of PWC is its emphasis on the role of the government in providing education and infrastructure, reducing poverty, and regulating the financial sector. GEORGIA’S EXPERIENCE Despite its controversial status, WC was a blueprint for the economic policy agenda of Georgia. This is most visibly reflected in the goals of trade liberalization, fiscal consolidation, and price stabilization, outlined in the WC and actively pursued by Georgian governments since 2003. Whether or not this strategy was and is successful is still to be decided. While Georgia could until recently boast with impressive growth rates, the country suffers from sharp income inequality and considerable poverty in some segments of the society. Moreover, it is not clear whether the successes of the last years can be attributed to the WC recipes. Given the disastrous economic policies of the Shevardnadze era, almost every somewhat reasonable strategy would have led to improvements. In a situation in which economic activity has more or less come to an end, a lot of growth can be generated just by returning to “normal circumstances”, characterized by a functioning government, bearable corruption levels etc. One can also argue that trade liberalization, included in the WC core agenda, yielded rather ambiguous consequences for Georgia. It resulted in huge imports that were not covered by corresponding exports, leading to persistent current account deficits (rather unusual for a low income country on this stage of development). This is in line with Stieglitz’s claim that “unless the economy is competitive, the benefits of free trade and privatization will be dissipated in rent seeking, not directed toward wealth creation. And if public investments in human capital and technology transfers is insufficient, the market will not fill in the gap.” (Cited from “More instruments and Broader Goals: Moving toward the Post-Washington Consensus”, Chapter 1 in Ha-Joon Chang (ed.): The Rebel Within , London 2001, pp. 17-56). One of the main deficiencies of the WC is its disregard of path dependence , i.e. the negligence of the role of a country’s economic history in the outcome of different policies. Trade liberalization may be beneficial for a country that, unlike Georgia, enters the stage with comparative advantages in various fields, while it may be detrimental otherwise. The deficiencies of the WC agenda urge us to think about more elaborated strategies of development that are adjusted to Georgia’s history and its socio-economic conditions. The debate continues…	ქვეყანას, რომელიც ნავთობის სიუხვით არ გამოირჩევა,ჭკვიანი და საზრიანი ხალხი ესაჭიროება. ბუნებრივი რესურსებით არცთუ მდიდარი საქართველოც მთლიანად მის ადამიანურ რესურსზეა დამოკიდებული. თუმცა საკითხავია, რამდენად ხარისხიანია ქართველების ინტელექტუალური აღჭურვილობა, რომელიც ასე მნიშვნელოვანია ქვეყნის ეკონომიკური განვითარებისათვის. ეკონომიკურ აქტივობებში პირდაპირ გამოყენებად ცოდნასთან დაკავშირებით საკმაოდ უიმედო სურათია. გაეროს განვითარების პროგრამის კვლევის მიხედვით, საქართველოში უმუშევართა 81%-ს საშუალო ან უმაღლესი განათლება აქვს. თუმცა, როგორც ადრე დავწერეთ (), ეს უფრო იმაზე მიუთითებს, რომ ფორმალური საგანმანათლებლო სისტემა შრომის ბაზრისთვის გამოსადეგ განათლებას არ იძლევა. ჩვენი აზრით, იგივეს უფრო ნათლად გამოხატავს, საქართველოს დაბალი რეიტინგი (93-ე ადგილი) მსოფლიო ეკონომიკური ფორუმის გლობალური კონკურენტუნარიანობის ინდექსის უმაღლესი განათლებისა და გადამზადების ნაწილში, რომელიც ზომავს განათლების ხარისხს და არა გაცემული დიპლომების რაოდენობას. დაბალი ხარისხის განათლება ქვეყნის კონკურენტუნარიანობის მთავარი სისუსტეა. ამ მოსაზრებას კიდევ უფრო ამყარებს იმავე ორგანიზაციის დაფინანსებით ახლახანს ჩატარებული აღმასრულებლების მოსაზრების კვლევა, რომლის მიხედვითაც მშრომელთა არაადექვატური კვალიფიკაცია საქართველოს ბიზნეს გარემოს მეორე ყველაზე პრობლემატური საკითხია სარგებლის მაღალი განაკვეთის შემდეგ. ცხადია, რომ საშუალო განათლების მქონეთა უმეტესობის პრობლემა უმაღლესი განათლების ხელმისაწვდომობა კი არა, მისაღები და ხარისხიანი პროფესიული ტრენინგების არარსებობაა. საქართველოს მაღალი უმუშევრობის დონე, რომელსაც ოფიციალური მონაცემები მთლიანად ვერც ასახავს, ნაწილობრივ მაღალპროდუქტული სამუშაო ადგილების ნაკლებობითა და უნარების შეუსაბამობითაა გამოწვეული.მაშინ, როცა შრომის ბაზარზე საშუალო და უმაღლესი განათლების მქონე მუშახელი ჭარბადაა, ტექნიკური უნარების მქონე ხალხის დეფიციტი აღინიშნება. ბევრ უმუშევარს აქვს დიპლომი, მაგრამ მაინც ვერ აკმაყოფილებს შრომის ბაზარზე არსებულ მოთხოვნებს. <h5>შორსმიმავალი რეფორმები</h5> აღნიშნული რეალობა იმედგაცრუებას იწვევს, განსაკუთრებით იმის გათვალისწინებით, რომ 2004 წლის მერე განათლებას დიდი ყურადღება ეთმობოდა. უმაღლესი და ზოგადი განათლების შესახებ ახალი ქართული კანონები (2004-2005 წლებში) მიზნად ისახავდა სისტემის გათავისუფლებას ენდემური კორუფციისაგან, ხელმისაწვდომობისა და ხარისხის გაზრდას. პირველი ორი მიზანი ძალიან მოკლე დროში მიიღწა, ხარისხი კი კვლავ გამოწვევად რჩება. განათლების აკრედიტაციის ეროვნული ცენტრის ჩატარებულმა „სწრაფმა და ბინძურმა“ აკრედიტაციის პროცესმა უმაღლესი საგანამანთლებლო დაწესებულებების რაოდენობა 240-დან 43-მდე შეამცირა. დახურული „სასწავლებლებიდან“ ბევრი სოფლად არსებული დიპლომების სამჭედლო, ე.წ. „ორღობის უნივერსიტეტი“ იყო. უნივერსიტეტის მისაღები გამოცდების სისტემაში გავრცელებული კორუფციის აღმოსაფხვრელად, მთავრობამ 2005 წელს ამ სისტემის რეფორმაც განახორციელა. ცვლილებების ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწილი შეფასებისა და გამოცდების ეროვნული ცენტრის (NAEC) დაარსება იყო. ორგანიზაციამ თავის თავზე აიღო ცენტრალიზებული, სანდო და გამჭვირვალე მისაღები გამოცდების ჩატარება. 2009 წლიდან ცენტრს სამაგისტრო გამოცდის ორგანიზებაც დაევალა. ამ ძალზედ წარმატებულმა რეფორმამ უმაღლეს სასწავლებლებში ჩარიცხულთა 2005 წლის პიკური მაჩვენებელი 46.6% 2011 წლისთვის 28.2%-მდე შეამცირა. <h5>ხარისხი კვლავაც პრობლემაა</h5> ხარისხის ამაღლებაზე მიმართული ზომები მოიცავდა: 1) ზემოხსენებული დაბალი ხარისხის სასწავლებლების გაუქმებაზე მიმართულ აკრედიტაციის პროცესს, 2) „ფული მიყვება სტუდენტს“ პრინციპით უნივერსიტეტებს შორის კონკურენციის ხელშეწყობას და 3) სტუდენტებისთვის ერთდროულად რამდენიმე უნივერსიტეტში განაცხადის შეტანის საშუალების მიცემას. მიუხედავად კორუფციის აღმოფხვრისა და გამჭვირვალე მისაღები გამოცდების სისტემის დანერგვის საკითხში წარმატებისა, სწავლების ხარისხის შეცვლა ადვილი არ აღმოჩნდა. როგორც მსოფლიო ბანკში აღნიშნავდნენ, აკრედიტაციის ახალ პირობებს შეეძლო მინიმალური სტანდარტების, მაგრამ არა ხარისხის უზრუნველყოფა. ლიბერალურმა შრომის კოდექსმა კი უნივერსიტეტების მმართველებს საშუალება მისცა 2006-2007 წლებიდან მოყოლებული ყოველწლიურად გაეთავისუფლებინათ და თავიდან დაექირავებინათ მთელი აკადემიური პერსონალი. უკანასკნელს შედეგად პერსონალის შეკვეცა და სახალხო მღელვარება მოჰყვა. ზოგიერთმა კარგმა სპეციალისტმა, ისეთი დარგებიდან, როგორიცაა მათემატიკა, გადაწყვიტა საერთოდ აღარ გაევლო თავიდან არჩევის დამამცირებელი პროცედურა. ამ ფონზე თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტმა უკეთესი კადრების მოზიდვა დიფერენცირებული სახელფასო სტრუქტურით სცადა, მაგრამ მცდელობა წარუმატებელი აღმოჩნდა. <h5>უნარების შეუსაბამობა</h5> ხარისხთან დაკავშირებულ ზოგად პრობლემებს ართულებს ის ფაქტი, რომ საგანმანათლებლო სისტემაში მოთხოვნა-მიწოდების განმსაზღვრელი სიგნალი, რომელიც დასაქმების ბაზრიდან უნდა მოდიოდეს, მნიშვნელოვნად იგვიანებს. დღემდე უნივერსიტეტები აგრძელებენ დიპლომების უზომოდ დიდი რაოდენობით გაცემას, ბიზნესში, სამართალში, ეკონომიკაში,მედიცინაში, სოციალურ და ჰუმანიტარულ მეცნიერებებში.შედეგად, ეს ყოველივე იწვევს ერთის მხრივ უნივერსიტეტდამთავრებულთა შორის უმუშევრობის მაღალ დონეს, ხოლო მეორე მხრივ ეკონომიკის არაეფექტიან მუშაობას. 2010-11 წლებში მთავრობამ არსებული რეალობის საპასუხოდ უმაღლესი განათლებისთვის სახელმწიფო დაფინანსება ტექნიკური საგნებისკენ მიმართა, მოახდინა აგრარული უნივერსიტეტის პრივატიზაცია და ათასწლეულის გამოწვევის კორპორაციასთან მიაღწია შეთანხმებას ტექნიკური განათლების ხარისხისა და პროფესიული ტრენინგების სისტემის გაუმჯობების გრანტთან დაკავშირებით. ამ ბოლო რეფორმების ნაყოფს ალბათ ცოტა ხანი ჯერ კიდევ ვერ მოვიმკით. ტექნიკური განათლებისა და ტრენინგების დაბალი ხარისხი იწვევს იმას, რომ მოწინავე ბიზნესებს უწევთ გადამზადების დიდი დანახარჯების გაწევა, რაც, თავის მხრივ, საქართველოს ნაკლებად მიმზიდველს ხდის უცხოელი ინვესტორების თვალში. მრავლისმთქმელია ISET-ის მკვლევარების ინტერვიუ გია ღვალაძესთან (ბრიტიშ პეტროლიუმიდან): „BP იძულებულია მასიურად გადაამზადოს თავისი თანამშრომლები.“ ღვალაძის თქმით, „ქართველებს ნამდვილად არ უჭირთ აუცილებელი უნარების ათვისება, თუმცა ტრენინგები ძვირი ჯდება, რადგან ტექნიკოსის ხელობის სრულად დაუფლებისთვისაც კი, ორი წელია საჭირო“.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2743	http://www.iset.ge/blog/?p=2769
Why should we care about income inequality? According to Nobel Prize laureate Joseph Stiglitz and Harvard economist Jason Furman, “greater inequality leads to more political instability, and greater political instability leads to lower growth” (“Economic Consequences of Income Inequality”, Federal Reserve Bank of Kansas: Journal Proceedings , 1998, pp. 221-232). Consequently, even if one does not care about income inequality directly, there may be reason to care about its indirect effects. In their article “Income Distribution, Political Instability, and Investment” ( European Economic Review 40, 1996, pp. 1203-1228) Italian economists Alberto Alesino and Roberto Perotti empirically investigate the connection between inequality, political instability, and economic prosperity. They apply econometric techniques to the data of 71 countries (measured in the years from 1960 to 1985) and capture political instability by constructing “an index which summarizes various variables capturing phenomena of social unrest”. Specifically, the authors elicit the connection between the income of the middle class (defined to be the total income of the third and fourth quintiles of the population), socio-political instability, and investment activity. They find that “socio-political instability depresses investment” and that “a rich middle class reduces socio-political instability”. As a wealthier middle class implies more equality in the distribution of income, their findings confirm the hypothesis that inequality is bad for prosperity. THE LEAKY BUCKET This view is in stark contrast to the classical economic paradigm that people in a market economy should be allowed to reap the fruits of their activity without being forced to share them with others. The situation is often compared to a leaky bucket: yes, a government can take away income from the rich, but it has to pay a price for that, which comes in form of reduced overall economic output. Allegorically, the bucket in which the money is carried from the rich to the poor has a leak – the total size of the pie depends on how we divide it. The argument rests on the assumption that in their economic conduct, people are incentivized primarily by material rewards. If one takes away (some of) these rewards, they will exert less effort. Obviously, there is some truth to this point. Consider a society where taxation and redistribution ensures that everybody has exactly the same income. Why should people in such a society get up early in the morning, work hard, be creative, and do unpleasant tasks? As the income would be the same anyway, people might be tempted to sleep long, procrastinate unpleasant tasks, and “have a cushy job”, as the Americans say. Arguably, socialist economies like the Soviet Union were suffering from this problem. The core of the problem was that Soviet citizens were reluctant to show initiative and come up with good ideas as those would help the collective, not themselves. As a result, few factories produced consumption goods that were really desirable. For example, a car could only be acquired after long waiting times, and when finally it was delivered, it had a low quality and looked clumsy. This lack of attractive goods aggravated the problems of socialist countries to incentivize their people, leading to desperate attempts to resort to negative incentives (forced labor, punishment of alleged low-performers) and non-monetary rewards like badges and titles (“worker of the year”, “Order of Lenin”). This was hardly effective, however, as most persons find it much better to simply become rich than to become worker of the year. On the other hand, in some economies in Europe, primarily in Scandinavia, the governments engage heavily in redistribution. Even though more than fifty percent of those economies are run by the state, people enjoy high incomes and excellent quality of life. WHAT ABOUT GEORGIA? After the collapse of the Soviet Union, Georgia experienced high income inequality. The Estonian economist Anneli Kaasa estimated the Gini coefficient to have been 0.36 in 1992 and 0.58 in 1996 (“Factors Influencing Income Inequality in Transition Economies”, University of Tartu Working Paper , 2003). The Gini coefficient is the foremost index of inequality used in economics. It ranges from 0 to 1, with higher values indicating more inequality. The Scandinavian countries have Gini coefficients around 0.25; the USA, arguably the most inequitable among all high-income countries, 0.45; Georgia currently about 0.41. A value of 0.58 corresponds to countries like Angola and Haiti today. The chart shows the income distribution in Georgia according to Geostat. As can be seen, the average total income received by top 10% of the population is very high compared to what other members of the society earn. An average member of the top 10% income recipients earns about 16 times more than an average member of the lowest 10%. Taking the stand that stark inequality is detrimental to economic prosperity, in particular in a society that is vulnerable to political unrest (unlike the USA, which has a stable democratic political system for centuries), the question is what are the sources of inequality in Georgia and how can it be reduced. I will discuss these questions in next week’s Khachapuri Index.	რატომ უნდა გვაღელვებდეს შემოსავლების უთანასწორობა? ნობელის პრემიის ლაურეატის ჯოზეფ შტიგლიცისა და ჰარვარდის ეკონომისტის ჯეისონ ფურმანის მიხედვით, „უთანასწორობა იწვევს პოლიტიკურ არასტაბილურობას, რასაც თავის მხრივ ეკონომიკის ზრდის დაბალ მაჩვენებლამდე მივყავართ“ ( “Economic Consequences of Income Inequality”, Federal Reserve Bank of Kansas: Journal Proceedings, 1998, pp. 221-232). შესაბამისად, თუ შემოსავლების უთანასწორობა პირდაპირი მნიშვნელობით არ გვაღელვებს, შეიძლება არსებობდეს საკმარისი მიზეზი მის არაპირდაპირ ეფექტებზე საზრუნავად. იტალიელმა ეკონომისტებმა, ალბერტო ალეზინომ და რობერტო პეროტიმ, თავიანთ ნაშრომში „შემოსავლების განაწილება, პოლიტიკური არასტაბილურობა და ინვესტიციები“ (European Economic Review 40, 1996, pp. 1203-1228), დაადგინეს კავშირი უთანასწორობას, პოლიტიკურ არასტაბილურობასა და ეკონომიკურ ზრდას შორის. მათ, შესაბამისი ეკონომეტრიკული ტექნიკის გამოყენებით,  71 ქვეყნის მონაცემების ანალიზი ჩაატარეს (1960-1985 წლებისათვის), სადაც პოლიტიკურ არამდგრადობის გასაზომად გამოიყენეს  ინდექსი, „რომელიც სხვადასხვა ცვლადების დახმარებით სოციალური მღელვარების ეფექტს აღწერს“. უფრო კონკრეტულად, ავტორებმა გამოავლინეს კავშირი საშუალო კლასის შემოსავლებს (რომელიც განისაზღვრება, როგორც მოსახლეობის მესამე და მეოთხე კვანტილში თავმოყრილი მთლიანი შემოსავალი), სოციო-პოლიტიკურ არამდგრადობასა და ინვესტიციებს შორის. მათმა კვლევამ აჩვენა, რომ „სოციო-პოლიტიკური არამდგრადობა ამცირებს ინვესტიციებს“ და რომ „მდიდარი საშუალო ფენა, თავის მხრივ, ამცირებს სოციო-პოლიტიკურ არამდგრადობას“. უფრო მდიდარი საშუალო კლასი ნიშნავს უფრო მეტ თანასწორობას შემოსავლებს შორის, შესაბამისად, მათი კვლევით მტკიცდება  ჰიპოთეზა, რომ უთანასწორობა უაროფითად მოქმედებს ეკონომიკურ კეთილდღეობაზე. მჟონავი „ვედრო“ ზემოაღნიშნული შეხედულება ეწინააღმდეგება კლასიკურ ეკონომიკურ პარადიგმას, რომლის მიხედვითაც საბაზრო ეკონომიკის პირობებში ადამიანებს უნდა შეეძლოთ თავიანთი შრომის ნაყოფის მომკა, სხვებისათვის გაყოფის იძულების გარეშე. შემოსავლის გადანაწილება ხშირად მჟონავ ვედროსთანაა შედარებული: სახელმწიფოს შეუძლია შემოსავლის გარკვეული ნაწილი აიღოს მდიდრებისაგან, მაგრამ უნდა გადაიხადოს შესაბამისი საფასურიც, რაც შემცირებულ წარმოებაში გამოიხატება. ალეგორიულად, „ვედრო“, რომელსაც გადააქვს ფული მდიდრებიდან ღარიბებისაკენ, ჟონავს — ეკონომიკური ნამცხვრის მთლიანი ზომა დამოკიდებულია იმაზე თუ როგორ გავყოფთ მას. ეს არგუმენტი ემყარება  მოსაზრებას, რომლის მიხედვითაც ადამიანები თავიანთი ქცევისას მატერიალურ სტიმულებზე რეაგირებენ. შესაბამისად, თუ მატერიალური ჯილდოს ნაწილის წართმევას ელოდებიან, ადამიანები ნაკლებად ცდილობენ აღნიშნული ჯილდოს მოპოვებას. ცხადია, ეს მიდგომა გარკვეულწილად სიმართლეს შეიცავს.  წარმოვიდგინოთ საზოგადოება, სადაც გადასახადებისა და გადანაწილების შემდეგ ყველას ერთნაირი შემოსავალი აქვს. ასეთ შემთხვევაში, რატომ უნდა ადგნენ ადამიანები დილით ადრე, იმუშაონ და აკეთონ არასასიამოვნო საქმე? თუ შემოსავალი მაინც თანაბარი იქნება, ადამიანები იძინებენ დიდხანს, გადადებენ თავიანთ საქმეს და როგორც ამერიკელები იტყვიან, „ექნებათ მარტივი საქმე“. ეს პრობლემა მნიშვნელოვანი იყო საბჭოთა კავშირსა და მსგავსი სოციალისტური ეკონომიკის ქვეყნებში.  პრობლემის არსი იმაში მდგომარეობდა, რომ საბჭოთა მოქალაქეები ინიციატივისა და ახალი იდეების გამოხატვისადმი გულგრილები იყვნენ, რადგან ეს კოლექტივს ეხმარებოდა და არა მათ პირადად. შედეგადაც, მხოლოდ რამდენიმე ქარხანა აწარმოებდა ისეთ საქონელს, რომელიც მართლა მიმზიდველი და სასურველი იყო მოქალაქეებისთვის. მაგალითად, მანქანის მისაღებად დიდი ხანი გიწევდათ რიგში დგომა და ბოლოს იღებდით საკმაოდ დაბალხარისხიან და მოუხერხებელ საქონელს. სწორედ სასურველი საქონლის ნაკლებობის შედეგი იყო სოციალისტური ქვეყნების თავდაუზოგავი მცდელობა  გამკლავებოდნენ უარყოფით სტიმულებს (ძალდატანებითი მუშაობა, დაბალპროდუქტიული მუშის დასჯა) და არაფულად ჯილდოებს, როგორიცაა მედლები და ტიტულები („წლის საუკეთესო მუშაკი“, „ლენინის ორდენი“). ეს მიდგომა იყო გარკვეულწილად ეფექტიანი, თუმცა ადამიანებისათვის მაინც უფრო მიმზიდველი იყო უბრალოდ გამდიდრება და არა წლის საუკეთესო მუშაკის ტიტულის მიღება. მეორეს მხრივ, ევროპის ზოგიერთ ქვეყანაში, მაგალითად სკანდინავიაში, სახელმწიფო ძალიან არის ჩართული შემოსავლების გადანაწილებაში. იმის მიუხედავად, რომ ამ ეკონომიკის 50% სახელმწიფოს მიერ იმართება, ხალხი სიამოვნებას იღებს, როგორც მაღალი შემოსავლებით, ასევე ცხოვრების მაღალი დონით. რა შეგვიძლია ვთქვათ საქართველოს შესახებ? საქართველოში საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ  იყო მაღალი უთანასწორობა შემოსავლებში. ესტონელი ეკონომისტის ანელი კაასას მიხედვით ჩვენი ქვეყნის ჯინის კოეფიციენტი 1992 წელს შეადგენდა 0.36-ს და 1996 წელს კი – 0.58-ს (“Factors Influencing Income Inequality in Transition Economies”,University of Tartu Working Paper, 2003). ეკონომიკაში შემოსავლების უთანასწორობის მთავარი ინდიკატორი ჯინის კოეფიციენტია. მაჩვენებელი მოქცეულია 0-სა და 1-ს შორის და მაღალი მნიშვნელობა მეტ უთანასწორობაზე მიუთითებს. სკანდინავიურ ქვეყნებში ჯინის კოეფიციენტი მხოლოდ  0.25-ს შეადგენს. მაღალშემოსავლიან ქვეყნებს შორის ამერიკა, სადაც ჯინი 0.45-ს აღწევს, უდაოდ ყველაზე უთანასწოროა. საქართველოში დღესდღეობით ჯინის კოეფიციენტი არის დაახლოებით 0.41. 0.58 შეესაბამება ისეთ ქვეყნებს, როგორიცაა ანგოლა და ჰაიტი. გრაფიკი გვიჩვენებს საქართველოში შემოსავლების განაწილებას საქსტატის მონაცემების მიხედვით. მოსახლეობის ყველაზე მდიდარი 10%-ის მიერ მიღებული საშუალო შემოსავალი ძალიან მაღალია საზოგადოების სხვა ფენის წარმომადგენლების შემოსავლებთან შედარებით. საშუალოდ, მოსახლეობის ყველაზე მდიდარი (ზედა 10%-ში მოქცეული) წევრის მიერ მიღებული შემოსავალი 16-ზე უფრო მეტჯერ აღემატება მოსახლეობის ყველაზე ღარიბი (ქვედა 10%-ში მოქცეული) წევრის მიერ მიღებულ შემოსავალს. იმის დაშვებით , რომ დიდი უთანასწორობა ცუდია ქვეყნის განვითარებისათვის, კერძოდ ისეთ ქვეყანაში, სადაც პოლიტიკური მღელვარება საკმაოდ მაღალია (ამერიკისგან განსხვავებით, რომელსაც საუკუნეების განმავლობაში გააჩნია სტაბილური დემოკრატიული პოლიტიკური სისტემა), საინტერესოა იმის ცოდნა თუ რა არის შემოსავლის უთანასწორობის წყაროები საქართველოში და როგორ შეიძლება ამ უთანასწორობის  აღმოფხვრა. სწორედ ამ საკითხების ირგვლივ მსჯელობას დაეთმობა ჩემი შემდეგი ბლოგი.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2735	http://www.iset.ge/blog/?p=2757
1997 Georgian film “The Turtle Doves of Paradise”, directed by Goderdzi Chokheli When I think about the lack of human capital in Georgian agriculture, I am reminded of the 1997 Georgian movie “The Turtle Doves of Paradise”, directed by Goderdzi Chokheli. In a Soviet village, an ex-priest decides to teach basic knowledge to old peasants. He wants them to learn to read, write, and elementary calculations skills. The movie addresses a problem that, fortunately, has been completely eradicated in the last decades. Nowadays, virtually all people living in Georgian villages are able to read and write (and probably also to multiply, subtract, and divide). According to the CIA World Factbook, Georgia has a literacy rate of 99.7%, ranking on place 13 out of 216 countries, before advanced economies like Switzerland, Sweden, and the United States. While rural illiterateness was fought successfully, agricultural workers of today suffer from different yet equally problematic knowledge gaps. TRACTOR DRIVING AND PLANT BIOLOGY Two years ago, I was confronted with the problem of a lack of human capital among Georgian farmers for the first time when I met with representatives of authorities from Qvemo Qartli, Samegrelo, and Mtskheta-Mtianeti. One of the representatives told me that the municipality had bought tractors several years before and lent them to the villagers. Yet soon afterwards, all of them had become dysfunctional, due to mishandling of the tractors by their users. Later the government provided new tractors to the same municipality, but, given the experiences made previously, the municipality decided not to lend new tractors to unskilled operators. Thus, many expensive machines remained idle in the service centers as there were no knowledgeable famers to use them. The problem, however, reaches far beyond operating tractors. In advanced countries, agriculture is highly sophisticated business. Modern agriculture requires its practitioners to attend university and obtain degrees in agricultural engineering, a field that combines disciplines like plant biology and mechanical and chemical engineering. Without employing such knowledge, Georgian agriculture cannot catch up with countries such as France, where the average agricultural worker creates 30 times more value than an average Georgian agricultural worker. Fortunately, as far as educational capacities are concerned, Georgia is in a relatively good position. Multiple universities in Georgia offer degrees in agriculture and related fields. The Agricultural University of Georgia is arguably the foremost institution producing agricultural experts, yet also other universities outside Tbilisi, like Gori University, I. Gogebashvili Telavi State University, and A. Tsereteli Kutaisi State University, offer relevant programs. A VICIOUS CYCLE Why is there a shortage of human capital in the agricultural sector then? Five words tell the whole story: low salaries and low prestige. The Georgian agricultural sector is caught in a kind of vicious cycle. As the chart shows, in 2012 the monthly average salary in agriculture barely exceeded 400 laris. In the Georgian economy only tourism, fishing, and education yielded lower salaries than agriculture. But that is not surprising – what else would one expect in a sector that is so poorly developed? As a result, there are no incentives for young people to pick up a career in agriculture, further impeding the development of the sector and causing salaries to be low also in future. It should be mentioned that there exist some well-paid jobs in agriculture. These are often provided by foreign employers, like investors engaging in Georgian agriculture and international organizations with an agenda related to agriculture. In addition to low monetary incentives, there is also a psychological problem. Like other professions desperately needed by the Georgian economy (engineering, math, and natural sciences), also jobs in agriculture suffer from low prestige among young Georgians. VOCATIONAL TRAINING AS A WAY OUT? Starting in 2006, the Ministry of Education and Science of Georgia (MES), in collaboration with the United Nations Development Program (UNDP), established vocational education in seven Georgian towns: Gori, Kachreti, Ambrolauri, Akhaltsikhe, Telavi, Akhmeta, and Senaki. Nowadays, there are plenty of colleges offering vocational training programs that emphasize applied knowledge in fields like agronomy, veterinary sciences, and bee-keeping. The system works by vouchers: the state grants those students who choose to study in accredited vocational colleges a 1000 GEL voucher. According to MES: “State vouchers will be granted to socially vulnerable students, schoolchildren who completed the basic level of education in the current academic year, and the twelfth graders who wish to pursue a professional education after graduating from secondary school”. While promising on a general level, it is not clear whether the program successfully addresses the human capital needs of the agricultural sector. The Georgian vocational education report for 2012 states: “The list of voucher financed vocational education training courses gives clear priority to occupations in the area of construction, followed by ICT, tourism, and hotel-restaurants, and contains limited number of programmes in the area of agriculture and business.” In addition: “The share of students registered in programmes of the agricultural group is very low (below 0.8 % of total), which acts counter the refreshed attention of the government for the sector.” The idea of vocational training is appealing, and there may be specific problems that need to be solved for it to make a difference for Georgian agriculture. In Chokheli’s film, an idealistic former priest taught people how to read. Today, the problem of illiteracy has disappeared. There is reason to hope that with the right tenacity, in the long run also the level of agricultural knowledge will improve among Georgian farmers.	ქართული ფილმი „სამოთხის გვრიტები“, რეჟისორი – გოდერძი ჩოხელი, 1997 წ. საქართველოს სოფლის მეურნეობაში ადამიანური კაპიტალის ნაკლებობასთან დაკავშირებით მახსენდება გოდერძი ჩოხელის 1977 წელს გადაღებული ქართული მხატვრული ფილმი „სამოთხის გვრიტები“. ყოფილი მღვდელი გადაწყვეტს  საბაზისო განათლება მისცეს გლეხებს ერთ საბჭოთა სოფელში. მას სურს გლეხებს ასწავლოს წერა-კითხვა და უმარტივესი მათემატიკური გამოთვლები. საბედნიეროდ, ამ ფილმში ასახული პრობლემა ბოლო ათწლეულის განმავლობაში  სრულად აღმოიფხვრა. დღესდღეობით საქართველოს სოფლის მოსახლეობამ ნამდვილად იცის წერა-კითხვა (და ასევე მიმატება, გამოკლება, გამრავლება და გაყოფაც).  CIA World Factbook-ის მიხედვით საქართველოში წიგნიერების დონე  99.7%-ია, და მსოფლიო რეიტინგში იკავებს მე-13 ადგილს 216 ქვეყანას შორის. საქართველო უსწრებს ისეთი წარმატებული ეკონომიკის მქონე ქვეყნებს, როგორებიცაა შვეიცარია, შვედეთი და შეერთებული შტატები. საქართველოში უწიგნურობის პრობლემის აღმოფხვრის მიუხედავად, ქართველი გლეხების განათლებაში ამჟამად არსებობს განსხვავებული ტიპის ნაპრალები და ისინი არანაკლებ მნიშვნელოვანია. <h5>ტრაქტორის მართვა და მცენარეთა ბიოლოგია</h5> საქართველოს სოფლის მეურნეობაში ადამიანური კაპიტალის პრობლემას პირველად ორი წლის წინ წავაწყდი, როდესაც შეხვედრები მქონდა ქვემო ქართლის, მცხეთა-მთიანეთის და სამეგრელოს მუნიციპალიტეტების წარმომადგენლებთან. ერთ-ერთმა მათგანმა მითხრა, რომ რამდენიმე წლის წინ მუნიციპალიტეტმა შეიძინა ტრაქტორები, რომლებიც სარგებლობაში გადასცა ფერმერებს. მათ კი სულ რამოდენიმე თვეში, არასწორი მოხმარებით, მწყობრიდან გამოიყვანეს  ტრაქტორები. მოგვანებით მთავრობამ იგივე მუნიციპალიტეტს აჩუქა რამდენიმე ტრაქტორი, მაგრამ წარსული გამოცდილების გამო ხელმძღვანელობამ ვეღარ გარისკა ტრაქტორების შესაბამისი კვალიფიკაციის არმქონე ფერმერებისათვის საკუთრებაში გადაცემა. შედეგად,  რამდენიმე ძვირადღირებული ტრაქტორი უსაქმოდ დგას სერვისცენტრში, რადგან რეგიონში არ მოიძებნა შესაბამისი ცოდნის მქონე ფერმერი. ზემოაღნიშნული პრობლემა ტრაქტორების მართვაზე გაცილებით შორს მიდის. მოწინავე ქვეყნებში სოფლის მეურნეობა მეტად რთული ბიზნესია. თანამედროვე სოფლის მეურნეობა მოითხოვს საუნივერსიტეტო ცოდნას აგრო-საინჟინრო კუთხით. ეს უკანასკნელი არის ის დარგი, რომელიც აერთიანებს მცენარეთა ბიოლოგიას, აგრო-მექანიკას და ქიმიურ ინჟინერიას. ასეთი ცოდნის გარეშე შეუძლებელია საქართველო დაეწიოს ისეთ ქვეყანას როგორიცაა მაგალითად საფრანგეთი, სადაც სოფლის მეურნეობაში დასაქმებული პიროვნება 30-ჯერ მეტ პროდუქტს ქმნის, ვიდრე ქართულ სოფელში დასაქმებული. საბედნიეროდ, საქართველოში არსებობს უნივერსიტეტები, სადაც ისწავლება სოფლის მეურნეობა და მასთან დაკავშირებული დარგები. რა თქმა უნდა, მოწინავე პოზიცია ამ მიმართულებით საქართველოს აგრარულ უნივერსიტეტს უკავია, რომელიც, როგორც წესი, უნდა ზრდიდეს სოფლის მეურნეობის ექსპერტებს, თუმცა სხვა უნივერსიტეტებიც, როგორიცაა გორის უნივერსიტეტი, ი. გოგებაშვილის თელავის სახელმწიფო უნივერსიტეტი და აკ. წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტი ასევე გვთავაზობს სოფლის მეურნეობის პროგრამებს. <h5>მანკიერი წრე</h5> ზემოთქმულიდან გამომდინარე, საქართველოს სოფლის მეურნეობაში ადამიანური კაპიტალის ნაკლებობა არ უნდა არსებობდეს, თუმცა არსებობს, რატომ? ამ კითხვაზე ამომწურავ პასუხს სცემს ხუთი სიტყვა: დაბალი ხელფასები და დაბალი პრესტიჟი. საქართველოს სოფლის მეურნეობის სექტორი მოქცეულია ე.წ. მანკიერ წრეში. როგორც გრაფიკი გვიჩვენებს, 2012 წელს სოფლის მეურნეობაში საშუალო თვიური ხელფასი ოდნავ აღემატება 400 ლარს. საქართველოს ეკონომიკაში ამაზე ნაკლები საშუალო ხელფასით მხოლოდ ტურიზმი, თევზჭერა და განათლება ხასიათდება. თუმცა ეს გასაკვირი არაა – რას უნდა ველოდებოდეთ იმ სექტორისგან, რომლის განვითარებაც ასეთ დაბალ დონეზეა?! დაბალი ანაზღაურების გამო ახალგაზრდებს არ აქვთ მოტივაცია კარიერა აიწყონ სოფლის მეურნეობაში. ეს კიდევ უფრო აფერხებს ამ სექტორის განვითარებას და მომავალში ხელფასების კიდევ მეტად შემცირებას მოასწავებს. აუცილებელია აღვნიშნოთ, რომ სოფლის მეურნეობაში ასევე არსებობს მაღალანაზღაურებადი სამსახურებიც. როგორც წესი, ასეთ სამსახურებს უცხოელი ინვესტორები ან საერთაშორისო ორგანიზაციები გვთავაზობენ, რომლებიც ექსპერტებად იწვევენ აგრონომებს და აგრონომიის მონათესავე სპეციალობების ადამიანებს. დაბალ მონეტარულ მოტივაციასთან ერთად, ასევე არსებობს ფსიქოლოგიური პრობლემაც. საქართველოს ეკონომიკისათვის სხვა ძალიან საჭორო პროფესიების მსგავსად (ინჟინერია, მათემატიკა, საბუნებისმეტყველო მეცნიერებები), სოფლის მეურნეობაც პრესტიჟის ნაკლებობას განიცდის ქართველ ახალგაზრდებში. <h5>არის პროფესიული ტრეინინგები გამოსავალი?</h5> 2006 წლიდან მოყოლებულო განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრო, გაეროს განვითარების პროგრამასთან (UNDP) თანამშრომლობით, საქართველოს შვიდ დასახლებულ პუნქტში (გორი, კაჭრეთი, ამბროლაური, ახალციხე, თელავი, ახმეტა და სენაკი) ჩამოაყალიბა პროფესიული განათლების ცენტრები. დღესდღეობით საქართველოში არსებობს უამრავი კოლეჯი, რომელიც გვთავაზობს გამოყენებით ცოდნას ისეთი მიმართულებებით, როგორიცაა აგრონომია, ვეტერინარია და მეფუტკრეობა. პროფესიული განათლება მუშაობს ვაუჩერული სისტემით: სახელმწიფო აფინანსებს 1000 ლარით იმ სტუდენტებს, რომლებიც აირჩევენ პროფესიული გადამზადების კოლეჯებს. განათლების სამინისტრო აღნიშნავს, რომ: „ვაუჩერით სრულად დაფინანსდებიან სოციალურად დაუცველი სტუდენტები, ასევე, მიმდინარე წლის ცხრაკლას დამთავრებულები და მეთორმეტე კლასელები, რომელთაც სკოლის დამთავრების შემდეგ გადაწყვიტეს დაეუფლონ პროფესიულ განათლებას“. მიუხედავად მსგავსი კოლეჯების სიმრავლისა, გაურკვეველია რამდენად ზუსტად ერგება მათი პროგრამები სოფლის მეურნეობის მოთხოვნებს ადამიანურ კაპიტალთან დაკავშირებით. საქართველოს პროფესიული განათლების 2012 წლის ანგარიშში აღნიშნულია: “ვაუჩერებით დაფინანსებული პროფესიული განათლების ტრეინინგები პრიორიტეტს ანიჭებს მშენებლობას, რომელსაც მოსდევს ინფორმაციული ტექნოლოგიები, ტურიზმი და სასტუმრო-რესტორნების მომსახურე პერსონალის გადამზადება და მხოლოდ მცირე რაოდენობის პროგრამებია აგრარული მიმართულებით.“ ამავე ანგარიშში ნათქვამია: „იმ სტუდენტების წილი რომლებიც რეგისტრირდებიან აგრარული პროგრამების მიმართულებით ძალიან დაბალია (0.8 %-ზე ნაკლები), პროფესიული განათლების ნაკლებობა აგროსექტორში ხელს შეუშლის მთავრობის მიერ ამ სექტორის მიმართ გაზრდილ ყურადღებას.” პროფესიული განათლების ტრეინინგების იდეა ძალიან მიმზიდველია, თუმცა არსებობს პრობლემები, რომლებიც საჭიროებს გადაჭრას იმისათვის, რომ საქართველოს სოფლის მეურნეობის სექტორში მოხდეს დადებითი ცვლილებები. ჩოხელის ფილმში, იდეალისტი ყოფილი მღვდელი შეასწავლის ხალხს კითხვას. დღეს წერა-კითხვის არცოდნის პრობლემა აღარაა საქართველოში. ასე რომ ვიმედოვნებ, გრძელვადიან პერიოდში, სწორი პოლიტიკით შევძლებთ და აღმოვფხვრავთ პროფესიული განათლების ნაკლებობასაც საქართველოს სოფლის მეურნეობაში.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2729	http://www.iset.ge/blog/?p=2729
სალათების არჩევანი სიდნეის Woolworths-ის სუპერმარკეტში, ავსტრალია. ზედმეტად დიდმა არჩევანმა შესაძლოა ცნობიერების პარალიზებაც კი გამოიწვიოს! (ჯეკ ეტლი /Bloomberg-ის ახალი ამბები) როგორც ბევრ სხვას, მეც მირჩევნია მქონდეს მეტი ალტერნატივა, მაგრამ ვერ ვიტან ამორჩევის პროცესს. შედეგად, ჩემს ცხოვრებაში ბევრი უმნიშვნელოვანესი არჩევანი, პარტნიორის შერჩევის ჩათვლით, ჩემს ნაცვლად სხვებმა გააკეთეს. 2010 წლის ნიუ იორკ ტაიმსის სტატიაში „ზედმეტად დიდი არჩევანი — პრობლემა, რომელსაც პარალიზების გამოწვევა შეუძლია“ (), აღწერილია კოლუმბიის ბიზნესის სკოლის პროფესორის, შინა იენგარის () კვლევა. კვლევისთანახმად, არჩევნის გაკეთებაბევრად უფრო რთულია, ვიდრე სახელმძღვანელოებში დაწერილი „ჭეშმარიტება“, რომელსაც ჩვენ ეკონომიკის საერთაშორისო სკოლის (ISET-ის) მომავალ ეკონომისტებს ვასწავლით. აი, როგორაა აღწერილი ექსპერიმენტი ტაიმსში : „კალიფორნიის ერთ-ერთ გასტრონომში პროფესორმა იენგარმა და მისმა ასისტენტებმა დადგეს „Wilkin & Sons“-ის ფირმის ჯემების პატარა სადეგუსტაციო სტენდი, სადაც მომხმარებელს მონაცვლებით სთავაზობდნენ ჯერ 24 სახეობის, რამდენიმე საათის შემდეგ კი — 6 სახეობის ჯემს.  საშუალოდ მომხმარებელი 2 სახეობის ჯემს აგემოვნებდა, შეთავაზებული ალტერნატივების რაოდენობის მიუხედავად… საინტერესო ფაქტი კი ის გახლავთ, რომ ალტერნატივების დიდი რაოდენობისას მომხმარებლების 60%-ს უჭირდა არჩევნის გაკეთება დაგემოვნებულ ჯემებს შორის, ალტერნატივების მცირე რაოდენობისას კი იგივე მაჩვენებელი  40%-ს შეადგენდა. ამასთანავე, 6 სახეობიდან არჩევისას მომხმარებლების 30% იძენდა ჯემს, 24-დან არჩევისას კი— მხოლოდ 3%“. ასე რომ, პროფესორ იენგარის კვლევის მიხედვით, ერთი შეხედვით მიმზიდველი ალტერნატივების დიდი რაოდენობა, არჩევანს რეალურად შეუძლებელს ხდის. საუნივერსიტეტო განათლების არჩევა თუკი გასტრონომში ჯემის, ღვინის ან ყველის არჩევაც კი ასე რთულია, წარმოიდგინეთ, როგორ უჭირთ18 წლის ქართველ ახალგაზრდებს (პრაქტიკულად, ბავშვებს) ცხოვრებაში უმნიშვნელოვანესი გადაწყვეტილების მიღება იმის შესახებ, თუ რა განათლება მიიღონ. ამას გარდა წარმოიდგინეთ, ამათგან რამდენი აკეთებს არჩევანს იმის გათვალისწინებით, რომ: · ცხოვრობს ქვეყანაში, რომელიც რადიკალურ და არაპროგნოზირებად სტრუქტურულ ცვლილებებს განიცდის; · მისი მშობლების ადამიანური კაპიტალი და სოციალური სტატუსი საქართველოს ეკონომიკის კოლაფსისა და დასაქმების გარეშე ზრდის პროცესში გაქრა; ·   ძნელია, სასწავლო დაწესებულებებისა და პროგრამების ხარისხის და რელევანტურობის შესახებ სანდო ინფორმაციის მოპოვება (თან ამ მხრივ მშობლების თაობის რჩევებსაც ვერ დაეყრდნობა). როგორც, ნინო დოღონაძისა და ფლორიან ბირმანის სტატიაშია („“) განხილული, მარტივი გამოსავალი ამ თავსატეხიდან არის იმიტაცია: „თუ წარმოდგენა არ გაქვს, რა მოიმოქმედო, გააკეთე ის, რასაც ყველა დანარჩენი აკეთებს. თუ ყველა სწავლობს სამართალს, ალბათ არის მასში რაღაც კარგი. განა შესაძლებელია ამდენი ადამიანი ცდებოდეს?!“ ჯოგის ინსტიქტი—გააკეთე ის, რასაც სხვები აკეთებენ—შეიძლება მართლაც კარგი გამოსავალი იყოს 18 წლის ახალგაზრდებისთვის. მიუხედავად ამისა, მაინც ღირს იმის განხილვა, რა ტიპის განათლებას ირჩევენ ისინი. თუ თვალს გადავავლებთ ნიჭიერი ქართველი ახალგაზრდების არჩევანს მიმდინარე წლამდე,  შეიძლება დავასკვნათ, რომ ისინი ძირითადად პროფესიის არჩევის გადავადებას ცდილობდნენ. აბიტურიენტები ზოგადი საუნივერსიტეტო განათლების მიღებას ამჯობინებენ. არიდებენ რა თავს ისეთ ვიწრო პროფესიულ მიმართულებებს, როგორებიცაა მაგალითად: ორგანული ქიმია,  ნიადაგთმცოდნეობა და სამშენებლო ინჟინერია, ახალგაზრდები ზოგად ბიზნესსა და სოციალურ მეცნიერებებს ეუფლებიან. ამგვარი ზოგადი დისციპლინების შესწავლა კი მათ (შესაძლოა) მენეჯმენტის, სამართლისა და საერთაშორისო ურთიერთობების მარტვი ცნებების შესწავლაში, კომპიუტერული უნარებისა და უცხო ენების ცოდნის დახვეწაში ეხმარება. მნიშვნელოვანია აღვნიშნოთ, რომ პროფესიის არჩევის გადავადების გადაწყვეტილება შეიძლება რაციონალურადაც კი ჩაითვალოს; განსაკუთრებით შრომის ბაზრის სამომავლო მდგომარეობის, საგანმანათლებლო პროგრამების ხარისხისა და რაც მთავარია, 18 წლის ასაკში ფორმირებული ინტერესების მომავალი განვითარების შესახებ გაურკვევლობის პირობებში. შეიძლება მოგვიანებით გადაწყვეტა და მანამ ისეთი ზოგადი ცოდნისა და უნარების უკეთ დაუფლება, როგორებიცაა უცხო ენა და მათემატიკა (მეცნიერების ენა) მართლაც უფრო გონივრული იყოს. უკანასკნელი ხომ სტუდენტებს საზღვარგარეთ მაღალი ხარისხის განათლების მისაღებად უხსნის გზას. რა იქნება შემდეგ? ბიზნესების არაერთი გამოკითხვა (მაგალითად: ეკონომიკის მსოფლიო ფორუმის აღმასრულებლების მოსაზრების კვლევა) მიუთითებს, რომ მშრომელთა დაბალი კვალიფიკაცია საქართველოს ბიზნეს გარემოს მეორე ყველაზე პრობლემატურ საკითხად  ითვლება (სარგებლის მაღალი განაკვეთის შემდეგ). აქედან გამომდინარე, ახალგაზრდებისთვის საგანმანათლებლო ალტერნატივების გაუმჯობესება მთავრობისთვის პრიორიტეტული უნდა იყოს. ალტერნატიული ვარიანტების შესახებ სანდო ინფორმაციის ნაკლებობისა და გადაწყვეტილების მიღების თავისთავადი სირთულის გამო, მთავრობას ადვილად შეუძლია უბიძგოს ახალგაზრდებს გარკვეული საგანმანათებლო პროგრამებისკენ სრულად დაფინანსებადი პროგრამების შეზღუდვის საშუალებით. მაგალითად, სააკაშვილის მმართველობის ბოლო წლებში გრანტების განაწილებისას პრიორიტეტი მიანიჭეს საინჟინრო პროგრამებს. ასეთი განაწილების მთავარი უარყოფითი მხარეებია: ა) მთავრობას ხშირად წარმოდგენა არ აქვს, რა მდგომარეობა იქნება მომავალში შრომის ბაზარზე და ბ) დაბალხარისხიანი საინჟინრო პროგრამებისკენ ნიჭიერი ახალგაზრდების ნაკადის მიმართვა პრობლემას ნამდვილად ვერ გადაჭრის. საგანმანათებლო სისტემის ეფექტურობის გაზრდას საუნივერსტეტო განათლების ოთხიდან სამ წლამდე შემცირებაც შეუწყობდა ხელს. თუ ზოგადი საუნივერსიტეტო განათლების მთავარი პრაქტიკული დანიშნულება გადაწყვეტილების გადადებაა, სამი წელი სრულიად საკმარისი იქნებოდა ახალგაზრდებისთვის თავიანთი შესაძლებლობებისა და პრიორიტეტების ასაწონ-დასაწონად. და ბოლოს, ბიზნესებსა და ფილანტროპებს შეეძლებოდათ დაეხარჯათ ფული რომელიმე კონკრეტული საგანმანათებლო პროგრამების ხარისხის ამაღლებაში და ამით დახმარებოდნენ ნებისმიერი ასაკის სტუდენტებს სწორი არჩევანის გაკეთებაში. მაგალითად, კახა ბენდუქიძის მიერ აგრარულ უნივერსიტეტში ინვესტირებამ გაზარდა სტუდენტების ინტერესი ამ ტიპის განათლების მიმართ. განათლების ხარისხის გაუმჯობესება უმნიშვნელოვანესი მიზანია ათასწლეულის გამოწვევის (MCC) მეორე კომპაქტისთვისაც, რომელსაც საქართველომ ცოტა ხნის წინ ამერიკის მთავრობასთან ერთად მოაწერა ხელი. საინფორმაციო ტექნოლოგიების, სამშენებლო ინჟინერიისა და აგრონომიის დარგებზე აქცენტი MCC-ის მიერ უდავოდ სწორი მიმართულებით გადადგმული ნაბიჯია. თუმცა ჯერჯერობით გაურკვეველია, იქნება თუ არა ეს ნაბიჯი საკმარისი საფუძვლიანი და მდგრადი ცვლილებების გამოსაწვევად. მოდით, იმედი ვიქონიოთ რომ რამდენიმე წელიწადში, ქართველ სტუდენტებს საგონებელში ჩააგდებს საუკეთესო, მსოფლიო დონის საგანამანათებლო პროგრამებს შორის არჩევანი. დღესდღეობით ხომ საქართველოს საუნივერსიტეტო გარემოსთან მიმართებაში მხოლოდ არჩევნის ილუზია გვაგდებს საგონებელში. ბედნიერი შობა და ახალი 2014 წელი დამდგარიყოს თითოეული ჩვენგანისთვის!	სალათების არჩევანი სიდნეის Woolworths-ის სუპერმარკეტში, ავსტრალია. ზედმეტად დიდმა არჩევანმა შესაძლოა ცნობიერების პარალიზებაც კი გამოიწვიოს! (ჯეკ ეტლი /Bloomberg-ის ახალი ამბები) როგორც ბევრ სხვას, მეც მირჩევნია მქონდეს მეტი ალტერნატივა, მაგრამ ვერ ვიტან ამორჩევის პროცესს. შედეგად, ჩემს ცხოვრებაში ბევრი უმნიშვნელოვანესი არჩევანი, პარტნიორის შერჩევის ჩათვლით, ჩემს ნაცვლად სხვებმა გააკეთეს. 2010 წლის ნიუ იორკ ტაიმსის სტატიაში „ზედმეტად დიდი არჩევანი — პრობლემა, რომელსაც პარალიზების გამოწვევა შეუძლია“ (), აღწერილია კოლუმბიის ბიზნესის სკოლის პროფესორის, შინა იენგარის () კვლევა. კვლევისთანახმად, არჩევნის გაკეთებაბევრად უფრო რთულია, ვიდრე სახელმძღვანელოებში დაწერილი „ჭეშმარიტება“, რომელსაც ჩვენ ეკონომიკის საერთაშორისო სკოლის (ISET-ის) მომავალ ეკონომისტებს ვასწავლით. აი, როგორაა აღწერილი ექსპერიმენტი ტაიმსში : „კალიფორნიის ერთ-ერთ გასტრონომში პროფესორმა იენგარმა და მისმა ასისტენტებმა დადგეს „Wilkin & Sons“-ის ფირმის ჯემების პატარა სადეგუსტაციო სტენდი, სადაც მომხმარებელს მონაცვლებით სთავაზობდნენ ჯერ 24 სახეობის, რამდენიმე საათის შემდეგ კი — 6 სახეობის ჯემს.  საშუალოდ მომხმარებელი 2 სახეობის ჯემს აგემოვნებდა, შეთავაზებული ალტერნატივების რაოდენობის მიუხედავად… საინტერესო ფაქტი კი ის გახლავთ, რომ ალტერნატივების დიდი რაოდენობისას მომხმარებლების 60%-ს უჭირდა არჩევნის გაკეთება დაგემოვნებულ ჯემებს შორის, ალტერნატივების მცირე რაოდენობისას კი იგივე მაჩვენებელი  40%-ს შეადგენდა. ამასთანავე, 6 სახეობიდან არჩევისას მომხმარებლების 30% იძენდა ჯემს, 24-დან არჩევისას კი— მხოლოდ 3%“. ასე რომ, პროფესორ იენგარის კვლევის მიხედვით, ერთი შეხედვით მიმზიდველი ალტერნატივების დიდი რაოდენობა, არჩევანს რეალურად შეუძლებელს ხდის. საუნივერსიტეტო განათლების არჩევა თუკი გასტრონომში ჯემის, ღვინის ან ყველის არჩევაც კი ასე რთულია, წარმოიდგინეთ, როგორ უჭირთ18 წლის ქართველ ახალგაზრდებს (პრაქტიკულად, ბავშვებს) ცხოვრებაში უმნიშვნელოვანესი გადაწყვეტილების მიღება იმის შესახებ, თუ რა განათლება მიიღონ. ამას გარდა წარმოიდგინეთ, ამათგან რამდენი აკეთებს არჩევანს იმის გათვალისწინებით, რომ: · ცხოვრობს ქვეყანაში, რომელიც რადიკალურ და არაპროგნოზირებად სტრუქტურულ ცვლილებებს განიცდის; · მისი მშობლების ადამიანური კაპიტალი და სოციალური სტატუსი საქართველოს ეკონომიკის კოლაფსისა და დასაქმების გარეშე ზრდის პროცესში გაქრა; ·   ძნელია, სასწავლო დაწესებულებებისა და პროგრამების ხარისხის და რელევანტურობის შესახებ სანდო ინფორმაციის მოპოვება (თან ამ მხრივ მშობლების თაობის რჩევებსაც ვერ დაეყრდნობა). როგორც, ნინო დოღონაძისა და ფლორიან ბირმანის სტატიაშია („“) განხილული, მარტივი გამოსავალი ამ თავსატეხიდან არის იმიტაცია: „თუ წარმოდგენა არ გაქვს, რა მოიმოქმედო, გააკეთე ის, რასაც ყველა დანარჩენი აკეთებს. თუ ყველა სწავლობს სამართალს, ალბათ არის მასში რაღაც კარგი. განა შესაძლებელია ამდენი ადამიანი ცდებოდეს?!“ ჯოგის ინსტიქტი—გააკეთე ის, რასაც სხვები აკეთებენ—შეიძლება მართლაც კარგი გამოსავალი იყოს 18 წლის ახალგაზრდებისთვის. მიუხედავად ამისა, მაინც ღირს იმის განხილვა, რა ტიპის განათლებას ირჩევენ ისინი. თუ თვალს გადავავლებთ ნიჭიერი ქართველი ახალგაზრდების არჩევანს მიმდინარე წლამდე,  შეიძლება დავასკვნათ, რომ ისინი ძირითადად პროფესიის არჩევის გადავადებას ცდილობდნენ. აბიტურიენტები ზოგადი საუნივერსიტეტო განათლების მიღებას ამჯობინებენ. არიდებენ რა თავს ისეთ ვიწრო პროფესიულ მიმართულებებს, როგორებიცაა მაგალითად: ორგანული ქიმია,  ნიადაგთმცოდნეობა და სამშენებლო ინჟინერია, ახალგაზრდები ზოგად ბიზნესსა და სოციალურ მეცნიერებებს ეუფლებიან. ამგვარი ზოგადი დისციპლინების შესწავლა კი მათ (შესაძლოა) მენეჯმენტის, სამართლისა და საერთაშორისო ურთიერთობების მარტვი ცნებების შესწავლაში, კომპიუტერული უნარებისა და უცხო ენების ცოდნის დახვეწაში ეხმარება. მნიშვნელოვანია აღვნიშნოთ, რომ პროფესიის არჩევის გადავადების გადაწყვეტილება შეიძლება რაციონალურადაც კი ჩაითვალოს; განსაკუთრებით შრომის ბაზრის სამომავლო მდგომარეობის, საგანმანათლებლო პროგრამების ხარისხისა და რაც მთავარია, 18 წლის ასაკში ფორმირებული ინტერესების მომავალი განვითარების შესახებ გაურკვევლობის პირობებში. შეიძლება მოგვიანებით გადაწყვეტა და მანამ ისეთი ზოგადი ცოდნისა და უნარების უკეთ დაუფლება, როგორებიცაა უცხო ენა და მათემატიკა (მეცნიერების ენა) მართლაც უფრო გონივრული იყოს. უკანასკნელი ხომ სტუდენტებს საზღვარგარეთ მაღალი ხარისხის განათლების მისაღებად უხსნის გზას. რა იქნება შემდეგ? ბიზნესების არაერთი გამოკითხვა (მაგალითად: ეკონომიკის მსოფლიო ფორუმის აღმასრულებლების მოსაზრების კვლევა) მიუთითებს, რომ მშრომელთა დაბალი კვალიფიკაცია საქართველოს ბიზნეს გარემოს მეორე ყველაზე პრობლემატურ საკითხად  ითვლება (სარგებლის მაღალი განაკვეთის შემდეგ). აქედან გამომდინარე, ახალგაზრდებისთვის საგანმანათლებლო ალტერნატივების გაუმჯობესება მთავრობისთვის პრიორიტეტული უნდა იყოს. ალტერნატიული ვარიანტების შესახებ სანდო ინფორმაციის ნაკლებობისა და გადაწყვეტილების მიღების თავისთავადი სირთულის გამო, მთავრობას ადვილად შეუძლია უბიძგოს ახალგაზრდებს გარკვეული საგანმანათებლო პროგრამებისკენ სრულად დაფინანსებადი პროგრამების შეზღუდვის საშუალებით. მაგალითად, სააკაშვილის მმართველობის ბოლო წლებში გრანტების განაწილებისას პრიორიტეტი მიანიჭეს საინჟინრო პროგრამებს. ასეთი განაწილების მთავარი უარყოფითი მხარეებია: ა) მთავრობას ხშირად წარმოდგენა არ აქვს, რა მდგომარეობა იქნება მომავალში შრომის ბაზარზე და ბ) დაბალხარისხიანი საინჟინრო პროგრამებისკენ ნიჭიერი ახალგაზრდების ნაკადის მიმართვა პრობლემას ნამდვილად ვერ გადაჭრის. საგანმანათებლო სისტემის ეფექტურობის გაზრდას საუნივერსტეტო განათლების ოთხიდან სამ წლამდე შემცირებაც შეუწყობდა ხელს. თუ ზოგადი საუნივერსიტეტო განათლების მთავარი პრაქტიკული დანიშნულება გადაწყვეტილების გადადებაა, სამი წელი სრულიად საკმარისი იქნებოდა ახალგაზრდებისთვის თავიანთი შესაძლებლობებისა და პრიორიტეტების ასაწონ-დასაწონად. და ბოლოს, ბიზნესებსა და ფილანტროპებს შეეძლებოდათ დაეხარჯათ ფული რომელიმე კონკრეტული საგანმანათებლო პროგრამების ხარისხის ამაღლებაში და ამით დახმარებოდნენ ნებისმიერი ასაკის სტუდენტებს სწორი არჩევანის გაკეთებაში. მაგალითად, კახა ბენდუქიძის მიერ აგრარულ უნივერსიტეტში ინვესტირებამ გაზარდა სტუდენტების ინტერესი ამ ტიპის განათლების მიმართ. განათლების ხარისხის გაუმჯობესება უმნიშვნელოვანესი მიზანია ათასწლეულის გამოწვევის (MCC) მეორე კომპაქტისთვისაც, რომელსაც საქართველომ ცოტა ხნის წინ ამერიკის მთავრობასთან ერთად მოაწერა ხელი. საინფორმაციო ტექნოლოგიების, სამშენებლო ინჟინერიისა და აგრონომიის დარგებზე აქცენტი MCC-ის მიერ უდავოდ სწორი მიმართულებით გადადგმული ნაბიჯია. თუმცა ჯერჯერობით გაურკვეველია, იქნება თუ არა ეს ნაბიჯი საკმარისი საფუძვლიანი და მდგრადი ცვლილებების გამოსაწვევად. მოდით, იმედი ვიქონიოთ რომ რამდენიმე წელიწადში, ქართველ სტუდენტებს საგონებელში ჩააგდებს საუკეთესო, მსოფლიო დონის საგანამანათებლო პროგრამებს შორის არჩევანი. დღესდღეობით ხომ საქართველოს საუნივერსიტეტო გარემოსთან მიმართებაში მხოლოდ არჩევნის ილუზია გვაგდებს საგონებელში. ბედნიერი შობა და ახალი 2014 წელი დამდგარიყოს თითოეული ჩვენგანისთვის!

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2613	http://www.iset.ge/blog/?p=2720
Overview over Yerewan (Armenia) with Ararat in background (Wikimedia Commons) On the first of January, Armenia will adopt an entirely new pension system. This radical reform addresses two problems: widespread poverty among the elderly and a lack of capital in the economy. The very same problems also exist in Georgia, where the standard governmental pension currently is 150 lari, and where the economy is suffering from high capital costs due to notoriously low saving rates. So, it is worthwhile to have a look at what is going on in our neighboring country Armenia. Georgian decision makers may learn important lessons from their experiences. THE REFORM IN A NUTSHELL In January 2014, a mandatory funded pension component is implemented into the Armenian pension system. Everyone born after 1974 will obligatorily have to divert 10% of their gross salary to a pension fund, while people born before 1974 can join the new system voluntarily. The 10% of the gross salary, however, do not have to be paid in full by the future pension beneficiaries. In fact, most people have to pay only 5% of their salary, while the remaining 5% are thrown in by the government. The state’s contribution is capped at 25,000 dram ($62) per month, which is 5% of 500,000  dram. Hence, a person with a salary of more than 500,000 Armenian dram per month will receive a subsidy of less than 5%. For example, if the monthly salary is 600,000 dram ($1,480), the state will cover 25,000 dram ($62) and the individual will have to make up for the additional 35,000 dram ($86). The government does not get tired to point out the advantages the new system yields to common Armenian residents. Unlike in the past, and unlike in Georgia, there will be a direct connection between a person’s lifetime salary and the pension. Whether or not this is fair is a matter of opinion; however, it smoothes the transition from work to pension age. Moreover, the pensions are expected to increase the living standards of elderly people considerably, and it is hoped that in future more elderly people can afford to live independently from their children. Currently, (adult) children often pay for their old parents, while in advanced countries it is rather the elderly who transfer money to the younger generation. The state also emphasizes the safety of the accumulated capital, which is brought about by a government guarantee to pay back all money that was paid into the fund, compounded by the inflation factor. At the same time, the system allows people some flexibility to invest according to their own risk preferences. Each person can choose the percentage of “risky investments” from the available options of 0%, 25%, or 50%. By the governmental guarantee the potential losses are capped; hence, this scheme provides an incentive to go for riskier assets as one would normally do. TOUGH RESISTANCE The new system is rejected by a significant part of the population. Protesters are gathering every day in Yerevan, highlighting its alleged disadvantages. One argument put forward against the reform is that 10% of the gross income is too large of an amount for a pension fund in a developing country. In Armenia, the average monthly gross wage is about 150,000 dram ($370). The income tax was recently raised to 24.4% for income below 120,000 dram ($296) and 26% above it. Thus, approximately 30% of the gross salary of a citizen will not turn into disposable income, a high percentage compared to neighboring Georgia. After taxes and pension payments were made, somebody who earns the average income will be left with just 105,000 dram ($259), hardly allowing to support a family. Therefore, the protesters suggest that the state should not only subsidize the accumulation of pension money, but pay the full 10% from the government budget. A more fundamental concern is the mistrust of many people regarding the government’s willingness and capability to keep its promises. The collapse of the Soviet Union about 23 years ago was not only a political crisis, but also left most of the population without a cent, as ruble accounts held at Soviet banks were confiscated. Since the early 90’s, the Armenian government promises to refund those people who suffered from these losses, but nothing happened. This created a psychological barrier preventing people from trusting long-term projects in Armenia. The main problem, however, is the highly volatile exchange rate of the Armenian dram (AMD) vis-à-vis the dollar (USD). Looking at the chart, one can hardly consider the dram to be a stable currency. As one can see, between 2000 and 2013 the nominal exchange rate was ranging between 300.73 and 591 dram per dollar. As much of the consumption basket of Armenians is comprised of imported goods, locals use to keep their deposits and cash in USD, even if there is a huge difference in the interest rates (currently, the deposit interest rate is 7% for dollar accounts and 14.5% for dram accounts p.a.). In future, people will be forced to save money for their retirement in dram. The government guarantees the return of at least the 10% of income plus inflation rate to each pensioner, but the exchange rate risk remains with the pensioners. In the debate some politicians expressed their concerns that t he new system would make it quite difficult for small and medium enterprises to pay competitive wages. The contributions paid to the pension fund are flowing back to the citizens when they retire, yet people are not aware of that or they do not trust the government to safeguard their claims. Therefore, employees mainly care about net income, and, so the argument goes, competing companies will be forced to reimburse their employees for the perceived loss of income. This however, is not a convincing argument, as all companies in Armenia are affected by this change, so that – given the low downward elasticity of labor supply in a market with unemployment – employers can shift the additional burden to their employees. In summary, one has to acknowledge that the Armenian government is pushing a reform which is costly immediately but generates returns just in the long run. Such reforms are notoriously unpopular with the electorate, and hence it requires strong political will and determination to get them through in a democracy. If things turn out well, poverty among the elderly will be reduced. Moreover, a large share of the accumulated money will be invested in the Armenian economy (about 80%), improving the availability of capital. This capital is urgently needed for fueling Armenian economic growth. About the authors: Aram Derdzyan holds an MA degree in economics from the International School of Economics at TSU (ISET).  He is head of the Young Researchers Organization Armenia () which provides assistance to university graduates who want to pursue an academic career. In addition, he is a teaching fellow of the CERGE-EI Foundation. Also Astghik Mkhitaryan is a teaching fellow of the CERGE-EI Foundation. She holds an MA in economics from the International School of Economics at TSU (ISET) and a Master’s degree in Business Management from Yerevan State University.	Overview over Yerewan (Armenia) with Ararat in background (Wikimedia Commons) 2014 წლის პირველი იანვრიდან სომხეთი სრულიად ახალ საპენსიო სისტემაზე გადადის. ეს რადიკალური რეფორმა ემსახურება ორი პრობლემის მოგვარებას: ასაკოვან მოქალაქეთა შორის გავრცელებულ სიღარიბესა და ეკონომიკაში კაპიტალის ნაკლებობას. ანალოგიური პრობლემები არსებობს საქართველოშიც, სადაც სტანდარტული სახელმწიფო პენსია 150 ლარს შეადგენს, დაზოგვის დაბალი დონის გამო კი ქვეყნის ეკონომიკურ განვითარებას კაპიტალის მაღალი დანახარჯები აბრკოლებს. ასე რომ, ღირს თვალი გადავავლოთ ჩვენს მეზობელ სომხეთში მიმდინარე მოვლენებს. იქნებ ქართველი პოლიტიკოსებისათვის სასარგებლოც კი გამოდგეს მეზობლების გამოცდილების გათვალისწინება. მოკლედ რეფორმის შესახებ 2014 წლის იანვრიდან სომხეთის საპენსიო სისტემას სავალდებულო დაფინანსების კომპონენტი დაემატება. 1974 წლის შემდეგ დაბადებული ყველა მოქალაქე ვალდებული იქნება მისი დაუბეგრავი ხელფასის 10% საპენსიო ფონდში გადარიცხოს, ხოლო 1974 წლამდე დაბადებულთათვის ახალ სისტემაში მონაწილეობა ნებაყოფლობითი იქნება. აღსანიშნავია, რომ ბენეფიციარი სრულად არ იხდის მისი შემოსავლის 10%–ს საპენსიო ფონდში. მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი მისი შემოსავლის მხოლოდ 5%–ს გადაიხდის, ხოლო დანარჩენი 5% სახელმწიფოს მიერ დაფინანსდება. თავის მხრივ, სახელმწიფოს შენატანის ზედა ზღვარი თვეში 25 000 დრამს (62 აშშ დოლარი) შეადგენს, რაც 500 000 დრამის 5%–ს უდრის. მაშასადამე, მოქალაქე, რომლის ყოველთვიური შემოსავალიც 500 000 დრამს აჭარბებს, სახელმწიფოსგან 5%–ზე ნაკლებ სუბსიდიას იღებს. მაგალითად, თუ მოქალაქის ყოველთვიური შემოსავალი შეადგენს 600 000 დრამს (1 480 აშშ დოლარი), სახელმწიფო მხოლოდ 25000 დრამს (62 აშშ დოლარი) დაფარავს, დანარჩენი 35 000 დრამის (86 აშშ დოლარი) გადახდა კი თავად ბენეფიციარს მოუწევს. მთავრობა არ იღლება რიგითი სომხებისათვის ახალი სისტემის უპირატესობების აღნიშვნით. წარსულისა და საქართველოსაგან განსხვავებით, ამიერიდან სომხეთში პირდაპირი კავშირი იარსებებს პიროვნების მიერ ეკონომიკურად აქტიური ცხოვრების მანძილზე გამომუშავებულ ხელფასსა და პენსიას შორის. რამდენად სამართლიანია ამგვარი სისტემა, ეს სადავო საკითხია; თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ იგი უზრუნველყოფს სამუშაოდან საპენსიო ასაკში ეკონომიკური მდგომარეობის გაუარესების გარეშე გადასვლას. მეტიც, იმედოვნებენ, რომ ახალი საპენსიო სისტემა არამარტო საგრძნობლად გააუმჯობესებს ასაკოვანი მოსახლეობის ცხოვრების დონეს, არამედ მოხუცებს შვილებისაგან დამოუკიდებლად ცხოვრების საშუალებასაც მისცემს. ამჟამად სომხეთში უმეტესად (ზრდასრული) შვილები უზრუნველყოფენ ხანდაზმული მშობლების ყოველდღიურ ფინანსურ საჭიროებებს მაშინ, როცა განვითარებულ ქვეყნებში საპენსიო ასაკის მოსახლეობის ტრანსფერები პირიქით აფინანსებს ახალგაზრდა თაობას. სახელმწიფო ასევე ხაზს უსვამს დაგროვებული კაპიტალის უსაფრთხოებას: მთავრობა იძლევა სპეციალურ გარანტიას, რომ მოქალაქეთა მიერ გადახდილი თანხა, ინფლაციით კორექტირებული, სრულად დაუბრუნდება ბენეფიციარს საპენსიო ასაკში. ამავდროულად, სისტემა მოქალაქეებს სხვადასხვა რისკიანობის მქონე (0%, 25% ან 50%–იანი) ინვესტიციების საკუთარი მოსაზრებისამებრ განხორციელების საშუალებას აძლევს. სახელმწიფო გარანტიით დაწესებულია პოტენციური დანაკარგის ზედა ზღვარი; მაშასადამე, მოცემული სქემით ნორმალურ პირობებთან შედარებით უფრო რისკიანი ინვესტიციების წახალისება ხდება. მედგარი წინააღმდეგობა მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი უარყოფითადაა განწყობილი რეფორმის მიმართ. მოწინააღმდეგეები ყოველდღე იკრიბებიან ერევანში და აპროტესტებენ ახალი საპენსიო სისტემის მოსალოდნელ ნაკლოვანებებს. ერთ–ერთი არგუმენტი რეფორმის წინააღმდეგ არის ის, რომ განვითარებადი ქვეყნისათვის მთლიანი შემოსავლის 10%-იანი შენატანი საპენსიო ფონდში მეტისმეტია. სომხეთში საშუალო დაუბეგრავი ხელფასი 150 000 დრამს (370 აშშ დოლარი) შეადგენს, საშემოსავლო გადასახადი კი ახლახან გაიზარდა 24.4%–მდე 120 000 დრამამდე (296 აშშ დოლარი) დაბალი შემოსავლის მქონეთათვის და 26%–მდე – უფრო მაღალი შემოსავლის მქონე მოქალაქეებისთვის. გამოდის, რომ საპენსიო რეფორმის შემდეგ მთლიანი ხელფასის დაახლოებით 70% იქნება განკარგვადი. ეს საკმაოდ დაბალი მაჩვენებელია საქართველოსთან შედარებით. გადასახადებისა და საპენსიო გადასახდელების გამოქვითვის შემდეგ, საშუალო ხელფასის მიმღებთ დარჩებათ მხოლოდ 105 000 დრამი (259 აშშ დოლარი) განსაკარგად. ამ თანხით კი ოჯახის რჩენა ძალიან ძნელია. ამიტომაც რეფორმის მოწინააღმდეგენი მოითხოვენ, რომ სახელმწიფომ არამხოლოდ სუბსიდირება გაუწიოს საპენსიო ფინანსების დაგროვებას, არამედ სრულად დააფინანსოს იგი ბიუჯეტიდან. უფრო ფუნდამენტური პრობლემა კი არის ის, რომ მოქალაქეებს არ სჯერათ, რომ მთავრობას ნამდვილად სურს და შეუძლია პირობის შესრულება. დაახლოებით 23 წლის წინ საბჭოთა კავშირის დაშლამ მარტო პოლიტიკური კრიზისი კი არ გამოიწვია, არამედ მოსახლეობა უფულოდაც დატოვა, რადგან საჭოთა ბანკებში არსებული რუბლის ანგარიშების კონფისკაცია მოხდა. 90–იანი წლების დასაწყისიდან, სომხეთის მთავრობა დაზარალებულთათვის დანაკარგების ანაზღაურების პირობას იძლევა, მაგრამ ეს პირობა დღემდე არ შესრულებულა. ამგვარი გამოცდილება, თავის მხრივ, ერთგვარ ფსიქოლოგიურ ბარიერს ქმნის სომხეთში გრძელვადიანი პროექტების მიმართ. თუმცა, უმთავრეს პრობლემას დოლარის მიმართ სომხური დრამის კურსის ძლიერი მერყეობა წარმოადგენს. თუ მოცემულ გრაფიკს დავაკვირდებით, მივხვდებით, რომ ძნელია დრამს სტაბილური ვალუტა ვუწოდოთ. როგორც გრაფიკიდან ჩანს, 2000–დან 2013 წლამდე პერიოდში ნომინალური გაცვლითი კურსი მერყეობდა 300.73-დან 591-მდე. რადგან სომხეთის მაცხოვრებელთა სამომხმარებლო კალათა უმეტესად იმპორტირებული პროდუქტებისაგან შედგება, მოსახლეობა ამჯობინებს ნაღდი ფულისა და დეპოზიტების აშშ დოლარში ფლობას, მიუხედავად საპროცენტო განაკვეთებში დიდი განსხვავებისა (ამჟამად, საპროცენტო განაკვეთი არის 7% დოლარში და 14.5% – დრამში გახსნილი დეპოზიტებისათვის). ამიერიდან მოსახლეობა იძულებული იქნება, რომ პენსიისათვის დრამებში დააგროვოს. სახელმწიფო იძლევა პენსიონერისათვის შემოსავლის სულ მცირე 10%–ის (ინფლაციის გათვალისწინებით) დაბრუნების გარანტიას, მაგრამ გაცვლითი კურსის რისკი ისევ პენსიონერებს დააწვებათ. დებატებში ზოგიერთმა პოლიტიკოსმა გამოთქვა აზრი, რომ ახალი სისტემის პირობებში მცირე და საშუალო ბიზნესებს ნაკლები საშუალება ექნებათ გადაიხადონ კონკურენტული ხელფასები. საპენსიო ფონდში დაზოგილი თანხა სრულად უბრუნდება გადამხდელს პენსიაზე გასვლისას, მაგრამ მოსახლეობამ ან არ იცის ამის შესახებ, ან არ ენდობა მთავრობის მიერ მიცემულ პირობას. რადგან დასაქმებულებს განკარგვადი შემოსავალი აინტერესებთ, გამოდის, რომ სწორედ კომპანიებს მოუწევთ დასაქამებულთათვის დანაკარგების ანაზღაურება. თუმცა, ეს არ არის სარწმუნო არგუმენტი, რადგან ცვლილება ეხება სომხეთში მოღვაწე ყველა კომპანიას და უმუშევრობით გაჯერებულ ბაზარზე, შრომის მიწოდების დაბალი ელასტიურობის გათვალისწინებით, დამსაქმებლები შეძლებენ საგადასახადო ტვირთის მნიშვნელოვანი ნაწილის დასაქმებულებზე გადაკისრებას. შესაჯამებლად შეიძლება ითქვას, რომ სომხეთის მთავრობა ახორციელებს რეფორმას, რომელიც მოითხოვს დანახარჯებს ახლა და სარგებელის მოტანა მხოლოდ გრძელვადიან პერიოდში შეუძლია. მსგავსი რეფორმები, როგორც წესი, არაპოპულარულია ამომრჩეველთა შორის და ძლიერ პოლიტიკურ ნებასა და სიმტკიცეს საჭიროებს საქმის ბოლომდე მისაყვანად. თუ რეფორმა წარმატებული აღმოჩნდება, ასაკოვან მოქალაქეთა შორის სიღარიბე შემცირდება. გარდა ამისა, დაგროვებული კაპიტალის დიდი ნაწილის ინვესტირება სომხეთის ეკონომიკაში (დაახლოებით 80%) მოხდება, რაც კაპიტალს უფრო ხელმისაწვდომს გახდის. ეს კაპიტალი კი ნამდვილად აუცილებელია სომხეთის ეკონომიკური წინსვლისათვის. ავტორების შესახებ: არამ დერძიანსა და ასტღიკ მხიტარიანს მინიჭებული აქვთ ეკონომიკის მაგისტრის ხარისხი თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ეკონომიკის საერთაშორისო სკოლიდან (ISET). ამავდროულად, ორივე ავტორი გახლავთ CERGE-EI ფონდის ახალგაზრდა ლექტორი. არამ დერძიანი გახლავთ თავმჯდომარე სომხეთში ახალგაზრდა მკვლევართა ორგანიზაციისა (), რომელიც ეხმარება კურსდამთავრებულებს აკადემიური კარიერის დაწყებაში. ასტღიკ მხიტარიანი კი  ასევე ფლობს ბიზნესის მენეჯმენტის მაგისტრის ხარისხს ერევნის სახელმწიფო უნივერსიტეტიდან.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2584	http://www.iset.ge/blog/?p=2697
For many observers, the Georgian job market is a mystery. Companies are bitterly complaining about a lack of engineers, forcing them to withhold the expansion of production capacities and to cut down investments. Yet Georgian young people, who could make good fortunes by studying technical subjects, prefer to learn law, business administration and the like, qualifications that are oversupplied in the market and on average do not yield high salaries. Young Georgians, lacking information on what sells well in the job market, apply a simple decision rule called the imitation heuristic : “ If you are clueless about what to do, do what everybody else does.” If everybody studies law, then there must be something good about that subject. Legions of people cannot err. Imitation happens all the time in economic decision making. Your friend invites you to a restaurant to which you have never been before. The menu is large and you do not know what to eat. What do you do? Well, you simply order the same dish as your friend. And maybe you have chosen that particular restaurant because it was the one that was most frequented by other people (“they cannot all be wrong!”). Imitation is also common in capital markets, where so called herd behavior , i.e. everybody buying or selling the same assets, can lead to overshooting prices, bubbles, and crashes. There are many explanations for why people imitate each other, some of which relate to evolutionary forces that shaped behavioral patterns millions of years ago. Indeed, imitation of behavior can be frequently observed among animals, for example when a swarm of fishes changes direction in a coordinated way. It was shown that rats apply the imitation heuristic in their food selection (see, for example, “Explaining Social Learning of Food Preferences without Aversions: An evolutionary Simulation Model of Norway Rats” by Jason Noble, Peter M. Todd, and Elio Tuci, in Proceedings: Biological Sciences , Vol. 268 (2001), pp. 141-149). Recently, it was shown in a game theoretic model that imitation can be a winning strategy in many situations of social conflict (Peter Duersch, Jörg Oechssler, and Burkhard C. Schipper: “Unbeatable Imitation”, Games and Economic Behavior , Vol. 76 (2012), pp. 88-96). The Georgian psychologist Dimitri Nadirashvili summarizes such findings in his book “Social-Psychological Influence” (in Georgian language, Nekeri Publishers 2009) when he writes that “95% of people are imitators” (p. 143). THE FORBIDDEN FRUIT IS SWEET… Imitation may be behind other behavioral patterns we observe. For example, it is only possible to imitate if one knows what others are doing, yet in many situations, this information is not disclosed. In a competitive environment, scarcity is an indicator of what other people are consuming. So one can imitate other people’s behavior by simply consuming what is scarce. In an experiment, psychologists let people chose absolutely identical cookies either from a vase with lots of cookies or from a vase with just few cookies. The experimental subjects consistently favored the latter, and this effect was even stronger when “popularity” was mentioned as the reason for scarcity (Stephen Worchel, Jerry  Lee, and Akanbi Adwole: “Effect of Supply and Demand on Rating of Object Value”, Journal of Personality and Social Psychology , Vol. 32 (1975), pp. 906-914). Marketing specialists knew all along that the forbidden fruit is sweet. Therefore, we see many advertisements emphasizing the limitedness of a good. The obsession of humans with gold, a metal that is pretty useless for most practical purposes, may originate from this deep-rooted desire for scarce things. Standard microeconomic theory, on the other hand, takes the valuation of an economic good as exogenously given, independent of the availability of the good. … AND IF YOU FAILED TO GET IT, IT WAS A SOUR GRAPE What about people who succeeded to acquire a scarce item? They paid more just because it was scarce, not because the good yields higher utility. Will they not be frustrated once they find out that they bought something that is popular but does not yield a value justifying the high price? Chances are that they won’t. As it turned out, people overvalue an item for which they paid too much. Likewise, they tend to tend to derogate things they did not get, a psychological mechanism commonly referred to as the “Sour Grape Phenomenon”. It can be explained by the famous cognitive dissonance paradigm of the American psychologist Leon Festinger (1919-1989). Festinger postulated that people seek harmony between their beliefs and their behavior and when there is a discrepancy (a “cognitive dissonance”), they will change one of the two. The overpriced scarce good is bought and cannot be returned, so even if objectively it is plainly disappointing, the behavior cannot be undone. Yet the belief about the quality of the item is flexible. It is possible to autosuggest that something is great, even if objectively it is just mediocre. Those who did not manage to obtain the limited item will feel a cognitive dissonance, too. Though initially they considered the object really desirable, they have to cope with the fact that they did not get it. Instead of admitting to themselves that they are failures, they will find it easier to just change their opinions about the value of the good. The name “Sour Grape Phenomenon” comes from one of Aesop’s fables, beautifully put into rhymes by W.J. Linton in 1887: “This Fox has a longing for grapes: He jumps, but the bunch still escapes. So he goes away sour; And, ’tis said, to this hour Declares that he’s no taste for grapes. “ The graph shows how the “forbidden fruit” and “sour grape” effects might affect the standard economic diagram of supply and demand. The dotted line is the new demand curve that comes about once psychology has kicked in. In line with intuition, the psychological effects create a price range where demand increases when the price goes up. Let us try to overcome these irrational desires. And let the upcoming New Year sales be the first test for our rational minds!	ბევრისათვის საქართველოს შრომის ბაზარი ამოუცნობი ფენომენია. კომპანიები ინჟინრების ნაკლებობას უჩივიან და ამიტომ საწარმოო სიმძლავრეების გაფართოებასა და დიდი ზომის ინვესტიციებს ერიდებიან. ამავდროულად, ქართველი ახალგაზრდები, რომლებსაც ტექნიკური საგნების შესწავლით შეეძლოთ ეხეირათ, სამართალს, ბიზნესის ადმინისტრირებასა და მსგავს სპეციალობებს ეუფლებიან. პოპულარული პროფესიის მქონე ადამიანთა რაოდენობა კი გაცილებით აღემატება ფირმების მიერ ამ კადრებზე მოთხოვნის რაოდენობას. შესაბამისად, ეს სპეციალობები საშუალოდ არც ისე მაღალანაზღაურებადია. ქართველი ახალგაზრდები, რომლებიც ხშირ შემთხვევაში არ ფლობენ ინფორმაციას შრომის ბაზრის მდგომარეობის შესახებ, პროფესიის არჩევისას გადაწყვეტილებას მარტივად, იმიტაციის გზით იღებენ: „თუ წარმოდგენა არ გაქვს, რა მოიმოქმედო, გააკეთე ის, რასაც ყველა დანარჩენი აკეთებს“. თუ ყველა სწავლობს სამართალს, ალბათ არის მასში რაღაც კარგი. განა შესაძლებელია ამდენი ადამიანი ცდებოდეს?! იმიტაცია ხშირია ეკონომიკური გადაწყვეტილებების მიღებისასაც. წარმოიდგინეთ, რომ მეგობარი გეპატიჟებათ რესტორანში, სადაც აქამდე არასოდეს ყოფილხართ. მენიუ უამრავ კერძს შეიცავს და თქვენ გიჭირთ არჩევნის გაკეთება. როგორ მოიქცევით? რაღა თქმა უნდა, შეუკვეთავთ იმას, რასაც თქვენი მეგობარი. ადამიანები ხშირად ირჩევენ ხალხმრავალ რესტორნებს სწორედ იმიტომ, რომ შეუძლებელია ყველა დანარჩენი ცდებოდეს. კაპიტალის ბაზრებზე გავრცელებული იმიტაცია, ე.წ. ჯოგური ქცევა ანუ შემთხვევა, როცა ყველა ერთდროულად ყიდულობს ან ყიდის ერთსა და იმავე აქტივს, ხშირად ხდება გაბერილი ფასების, სპეკულაციური ბუშტებისა (bubbles) და კოლაფსების მიზეზი. იმიტაციისადმი ადამიანთა  მიდრეკილების მრავალი შესაძლო ახსნა არსებობს. ზოგიერთი მოსაზრების თანახმად, ამ ქცევის ფორმირება მილიონობით წლის წინ ევოლუციური ძალების ზემოქმედების შედეგია. იმიტაცია მართლაც ხშირია ცხოველებში. მაგალითად, თევზების გუნდი, როგორც წესი, კოორდინირებულად იცვლის მოძრაობის მიმართულებას. მკვლევარებმა აჩვენეს, რომ საკვების შერჩევისას ვირთხებიც იმიტაციას მიმართავენ (მაგალითისთვის იხილეთ, “Explaining Social Learning of Food Preferences without Aversions: An evolutionary Simulation Model of Norway Rats” by Jason Noble, Peter M. Todd, and Elio Tuci, in Proceedings: Biological Sciences, Vol. 268 (2001), pp. 141-149). სულ ახლახან თამაშთა თეორიული მოდელის მეშვეობით მეცნიერებმა აჩვენეს, რომ იმიტაცია ბევრი სოციალური კონფლიქტის შემთხვევაშიც  გამართლებული სტრატეგიაა (Peter Duersch, Jörg Oechssler, and Burkhard C. Schipper: “Unbeatable Imitation”, Games and Economic Behavior, Vol. 76 (2012), pp. 88-96). და ბოლოს, როგორც ქართველი ფსიქოლოგი დიმიტრი ნადირაშვილი აღნიშავს თავის წიგნში „სოციალურ-ფსიქოლოგიური გავლენა“ (გამომცემლობა „ნეკერი“, 2009), ადამიანთა 95% იმიტატორია (გვ.143). <h5>აკრძალული ხილი გემრიელია</h5> შესაძლოა მიბაძვის მიდრეკილება იყოს ჩვენს მიერ შემჩნეული სხვა ქცევების საფუძველიც. საყურადღებოა ის ფაქტი, რომ იმიტაცია მხოლოდ იმ შემთხვევაშია შესაძლებელი, როცა ადამიანს აქვს ინფორმაცია იმის შესახებ, თუ რას აკეთებენ სხვები. კონკურენტულ გარემოში კი ამა თუ იმ პროდუქტზე დეფიციტი არის იმის მანიშნებელი, რომ ამ პროდუქტს ბევრი ადამიანი მოიხმარს. შესაბამისად, ამ შემთხვევაში იმიტაცია იქნებოდა, გეყიდა ის, რაც დეფიციტურია. ფსიქოლოგიურ ექსპერიმენტში ადამიანებს ჰქონდათ არჩევანი ორ ლარნაკში მოთავსებულ აბსოლუტურად იდენტურ ნამცხვრებს შორის. ერთადერთი განსხვავება იყო ის, რომ ერთ მათგანში უფრო ცოტა ნამცხვარი იყო, ვიდრე მეორეში. ექსპერიმენტის სუბიექტთა უმრავლესობა ირჩევდა იმ ლარნაკს, რომელშიც უფრო ცოტა ნამცხვარი იყო და ამრჩევთა წილი უფრო მაღალი იყო იმ შემთხვევაში, როცა სიმწირის მიზეზად პოპულარობა სახელდებოდა (Stephen Worchel, Jerry  Lee, and Akanbi Adwole: “Effect of Supply and Demand on Rating of Object Value”, Journal of Personality and Social Psychology, Vol. 32 (1975), pp. 906-914). რა თქმა უნდა, მარკეტინგის სპეციალისტებმა  დიდი ხნის წინ გაიგეს, რომ აკრძალული ხილი გემრიელია. ამიტომაც ყოველდღიურობაში ხშირად ვაწყდებით რეკლამებს, რომლებიც პროდუქტის შეზღუდულობას უსვამენ ხაზს. პრაქტიკულად უსარგებლო ლითონის – ოქროს მიმართ ადამიანთა აკვიატებაც კი შესაძლოა დეფიციტური პროდუქტების სასურველობიდან მომდინარეობდეს. მეორეს მხრივ, მიკროეკონომიკური თეორია ტრადიციულად უგულებელყოფს ეკონომიკური საქონლის სუბიექტურ შეფასებაზე ამავე პროდუქტის ხელმისაწვდომობის გავლენას. <h5>… მაგრამ თუ ვერ მიიღე, რაც გინდოდა, „მკვახე ყოფილა ის ყურძენი“</h5> და რა შეიძლება ითქვას იმ ადამიანებზე, რომლებმაც დეფიციტური საგნის მოპოვება მოახერხეს? მათ ხომ მეტი მხოლოდ პროდუქტის სიმწირის გამო გადაიხადეს და არა მაინცადამაინც იმიტომ, რომ მოცემული საქონელი მათ უფრო მეტ სარგებელს მიანიჭებდა. განა არ დარჩებიან იმედგაცრუებულნი, რომ მეტი მხოლოდ საგნის პოპულარობისთვის გადაიხადეს? დიდი შანსია, რომ არა. როგორც აღმოჩნდა, ადამიანები მიდრეკილნი არიან გადააფასონ და ზედმეტად შეაფასონ ის ნივთი, რომლის მოსაპოვებლადაც მეტისმეტი გადაიხადეს. რაც შეეხება იმ  ადამიანებს, ვინც ნივთის მიღება ვერ მოახერხეს, ამ საგნის ღირებულების დაკნინებისკენ აქვთ მიდრეკილება. ამ ფსიქოლოგიურ მექანიზმს „მკვახე ყურძნის ფენომენის“ სახელით მოიხსენიებენ და მისი ახნა ამერიკელი ფსიქოლოგის, ლეონ ფესტინჯერის (1919-1989) ცნობილი კოგნიტური დისონანსის პარადიგმითაა შესაძლებელი. როგორც ფესტინჯერი მიუთითებდა, ადამიანები ესწრაფიან ჰარმონიას საკუთარ რწმენებსა და ქცევებს შორის. კოგნიტური დისონანსის (ანუ დამოკიდებულებებსა და ქცევებს შორის კონფლიქტის) შემთხვევაში, ჩვენ, როგორც წესი, ვიქცევით სხვაგვარად ან ვიცვლით შეხედულებას. როცა დეფიციტურ საქონელში ვიხდით მეტს მაშინ, როცა მისი უკან დაბრუნების ყველა გზა მოჭრილია, რამდენად იმედგაცრუებულნიც არ უნდა ვიყოთ, ქცევის შეცვლა შეუძლებელია. თუმცა შეძენილი ნივთის ხარისხის შესახებ შეხედულების შეცვლა ხომ არც ისე ძნელია! ამიტომაც, თავისუფლად შესაძლებელია, ადამიანმა თავი მოიტყუოს, რომ მოიპოვა გასაოცარი რამ, იმ შემთხვევაშიც კი თუ ეს ნივთი ძალიან უხარისხოა. კოგნიტურ დისონანსს ასევე განიცდიან ის ადამიანებიც, რომლებმაც მწირი საგანი ვერ მოიპოვეს. მათ უწევთ შეგუება იმ ფაქტთან, რომ აღარ არსებობს ნივთის მოპოვების რაიმე საშუალებაც კი და მიუხედავად იმისა, რომ თავდაპირველად ამ საგანს სასურველად მიიჩნევდნენ, მარცხის აღიარებას თავს ვერმოპოვებული ნივთის სუბიექტური გაუფასურებით არიდებენ.  ტერმინი „მკვახე ყურძნის ფენომენი“ ეზოპეს ცნობილი იგავიდან მომდინარეობს. იგავის მრავალი ვერსია არსებობს სხვადასხვა ენაზე, ქართულად კი ივანე კრილოვის „მელა და ყურძენის“ აკაკი წერეთლისეული თარგმანი მოიპოვება: <table width="100%" border="0" cellspacing="0" cellpadding="0"> <tbody> <tr> <td>დამშეული კუდა – მელა ვენახში მიიპარება… მიცუნცულებს ნელა – ნელა, ღობე – ყორეს ეფარება. ბოლოს შეძვრა… ნახა  კარი, მაგრამ აზრი კი წაუხდა: ბაღი იყო სულ მაღლარი და დაბლარი არ დაუხვდა. ყურძენი რომ მაღლა ნახა მიმწიფებულ – მინაბდული, დაუღო მას წუწკმა ხახა, აუძგერდა მსუნაგს გული. მაღლა – მაღლა იყურება, იგრიხება, იწურება… აქეთ – იქით დატრიალებს, თვალებს სისხლით აბრიალებს.</td> <td>ხან დაწვება, ხან ადგება, ნდომის ნერწყვი პირს ადგება, კბილები მთლად აექავა, მაგრამ მაღლა ხომ ვერ გავა? სწორედ ჭირის დღე დაადგა, დაიქანცა, დაიღალა, მაგრამ აღარ გამოადგა აღარც ხერხი, აღარც ძალა. დარჩა ამოძუებული… მაგრამ აღარ გაიტეხა კუდიანმა ვითომ გული და ურცხვად ეს დაიკვეხა: „რომ არ ვსჭამე, კარგი ვქენი, გეფიცებით შვილებსაო: მკვახე იყო ის ყურძენი და მომკვეთდა კბილებსაო!“ </td> </tr> </tbody> </table>   ქვემოთ მოცემული გრაფიკი კი გვიჩვენებს, როგორ შეიძლება „აკრძალული ხილისა“ და „მკვახე ყურძნის“ ფენომენების სტანდარტული მოთხოვნისა და მიწოდების დიაგრამაზე ასახვა. დეფიციტი უბიძგებს ადამიანებს ნივთის ობიექტურზე მეტად შეფასებისკენ. შედეგად პროდუქტზე ფასი და გაყიდული რაოდენობა უფრო მაღალია, ვიდრე დეფიციტის ფსიქოლოგიური ეფექტის არარსებობის პირობებში. მას შემდეგ, კი რაც ბაზარი წონასწორობას მიაღწევს, ადამიანები, რომლებიც საქონლის შეძენას ახერხებენ, Post Factum უფრო მეტად აფასებენ შენაძენს, ვიდრე თუნდაც შეძენამდე. რაც შეეხება მათ, ვინც პროდუქტი ვერ მოიპოვა, მათი Post Factum გადახდისთვის მზადყოფნა აკნინებს დანაკარგის მნიშვნელობას. მოდით, ვცადოთ ჩვენი არარაციონალური სურვილების დაძლევა. დაე, დამდეგი ახალი წლის საყიდლები იყოს პირველი გამოცდა ჩვენი რაციონალური გონებებისათვის!

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2572	http://www.iset.ge/blog/?p=2683
When a country engages in scientific research, the fruits are harvested by the whole of humanity. Fundamental research, generating knowledge without direct applications but needed for developing applications, is published in international scientific journals open to everybody. A society can exploit this knowledge without having to pay royalties or patent fees, and, most importantly, without investing in its own research facilities. Yet even the results of applied research can hardly be monopolized. The economic fortunes of some Asian countries, in particular China, are built on technology developed in Europe and North America. Through reversed engineering and industrial espionage, the Chinese copycats managed to get close to the heels of world’s most advanced producers of various commodities. For a couple of reasons that we will not discuss here, international patent laws are largely impotent to protect intellectual property when the delinquents are implicitly backed by their governments. Western research money was heavily subsidizing the Asian competitors. Why should a society then allot resources to research at all? There are at least three reasons. Firstly, it is essential to have a well-educated population. Without smart people, it will be impossible to even copy what others have discovered. Yet university professors who do not engage in research themselves quickly lose touch with the research frontier in their fields, and they will not be capable anymore to participate in the worldwide scientific debate. At this point, they also cannot teach to their students the modern developments in their fields anymore. This insight was behind the concept of “unity of teaching and research”, propagated by Wilhelm von Humboldt in the 19<sup>th</sup> century. Secondly, even though others can copy what you invent, you will be the first to have the knowledge available. By copying European and American technology, the Chinese could get close to the heels of Western companies, but they could not overtake them. Copying gives you access to a new technology for free, but there is a delay. In particular with regard to high-tech products, a lag of one or two years can make a huge difference. Thirdly, and this is what we want to discuss in some detail, there may be a need for strategic research. In order to understand this idea, let us turn to a Brazilian example. SPECIAL KNOWLEDGE FOR SPECIAL NEEDS In the 50’s and 60’s of the last century, Brazil was suffering from rural poverty and frequent food supply crises. The country was the world’s main exporter of coffee, yet at the same time, Brazil needed to import huge amounts of other agricultural products in order to feed its population. While coffee was produced at the state of the art of the time, other goods were produced highly inefficiently, as Brazilian agricultural practices were not adapted to the tropical climate and various unique geographical conditions of the country. The available arable land could not sustain the increasing demand for food and allow for exports at the same time. Exports were deemed essential for the overall development of the Brazilian economy. Brazil was in dire need of specific knowledge that would increase the amount of arable land, but those countries that faced similar conditions were even poorer and lacked the capacities to come up with technological solutions. So, nobody else would generate this knowledge if Brazil would not do it on its own. Understanding this dilemma, the Brazilian government founded Empresa Brasileira de Pesquisa Agropecuaria (EMBRAPA), Portuguese for Brazilian agricultural research corporation. EMBRAPA is a state-owned company affiliated with the Brazilian Ministry of Agriculture. As stated on its website, the corporation’s mission is to “provide feasible solutions for the sustainable development of Brazilian agribusiness through knowledge and technology generation and transfer”. EMBRAPA is an example for strategic national research, tailored for the specific economic needs of a country. Many things changed with the establishment of EMBRAPA in 1973.The changes were not rapid, yet in the long run they were drastic. EMBRAPA introduced innovations to Brazilian agriculture that allowed to turn cerrado (the Brazilian savanna territory) into arable green land. EMBRAPA became the foremost center of expertise in tropical agriculture, not only in Brazil, but worldwide. After agricultural production in the tropical areas of Brazil picked up, the country became one of the world’s main exporter of orange juice, sugar, coffee, chicken, and beef (see Chart 1). The article ”Embrapa, a successful case of institutional innovation” by Eliseu Alves (published in Revista de politica Agricola , 2010) emphasizes the importance of support from the federal government, in particular in the early stages of the institution. During the first twelve years of its existence, the corporation had to offer little more than promises. Nevertheless, the government, not forced to generate an economic return in the short run, invested in the human resources and the infrastructure of EMBRAPA on a large scale. The government is still the major supporter. Chart 2 shows the compositions of EMBRAPA’s budgets in the years 2000 to 2009. In most years, the government provides 90-95% of the budget. A similar story could be told about how Israel managed to successfully operate farms in the Negev, a desert that covers almost half of the country. In the course of these efforts, Israeli researchers became the world’s foremost experts on how to do agriculture in dry regions. AND GEORGIA? In 2011, the Georgian government recognized agriculture as one of the strategic priorities of the country.  As it is written in the “10-Point Plan for Modernization and Employment 2011-2015” of the Government of Georgia, the main goal is to create new jobs and improve the quality of life in rural areas through upgrading the Georgian agriculture. While Brazil in the 60<sup>th</sup> and Georgia today had similar policy priorities, Brazil in their time understood the importance of scientific research, while in Georgia this aspect is not featured as prominently on the political agenda. And indeed, the geographical and meteorological circumstances in Georgia may not require tailored research on Georgian agriculture. However, Geogia’s agricultural sector does have unique problems. These are, however, more of an agricultural economics type. There is no blueprint available on how to deal with the social implications of structural changes in the rural regions, as Georgia’s social and cultural characteristics are rather unique. The situation is further complicated by the geopolitical complexities and various conflicts in the region, affecting possibilities for trade. Also in terms of infrastructure, Georgia is not a country like any other. Therefore, it should be considered to declare not agriculture, but agricultural economics to be a field of strategic research in Georgia. This might help to cope with the huge challenges of Georgia’s rural regions that will come up in the near future.	როდესაც რომელიმე ქვეყანა სტრატეგიულ კვლევებს ახორციელებს, შედეგებს მთელი კაცობრიობა იმკის. მართალია ფუნდამენტური კვლევების შედეგად მიღებულ ცოდნას პირდაპირი გამოყენება არ აქვს, მაგრამ სწორედ მასზე დაყრდნობით ხდება საწარმოო ინოვაციების დანერგვაც. ვრცელდება რა საერთაშორისო ჟურნალების მეშვეობით, ფუნდამენტური ცოდნა პოტენციურად ხელმისაწვდომია ყველასთვის ანუ ნებისმიერ საზოგადოებას შეუძლია მისი ყოველგვარი დანახარჯის და რაც მთავარია, საკუთარ კვლევაში ინვესტირების გარეშე გამოიყენება. ფუნდამენტურის მსგავსად, გამოყენებითი კვლევების აბსოლუტური მონოპოლიზებაც შეუძლებელია. ამის მაგალითად გამოდგება ზოგიერთი აზიური ქვეყანა, მათ შორის ჩინეთი, რომლის ეკონომიკური წარმატებაც დიდწილად ევროპისა და ჩრდილოეთ ამერიკის ტექნოლოგიურმა განვითარებამ განაპირობა. სამრეწველო და საინჟინრო ჯაშუშობის მეშვეობით, ჩინელმა მიმბაძველებმა მოახერხეს დაწეოდნენ მსოფლიოს მოწინავე მწარმოებლებს სხვადასხვა საქონლის წარმოებაში. საერთაშორისო საპატენტო კანონმდებლობა უძლურია (რამდენიმე მიზეზის გამო, რომლებსაც აქ არ განვიხილავთ) ინტელექტუალური საკუთრების დაცვის საკითხში, განსაკუთრებით კი მაშინ, როცა დამნაშავეს ზურგს მისივე სახელმწიფო უმაგრებს. შედეგად, დასავლეთში კვლევაზე დახარჯული ფული აზიელი კონკურენტებისთვის ერთგვარი სუბსიდია აღმოჩნდა. მაშ, საერთოდ რა საჭიროა, რომ საზოგადოებამ რაიმე ტიპის რესურსი დახარჯოს კვლევაზე? ამისათვის სულ ცოტა სამი მიზეზი არსებობს. პირველი არის ის, რომ მნიშვნელოვანია მოსახლეობა იყოს განათლებული, რადგან გონიერი ხალხის გარეშე სხვისი აღმოჩენების (მიღწევების) ათვისებაც კი შეუძლებელი იქნებოდა. უნივერსიტეტის პროფესორებიც კი, რომლებიც კვლევებში არ მონაწილეობენ, ადვილად ჩამორჩებიან ხოლმე მათსავე სფეროში მიღწევებს და კარგავენ მსოფლიო სამეცნიერო დებატებში მონაწილეობის შესაძლებლობასაც. შესაბამისად, ისინი ვერც თავიანთი სტუდენტებისთვის მოახერხებენ თანამედროვე მიღწევები სწავლებას. სწორედ ეს იდეა იდგა  ვილჰელმ ჰუმბოლდტის „სწავლებისა და კვლევის ერთობლიობის“ ძირითადი კონცეფციის მიღმა XIX საუკუნეში. მეორეც, მიუხედავად იმისა, რომ სხვებს შეეძლებათ იმის გადაღება, რასაც შენს ქვეყანაში გამოიგონებენ, შენ მაინც იქნები პირველი, რომელსაც ამ ცოდნაზე ხელი მიუწვდება. ევროპული და ამერიკული ტექნოლოგიების გადაღებით, ჩინელებს შეუძლიათ მიუახლოვდნენ დასავლური კომპანიების სიმაღლეებს, თუმცა ვერასოდეს შეძლებენ გაასწრონ მათ. კოპირება ხელმისაწვდომს ხდის ახალ ტექნოლოგიებს, მაგრამ მოგვიანებით. მაგალითად, მაღალტექნოლოგიურ წარმოებაში, ერთი ან ორი წლით ჩამორჩენა დიდი განსხვავებას იძლევა. და მესამე, რომელზეც ჩვენ ამ სტატიაში უფრო დეტალურად ვიმსჯელებთ, არის ის, რომ შეიძლება არსებობდეს სტრატეგიული კვლევების საჭიროება. იმისათვის, რომ ეს იდეა უკეთ გავიაზროთ, განვიხილოთ ბრაზილიის მაგალითი. <h5 style="text-align: left;">სპეციალური ცოდნა განსაკუთრებული საჭიროებებისთვის</h5> გასული საუკუნის 50-იან და 60-იან წლებში ბრაზილიის სოფლებში სიღარიბე მძვინვარებდა. ხშირი იყო საკვების მიწოდების კრიზისებიც. ამ დროისთვის ქვეყანა მსოფლიოში ყავის ყველაზე მსხვილი ექსპორტიორი იყო, თუმცა ამავდროულად სხვა მრავალი საკვები პროდუქტის იმპორტიც უხდებოდა. ამის მიზეზი ნაწილობრივ იყო ის, რომ ყავის წარმოება ბრაზილიაში ხელოვნების დონეზე იყო აყვანილი, სოფლის მეურნეობის სხვა პროდუქტები კი არაეფექტიანად იწარმოებოდა. ქვეყნის აგრარული საწარმოო პროცესი ადაპტირებული არ იყო ტროპიკული კლიმატისა და ქვეყნის სხვა გეოგრაფიული თავისებურებების მიმართ და შედეგად, არსებული სახნავი მიწები ვერ აკმაყოფილებდა საკვებზე გაზრდილ შიდა მოთხოვნასა და ექსპორტს ერთდროულად. ექსპორტი კი ბრაზილიის ეკონომიკური განვითარების მთავარ მამოძრავებელ ძალად ითვლებოდა. ბრაზილიას ძალიან სჭირდებოდა სპეციფიური ცოდნა, რომელიც ქვეყანას სახნავი მიწების რაოდენობის გაზრდის საშუალებას მისცემდა. თუმცა ამ შემთხვევაში სხვა ქვეყნის გამოცდილების გამოყენება შეუძლებელი იყო, რადგან მსგავსი კლიმატური პირობების მქონე სახელმწიფოები მასზე უფრო ღარიბები იყვნენ. ასე, რომ ვერავინ შექმნიდა ბრაზილიისთვის საჭირო ცოდნას, გარდა თავად ბრაზილიისა. ამის გაანალიზების შემდეგ, ბრაზილიის ხელისუფლებამ დააარსა ბრაზილიის აგრარული კვლევების კორპორაცია (პორტუგალიურად, Empresa Brasileira de Pesquisa Agropecuaria  ანუ EMBRAPA). EMBRAPA სახელმწიფოს საკუთრებაშია და ექვემდებარება ბრაზილიის სოფლის მეურნეობის სამინიტროს. კორპორაციის ვებ-გვერდის მიხედვით, ორგანიზაციის მისიაა „უზრუნველყოს ბრაზილიის სოფლის მეურნეობის მდგრადი განვითარების ხელისშემშლელი პრობლემების გადაწყვეტა ცოდნისა და ტექნოლოგიების შექმნისა და გავრცელების მეშვეობით“. EMBRAPA სახელმწიფოსთვის სტრატეგიული მნიშვნელობის კვლევების კარგი მაგალითია. მაშასადამე, ეროვნული კვლევის აუცილებლობის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი ქვეყნის განსაკუთრებული ეკონომიკური საჭიროებებია. 1973 წელს EMBRAPA-ს შექმნის შემდეგ ბევრი რამ შეიცვალა. ცვლილებები სწრაფად არ მომხდარა, მაგრამ ამ დროისათვის შედეგები უკვე მკაფიოდ იკვეთება. კორპორაციამ დანერგა ინოვაცია, რომელმაც ბრაზილიის სავანა (cerrado) მწვანე სახნავ მიწად გადააქცია. EMBRAPA კი ტროპიკული სოფლის მეურნეობის სფეროში წამყვან კვლევით ცენტრად იქცა არა მარტო ბრაზილიის, არამედ მთელ მსოფლიოს მასშტაბით. ბრაზილიის ტროპიკულ მხარეებში სოფლის მეურნეობის პროდუქტების წარმოების დაწყებასთან ერთად, ქვეყანა არამარტო ყავის, არამედ ფორთოხლის წვენის, შაქრის, ქათმისა და საქონლის ხორცის მსხვილი ექსპორტიორიც გახდა (იხილეთ გრაფიკი 1). ბრაზილიის აგრარული კვლევების კორპორაციის წარმატების შესახებ 2010 წელს გამოქვეყნებულ სამეცნიერო სტატიაში (Eliseu Alves, “Embrapa, a successful case of institutional innovation“, Revista de politica Agricola, 2010), ავტორი ხაზს უსვამს ხელისუფლების მხარდაჭერის როლს, განსაკუთრებით ორგანიზაციის ჩამოყალიბების საწყის ეტაპზე. პირველი თორმეტი წლის მანძილზე კორპორაციას მხოლოდ დაპირებების შეთავაზება შეეძლო. მიუხედავად ამისა, სახელმწიფო, რომელიც მოკლევადიანი ეკონომიკური სარგებლით არ იყო მოტივირებული, უბრალოდ აგრძელებდა მასშტაბურ ინვესტირებას EMBRAPA-ის ადამიანურ რესურსებსა და ინფრასტრუქტურის განვითარებაში. დღესაც, კორპორაციას ძირითადი ფინანსური მხარდამჭერი სახელმწიფოა. გრაფიკი 2 ასახავს EMBRAPA-ს ბიუჯეტის შემადგენლობას წყაროების მიხედვით 2000-2009 წლებში. ხშირ შემთხვევაში სახელმწიფო კორპორაციის ბიუჯეტის 90-95%-საც კი აფინანსებს. ბრაზილიის მსგავსად, ისრაელმაც მოახერხა წარმატებულად გაერთმია თავი სოფლის მეურნეობის გეოგრაფიული გამოწვევისათვის. ნეგევის უდაბნოში, რომელსაც ქვეყნის მთელი ტერიტორიის თითქმის ნახევარი უჭირავს, სახელმწიფო ძალისხმევით ფერმერობა განვითარდა. შედეგად კი, ებრაელი მკვლევარები მშრალ რეგიონებში სოფლის მეურნეობის საუკეთესო ექსპერტები გახდნენ მთელს მსოფლიოში. <h5>და საქართველო?</h5> 2011 წელს საქართველოს ხელისუფლებამ სოფლის მეურნეობის განვითარება სტრატეგიულ პრიორიტეტად გამოაცხადა. მაშინდელი მთავრობის მიერ შემუშავებული ათპუნქტიან გეგმის „საქართველოს სტრატეგიული განვითარების  მოდერნიზაციისა და დასაქმებისათვის 2011 – 2015” მიხედვით, ქვეყნის მთავარი მიზანი ახალი სამუშაო ადგილების შექმნა და სოფლად მცხოვრები მოსახლეობის ცხოვრების ხარისხის გაუმჯობესებაა, რომელიც აგრარული სექტორის განვითარებით მიიღწევა. სოფლის მეურეობა აშკარად პრიორიტეტულია ახალი მთავრობისთვისაც. დღესდღეობით საქართველომ 60-იანი წლების ბრაზილიის მსგავსი პოლიტიკური პრიორიტეტი დაისახა. თუმცა ბრაზილიისგან განსხვავებით, აქ სამეცნიერო კვლევების მნიშვნელოვნება უგულებელყოფილია და შესაბამისად, არც პოლიტიკურ დღის წესრიგში დგას. შესაძლოა, ქვეყნის გეოგრაფიული და მეტეოროლოგიური პირობებიდან გამომდინარე, ამგვარი საჭიროება საქართველოსთვის არც კი არსებობდეს. თუმცა ქვეყნის სოფლის მეურნეობაში ნამდვილად არსებობს უნიკალური პრობლემები, ოღონდ არა მაინცადამაინც გეოგრაფიული, არამედ უფრო ეკონომიკური ხასიათის. არ არსებობს სხვა ქვეყნებში მსგავსი ტიპის გამოცდილება, რომლის უბრალოდ კოპირებაც სოფლად სტრუქტურული გარდაქმნების სოციალურ შედეგებთან გასამკლავებლად გამოდგებოდა, რადგან საქართველოს სოციალური და კულტურული მახასიათებლები მართლაც რომ უნიკალურია. სიტუაცია კიდევ უფრო რთულადაა გეოპოლიტიკური თვალსაზრისით. რეგიონული კონფლიქტები აბრკოლებს სავაჭრო შესაძლებლობების რეალიზებას. საქართველო სხვა ქვეყნებს არც ინფრასტუქტურით ჰგავს. ამიტომაც საჭიროა, რომ ქვეყანაში განიხილებოდეს არა სოფლის მეურნეობის, არამედ სოფლის მეურნეობის ეკონომიკის სტრატეგიული კვლევის სფეროდ გამოცხადების საკითხი. ეს დაეხმარება საქართველოს სოფლებს იმ დიდ გამოწვევებთან გამკლავებაში, რომლის წინაშეც უახლოეს მომავალში დადგება.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2568	http://www.iset.ge/blog/?p=2667
Economic clustering in Tbilisi: two pharmacies and two grocery stores on the same square (photo: Nikoloz Pkhakadze) One or two years ago, a Lavazza’s take-away coffee shop opened on the side of Georgia’s east-west highway in the area of Zestaponi. You always could find plenty of coffee shops in Tbilisi, but it was a novelty to have them next to the highway. Soon afterwards, another coffee bar opened along the road, and surprisingly, it was again set up close to Zestaponi. And today, there are even more take-away coffee points along that road, and they all cluster at Zestaponi. Travelling from Tbilisi to Kutaisi or Batumi, you will notice other such clusters. You can buy hammocks and similar handicraft stuff in various places close to Khashuri, but nowhere else. Hot and sweet bread (“Tonis Puri” and “Nazuqi”) is offered around Surami. Baskets and wooden vessels are on sale around Shrosha, and clay products in Shrosha. Intuition suggests that the selling points for a product should be distributed evenly along the whole road. In that way, the next place to drink coffee would never be too far away. If one leaves Tbilisi and feels tired, one would not have to drive to Zestaponi for drinking a coffee. This peculiar economic clustering is not only observable along the Georgian east-west axis. One frequently finds neighboring grocery shops and pharmacies, competing supermarket chains having their branches in the same street, and petrol stations of different companies operating next to each other. What is the economic reason for this clustering? Are vendors acting irrationally? HOTELLING’S LINEAR CITY The famous American economist Harold Hotelling (1895-1973) was the first to model the location decisions of sellers in his 1929 article “Stability in Competition” ( Economic Journal  39 (153): 41–57). In a parsimonious but powerful model, he derived a surprising result explaining the coffee cluster around Zestaponi. To simplify matters, Hotelling assumed that the vendors sell a homogeneous good, and they only differ with regard to their locations. As a further simplification, he assumed that the location will be chosen along a line (instead of a plane, as in reality). The citizens of his “linear city” are somehow distributed along the line, and they always buy at the nearest shop. Where would vendors, he asks, establish their stores? As it turns out, in any equilibrium one will find clusters of vendors. Consider the simplest case of two sellers. If seller A is located to the left of seller B, then seller A will attract all the customers who are living to the left of A, while seller B will get everybody living to the right of B. How about the customers living between A and B? Well, those who are closer to A will buy from A, those closer to B from vendor B. Hence, the equidistance point between A and B divides the customers who buy at A from those who buy at B; all customers to the left of this point will buy from A, and those to the right of that point will buy from B. Can this situation constitute an equilibrium? Assume that seller A would decide to move rightwards, closer to seller B. Then the equidistance point between A and B would also move to the right. So, there will be more people to the left of that point, and A will have more customers than before. In the same way, vendor B has an incentive to move leftwards. So, whenever there is a positive distance between the two vendors, both of them have incentives to change their locations. By this argument, in any equilibrium with two sellers, there can be no distance between them, and they must be located at the same point on the line. POLITICAL LOCATION Hotelling’s model has another application. Ever since the French Revolution, it is common to categorize political standpoints on a left-to-right scale. This reflects the seating plan in the national assembly of 1789, where the supporters of the Ancien Régime sat right, while the revolutionaries sat left. In his 1948 paper “On the Rationale of Group Decision-making” ( Journal of Political Economy  56: 23–34) the Scottish Economist Duncan Black (1908-1991) proposed a model that represents the political spectrum as a line. Like in the linear city, citizens are distributed along this line according to their political views, and each of them votes for the candidate whose political position is closest to their own. But who are the vendors? One might think that in a democracy, politicians try to foster their fundamental principles and convictions in the political process. In this view, a socialist holds her views because she cares about the well-being of the poorer classes, while a conservative is concerned about the traditional values of the society. Yet perhaps there are more prosaic reasons why politicians adopt certain positions. What if they are in fact indifferent about the political views they represent as long as these gain them political power? In Black’s model, political candidates do not care about left or right – they just want to get elected with any political agenda allowing them to accumulate votes. According to Black, political candidates are like the vendors on the Tbilisi-Batumi highway. They want to sell something to the people – not coffee, but political messages. As payment they accept the votes of the citizens they address. While an ordinary vendor wants to maximize the number of customers by choosing a geographical location, a political entrepreneur aims to maximize the number of votes he or she receives by selecting a political position. Like in the linear city, also this model predicts that the equilibrium will be characterized by clusters. If there is a two-party system as in the United States (Democrats vs. Republicans), in the United Kingdom (Tories vs. Labour), and perhaps in Georgia (UNM vs. Georgian Dream), both parties will try to get programmatically as close as possible to one another. Empirically, this is something that was observed in many countries. For example, the German conservatives (CDU) under Angela Merkel took over almost the entire agenda of the political left: they expanded the social welfare state, terminated nuclear energy, and introduced gay marriage, to name just a few things one would not expect to be on a conservative agenda. This strategy turned out to be extremely successful for the conservatives. Everybody with views to the right of the CDU had to vote for them anyway, due to a lack of alternatives, while just little space remained to the left of the CDU. Those very left votes not acquired by the CDU were shared between the Social Democrats, the Socialists, and the Green Party. So, through a good understanding of Black’s model, and by abandoning all their political convictions, the 2013 national elections brought about the best result for the conservatives since more than 20 years. In Georgia, we see fierce opposition between the UNM and the Georgian Dream. As time progresses, however, we can expect that the political positions of the two parties will converge. Given the wild slanders and personal attacks that characterize Georgian politics, that might be a desirable development.	ეკონომიკური კლასტერი თბილისში: ორი აფთიაქი და ორი სასურსათო მაღაზია ერთ მოედანზე (ფოტო: ნიკოლოზ ფხაკაძე) ერთი თუ ორი წლის წინ აღმოსავლეთ-დასავლეთის ავტომაგისტრალზე, ზესტაფონში, ლავაცას (Lavazza) ყავის ჯიხური გაიხსნა. ასეთები თბილისში არცთუ ცოტაა, მაგრამ გზის პირას მსგავსი ტიპის დაწესებულება ნამდვილად სიახლე იყო. ცოტა ხანში კიდევ ერთი ასეთი ჯიხური გაიხსნა და რაც არ უნდა გასაკვირი იყოს, ისიც ისევ ზესტაფონში. დღესდღეობით აღმოსავლეთ-დასავლეთის მაგისტრალზე კიდევ უფრო მეტი ყავის გამყიდველია და მათი უმრავლესობა ისევ და ისევ ზესტაფონშია თავმოყრილი. ქუთაისისკენ ან ბათუმისკენ მგზავრობისას აუცილებლად შეამჩნევდით სხვა მსგავს დაჯგუფებებსაც, მაგალითად, როგორიცაა ჰამაკები — ხაშურში, ნაზუქი და თონის პური— სურამში, კალათები და ხის ჭურჭელი—შროშამდე და თიხის ჭურჭელი— შროშაში. ერთი შეხედვით, ინტუიციურად ერთი და იმავე პროდუქტის გასაყიდი წერტილები დაახლოებით თანაბრად უნდა იყოს განაწილებული მთელი გზის გასწვრივ. ისე, რომ ერთი ყავის ჯიხურს რომ გაცდება მომხმარებელი, მალევე შეხვდეს მეორეც და არ დასჭირდეს ზესტაფონამდე ლოდინი. თუმცა ამგვარი თავმოყრა მხოლოდ აღმოსავლეთ-დასავლეთის მაგისტრალისთვის არაა დამახასიათებელი. ქალაქშიც ხშირია გვერდიგვერდ განლაგებული სურსათის მაღაზიები, აფთიაქები, კონკურენტი სუპერმარკეტების ქსელების ფილიალები თუ ბენზინგასამართი სადგურები. ისმის კითხვა: რა არის კლასტერების (დაჯგუფებების) არსებობის ეკონომიკური საფუძველი და იქცევიან თუ არა მოვაჭრეები რაციონალურად, როცა ისინი კონკურენტის მეზობლად იწყებენ ვაჭრობას? <h5>ჰოტელინგის წრფივი ქალაქი</h5> ცნობილმა ამერიკელმა ეკონომისტმა, ჰაროლდ ჰოტელინგმა (1895-1973) თავის 1929 წლის სტატიაში “სტაბილურობა კონკურენციაში”  პირველად სცადა ფირმის მიერ მდებარეობის შერჩევის მოდელირება. მოდელი მარტივი და მძლავრია და ამას გარდა მისი საკმაოდ მოულოდნელი შედეგით შეიძლება აიხსნას თუ რატომ დაჯგუფდნენ ზესტაფონში ყავის კიოსკები. სიმარტივისთვის ჰოტელინგმა დაუშვა, რომ მოვაჭრეები ერთნაირ საქონელს ყიდიან და ერთადერთი, რაც მათ განასხვავებს, ადგილმდებარეობაა. გარდა ამისა, მოდელი უშვებს,რომ მოვაჭრეები, მონაკვეთზე არიან განლაგებულნი (სიბრტყის ნაცვლად). მისი “წრფივი ქალაქის” მაცხოვრებლები განაწილებულნი არიან მონაკვეთზე და ყოველთვის იმ მაღაზიაში შედიან, რომელიც უფრო ახლოსაა. ისმის კითხვა: სად უნდა განათავსონ მოვაჭრეებმა მაღაზიები? როგორც აღმოჩნდა, რამდენი მოვაჭრეც არ უნდა იყოს (გარდა სამისა) წონასწორულ მდგომარეობაში ყოველთვის შევხვდებით მაღაზიების კლასტერს. განვიხილოთ ყველაზე მარტივი შემთხვევა, რომელშიც გვყავს 2 მოვაჭრე (მაღაზია). თუ მაღაზია A, B-ს მარცხნივაა, მაშინ A-ში ივლის ყველა ვინც A-ს მარცხნივ ცხოვრობს და B-ში ივლის ყველა, ვინც B-ს მარჯვნივ ცხოვრობს. რაც შეეხება იმათ, ვინც ამ ორ მაღაზიას შორის ცხოვრობს, მათგან ვინც A-სთან უფრო ახლოსაა ის წავა A-ში და ვინც B-სთან უფრო ახლოსაა, ის წავა B-ში. აქედან გამომდინარე A-სა და B-ს შუა წერტილის მარცხნივ ვინც ცხოვრობს, ის ივლის A-ში, ხოლო დანარჩენები—B-ში. შესაძლებელია თუ არა, რომ წონასწორულ მდგომარეობაში ორი მაღაზია სხვადასხვა ადგილას იყოს? დავუშვათ, A-მ გადაწყვიტა, გადაიწიოს მარჯვნივ, ასეთ შემთხვევაში, A-სა და B-ს შუაწერტილი გადაიწევს მარჯვნივ და შესაბამისად, მის მარცხნივ უფრო მეტი წერტილი იქნება.აქედან გამომდინარე A-ს ეყოლება უფრო მეტი მომხმარებელი. ანალოგიურად B-სთვისაც მომგებიანია მარცხნივ გადაიწიოს. ანუ როგორც კი ორ მაღაზიას შორის ჩნდება მანძილი, ორივესთვის მომგებიანია შეიცვალოს ადგილმდებარეობა. აქედან გამომდინარე, თუ ჰოტელინგის ქალაქში ორი მოვაჭრეა, ნებისმიერ წონასწორულ მდგომარეობაში მოვაჭრეებს შორის ვერ იარსებებს რაიმე მანძილი, ანუ მათ ერთსა და იმავე ადგილას უნდა გახსნან მაღაზია. <h5>პოლიტიკური მდებარეობა</h5> ჰოტელინგის მოდელს სხვა გამოყენებებიც აქვს, მათ შორის პოლიტიკურიც. საფრანგეთის რევოლუციის მერე მიღებულია პოლიტიკური მსოფლმხედველობის მემარცხენეებად და მემარჯვენეებად დაყოფა. ამ ტერმინის წარმომავლობა უკავშირდება საფრანგეთის 1789 წლის ეროვნულ საკანონმდებლო კრებაზე ადგილების განაწილების გეგმას, რომლის მიხედვითაც მეფის მომხრეები ისხდენ მარჯვნივ, ხოლო რევოლუციონერები — მარცხნივ. შოტლანდიელმა ეკონომისტმა, დანკან ბლექმა შემოგვთავაზა მოდელი, რომელიც განიხილავს პოლიტიკურ სპექტრს, როგორც მონაკვეთს. როგორც ჰოტელინგის “წრფივ ქალაქში”, აქაც მოქალაქეები განაწილებულნი არიან მონაკვეთზე მათი პოლიტიკური შეხედულებებისამებრ და თითოეული მათგანი ხმას აძლევს იმ პოლიტიკურ ძალას, რომელიც ყველაზე ახლოსაა მის პოლიტიკურ შეხედულებასთან. მაგრამ ვინაა ამ შემთხვევაში მოვაჭრე? ზოგი შეიძლება ფიქრობდეს, რომ დემოკრატიული მმართველობისას პოლიტიკოსები ცდილობენ თავისი პოლიტიკური მრწამსისა და პრინციპების ერთგულნი დარჩნენ. თუკი ასეა, უღარიბესი კლასის კეთილდღეობაზე ზრუნვაა ის, რაც უნდა აერთიანებდეთ სოციალისტებს, ხოლო კონსერვატორებისთვის საზოგადოების ტრადიციული ღირებულებები უნდა იყოს უმნიშვნელოვანესი. თუმცაღა, სავარაუდოდ, მიზეზები, თუ რატომ ირჩევენ პოლიტიკოსები ამა თუ იმ პოზიციას, ბევრად უფრო პროზაულია. იქნებ რეალურად მათთვის სულერთია პოლიტიკური მრწამსი და განსაკუთრებით მას შემდეგ, რაც ძალაუფლებას ჩაიგდებენ ხელში? ბლექის მოდელში პოლიტიკოსებს არ აინტერესებთ მემარჯვენეობა და მემარცხენეობა, მათთვის მთავარია ამომრჩევლებმა აირჩიონ ისინი და სულ ერთია, რომელი პოლიტიკური შეხედულებისათვის გააკეთებენ ამას. ბლექის მიხედვით, პოლიტიკოსები იმ მოვაჭრეებს ჰგვანან, რომლებიც აღმოსავლეთ-დასავლეთის მაგისტრალზე ვაჭრობენ. მათაც უნდა მიჰყიდონ ხალხს, ოღონდაც პოლიტიკური გზავნილები ყავის ნაცვლად. გასამრჯელო კი მათთვის მიცემული ხმაა. თუკი ჩვეულებრივი ვაჭრები ადგილის შერჩევით ცდილობენ მათი კლიენტების რაოდენობის მაქსიმიზაციას, პოლიტიკოსები პოლიტიკური პროგრამით (მიმართულებით) ცდილობენ, რაც შეიძლება მეტი ხმის მოგროვებას. წრფივი ქალაქის მსგავსად, პოლიტიკოსების შემთხვევაშიც წონასწორული მდგომარეობა დაჯგუფებების არსებობით ხასიათდება. თუ, მაგალითად, ქვეყანაში ორ პარტიული სისტემაა, როგორც ეს შეერთებულ შტატებშია (დემოკრატები და რესპუბლიკელები), ან გაერთიანებულ სამეფოში (კონსერვატორები და ლეიბორისტები) ან თუნდაც საქართველოში (“ერთიანი ნაციონალური მოძრაობა” და “ქართული ოცნება”), მაშინ ორივე პარტია ეცდება, ერთმანეთთან რაც შეიძლება მიახლოებული პროგრამები ჰქონდეს და ეს რომ ასეა, ამას ბევრი ქვეყნის მაგალითი ადასტურებს. მაგალითად, ანგელა მერკელის მეთაურობით, გერმანელი კონსერვატორების პროგრამა ძალიან ჰგავდა მემარცხენე პარტიის პროგრამას: მათ განავრცეს სოციალური კეთილდღეობის იდეა, უარი თქვეს ატომურ ენერგიაზე და დააკანონეს ერთსქესიანთა ქორწინება. ამ ყველაფრის ნახვა კონსერვატიული პარტიის პროგრამაში საკმაოდ მოულოდნელი იყო, თუმცა ამ სტრატეგიამ ძალიან გაამართლა. ცხადია, მემარჯვენე ამომრჩევლების უმეტესობა კონსერვატორებს მისცემდა ხმას იმ მიზეზით, რომ სხვა ალტერნატივა არ არსებობდა. “პოლიტიკურ წრფეზე” კონსერვატორების მარცხნივ დარჩენილი პატარა ნაწილი სოციალ-დემოკრატებმა, სოციალისტებმა და მწვანეებმა გაიყვეს. ასე რომ, ბლექის მოდელის კარგად გააზრებამ და პოლიტიკურ პრინციპებზე უარის თქმამ, კონსერვატორებისთვის გაამართლა, 2013 წლის არჩევნები კონსერვატორებისთვის ყველაზე უფრო შედეგიანი აღმოჩნდა უკანასკნელი 20 წლის მანძილზე. საქართველოში, მწვავე აზრთა სხვადასხვაობაა ნაციონალურ მოძრაობასა და ქართულ ოცნებას შორის, მაგრამ დროის გასვლასთან ერთად მოსალოდნელია, რომ ამ ორი პოლიტიკური პარტიის მოსაზრებები ერთმანეთს მიუახლოვდება. მსგავსი განვითარება სასურველიც კია, განსაკუთრებით ქართული პოლიტიკისათვის დამახასიათებელი ბინძური ცილისწამებებისა და პირადი დაპირისპირებების ფონზე.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2533	http://www.iset.ge/blog/?p=2662
At a young age, Georgians learn a very special language. Does this have an impact on their economic fortunes? (Photo: Maka Chitanava) In the 1930s, the American linguist Benjamin Lee Whorf put forward the hypothesis that people of different mother tongues perceive the world differently. According to linguistic relativity or Whorfianism , both the grammatical structure and the vocabulary of a language influence the way how people think . Proponents of political correctness , aiming to ban the usage of certain words that are considered to be derogatory or discriminatory, ultimately base their ideas on Whorfianism. Saying “little person” instead of “midget” may have an impact on how one thinks about people who have the medical condition of dwarfism. These ideas were picked up by other groups as well. The Khmer Rouge in Cambodia prohibited the usage of the personal pronoun “I”. In this way, they wanted to force people to see themselves as part of a collective rather than as individuals. There are also instances of Whorfianism in fictional literature. In his famous novel “1984″, George Orwell imagined a society in which the government banned subversive words, making the associated thoughts unthinkable. Assuming that Whorf had a point, would it not to be expected that language also influences the economic behavior of people? INTERTEMPORAL CHOICES Modern economic theory is very much concerned with the role of information in economic systems. In this vein, the famous Israeli game theorist Ariel Rubinstein wrote a whole book on economics and language. Also empirical economics is catching up. In a recent study, Yale economist Keith Chen claims that the language used by a nation has an impact on saving behavior and health precautions (“The Effect of Language on Economic Behavior: Evidence from Savings Rates, Health Behaviors, and Retirement Assets”, American Economic Review , 103 (2013): 690-731). Chen argues that the way in which present and future tenses are formed in a language influences a speaker’s intertemporal choices.  Some languages force their speakers to indicate that they are explicitly talking about something that will happen in the future, while other languages allow people to talk about the future essentially in the same way as about present events. According to Chen, languages that grammatically equate future and present (i.e. the formation of present and future tenses does not differ much) foster future-oriented behavior. Apparently, people who speak such languages save more, retire wealthier, smoke less frequently, and are less often obese. “If language nudges you to speak about the present and the future in the same way, is it possible that you feel about the present and the future in the same way?” asks Chen. The article divides languages into two broad categories: weak and strong future-time reference (FTR) languages. For instance, English is a strong FTR language, requiring to talk about the present and the future differently. We can say “it is cold today”, but if we are referring to tomorrow’s weather, we have to say “it will be cold tomorrow.” Not all languages make this distinction. For example, in the Finnish language one would say “today be cold” and “tomorrow be cold”, and one can also say “be cold” without specifying whether one is talking about the present or the future. Therefore, Finnish is categorized to be a weak FTR language. Mandarin has no tenses at all – a sentence in Mandarin usually does not convey information on whether the speaker refers to the present or the future. This does not mean that Mandarin speakers are not able to understand time difference; however, they are not forced to select a tense each and every time they make a statement. So, also Mandarin is a weak FTR language. For measuring the degree of future-orientation of different nations, Chen looks at their spending habits, their retirement savings, and their health precautions. Then he relates these values to the FTR type of the language according to the Typology of Languages in Europe (EUROTYP) classification. His analysis includes 76 developed and developing nations (including Georgia) on five continents. Based on an econometric regression, Chen provides support for the hypothesis that speakers of weak FTR languages are more future-oriented, both in monetary and non-monetary matters. Compared to people who speak strong FTR languages, those whose mother tongue is weak FTR on average have saved 39% more capital by the time they retire, and the probability to have saved a positive amount in a given year goes up by 31%. If one is a weak FTR speaker, the probability to be a smoker goes down by 24%, to be obese by 13%, and the probability to be physically active increases by 29%. Chen claims that this partly explains why the Unites States, Greece, Israel, the United Kingdom, Poland, Turkey, Italy, and other strong FTR language countries on average save less compared to Norway, Switzerland, Japan, Netherlands, Finland, Austria, Belgium, and other weak FTR language countries. THE GEORGIAN LANGUAGE  According to the study, Georgian is a strong FTR language. Does this explain the abysmal saving rate of Georgians and the alleged lack of “” that was discussed on the ISET Economist blog two years ago? Georgian is a very special language. The Kartvelian language family has a grammatical structure that differs significantly from those of the Indo-European, Semitic, and Asian languages. The distinct features of the Georgian language might be reflected in the national character of Georgians. As this topic has not been picked up yet by psycholinguists and behavioral economists, let us engage in some free speculations. Georgians distinguish between elder and younger persons by addressing them “შენ” (you) and  “თქვენ”(you). Perhaps, this formal expression of respect (or juvenility) creates subconscious borders. Intuitively, it induces a hierarchy among people that would not be there without the language. Whether that makes cooperation easier or more difficult is unclear though. In some teams and organizations with a flat hierarchy structure, the Georgian language may create artificial obstacles reducing the effectiveness of the group. In other settings, however, hierarchy may be useful. Languages like Japanese and Korean (the latter has 18 different forms for addressing different people) may enable their speakers to more easily integrate into given structures and execute tasks more reliably. In another blog post, published about half a year ago by Norberto Pignatti and myself, we analyze the . Some of those who commented on the article started a fierce discussion on whether our analysis was right or not, and some claimed that the gender pay gap was not related to discrimination in any way. In support of this viewpoint, they did not refer to the Georgian language, which they could have done, because Georgian may indeed be less “sexist” than other languages. Georgian does not have a grammatical gender and not even 3rd person pronouns. Georgian personal and demonstrative pronouns yield only deictic (contextual) and number information, yet they do not indicate the gender of the person referred to. Intuition suggests that this should reduce the discriminatory potential of the Georgian language. In their language, Georgians remove any difference between men and women, they are all the same. Other languages, like German, attribute a gender to each and every object. A table is male, while a curtain is female. The floor is male and the wall is female. The psychologist Thomas Jacobsen has found that these grammatical genders have an influence on how Germans perceive different objects (“Effects of Grammatical Gender on Picture and Word Naming: Evidence from German”, Journal of Psycholinguistic Research , 28 (1999): 499-514). Lacking grammatical gender, there can be no such thing in Georgian. Moreover, in German the word “man” often has the meaning of “somebody” (even if that person is female). To avoid this sexism, politically correct people in Germany do not say “man” anymore, but replace it by “human”. The Georgian language does not have this problem: even the staunchest Georgian sexist has no choice but to use politically correct language.	<dl class="wp-caption alignnone" id="attachment_2534" style="width: 510px;"> <dd class="wp-caption-dd">ქართველები ადრეული ასაკიდან იწყებენ განსაკუთრებული ენის შესწავლას. საინტერესოა, შეიძლება თუ არა, ეს რაიმე გავლენას ახდენდეს ჩვენს ეკონომიკურ მდგომარეობაზე? (ფოტოს ავტორი: მაკა ჭითანავა)</dd> </dl> გასული საუკუნის 30-იან წლებში ამერიკელმა ლინგვისტმა ბენჯამენ ლი უორფმა ჩამოაყალიბა ჰიპოთეზა, რომლის მიხედვითაც განსხვავებულ ენაზე მოსაუბრე ადამიანები სამყაროს განსხვავებულად აღიქვამენ.  უორფიანიზმის სახელით ცნობილი ენის ფარდობითობის თეორიის თანახმად,ენის გრამატიკული სტრუქტურა და ლექსიკა, ერთად აღებული, გავლენას ახდენს იმაზე, თუ როგორ ფიქრობენ ადამიანები. თავაზიანობის მომხრეებიც, ვორფიანიზმის იდეაზე დაყრდნობით, ეწინააღმდეგებიან შეურაცხმყოფელი ან დისკრიმინაციული შინაარსის გამოთქმების გამოყენებას. მაგალითად, „პატარა ადამიანის“ გამოყენება „ჯუჯის“ აღსანიშნად ცვლის ადამიანის დამოკიდებულებას ამ ტიპის დაავადებულთა მიმართ. უორფის იდეები მალევე აიტაცეს კონკრეტულმა ჯგუფებმა. მაგალითად, კომუნისტურმა დაჯგუფებამ წითელი ქმერები (Khmer Rouge) კამბოჯაში აკრძალა ნაცვალსახელი „მე“-ს გამოყენება. ამ გზით კომუნისტები ცდილობდნენ ადამიანების შეგნებაში საკუთარი თავის აღქმა შეეცვალათ ინდივიდუალისტურიდან კოლექტივისტურად. უორფანიზმის მაგალითები მოიძებნება ფანტასტიკურ ლიტერატურაშიც. ჯორჯ ორუელმა, თავის ცნობილ ნაწარმოებში ,,1984“, ასახა საზოგადოება, სადაც მთავრობა კრძალავდა  დივერსიულ სიტყვებს, რათა ხალხს ამ ცნებასთან დაკავშირებული ფიქრებიც გულშიც არ გაევლო.  თუ დავუშვებთ რომ უორფი მართალი იყო, მაშინ რა გავლენას შეიძლება  ახდენდეს ენა ადამიანების ეკონომიკურ ქცევაზე? <h5>დროთაშორისი არჩევანი</h5> ბოლო დროს ინფორმაციის როლი ეკონომიკაში მეცნიერთა ყურადღების ცენტრში მოექცა. თამაშთა თეორიის სპეციალისტმა არიელ რუბინშტეინმა ეკონომიკისა და ენის შესახებ წიგნიც კი დაწერა, სადაც აღწერა როგორ გავლენას ახდენს ენის სტუქტურა და ევოლუცია ამ ენაზე მოსაუბრე ადამიანთა გემოვნებასა და დამოკიდებულებებზე. ამ მხრივ ემპირიული კვლევებიც მომრავლდა. იელის უნივერსიტეტის ეკონომისტი კეიტ ჩენი თავის სტატიაში (“The Effect of Language on Economic Behavior: Evidence from Savings Rates, Health Behaviors, and Retirement Assets”, American Economic Review, 103 (2013): 690-731) ამტკიცებს, რომ მშობლიური ენა გავლენას ახდენს ადამიანების დაზოგვისადმი და ჯანმრთელობის პრევენციისადმი მიდრეკილებაზე. მეცნიერის აზრით, აწმყოსა და მომავალი დროის გრამატიკული ფორმების წარმოების თავისებურება გარკვეულწილად განსაზღვრავს ამ ენაზე მოსაუბრე ხალხის დროთაშორის არჩევანს. ზოგიერთ ენაზე მომავალი დროის ფორმა ემთხვევა აწმყოსას, სხვა ენებში კი ორი დროის ფორმა რადიკალურად განსხავდება ერთმანეთისგან. ჩენის მიხედვით, ენები, რომლებიც გრამატიკულად აიგივებს მომავალსა და აწმყოს (ანუ მომავალი და აწმყო დროის ფორმების წარმოება დიდად არ განსხვავდება), ხელს უწყობს მომავალზე ორიენტირებული ქცევის ჩამოყალიბებას.  როგორც ირკვევა, ხალხი, ვინც საუბრობს ამ ტიპის ენებზე, ზოგავს მეტს, საპენსიო ასაკში უფრო დიდ სიმდიდრეს ფლობს, ეწევა ნაკლებს და ნაკლებადაა მიდრეკილი ჭარბწონიანობისაკენ. ჩენი ინტერესდება შესაძლებელია თუ არა აწმყოსა და მომავალს ერთნაირი მნიშვნელობით აღიქვამდნენ ის ადამიანები, რომელთაც ენა აწმყოსა და მომავალზე ერთნაირად საუბრისკენ უბიძგებს. სტატიაში ავტორი ენებს ყოფს ორ დიდ კატეგორიად: მომავალი დროის სუსტი და ძლიერი გრამატიკული ფორმის მქონე ენებად (strong and weak future-time reference –FTR languages). ჩენის მიხედვით, ინგლისური არის ძლიერი FTR-ის ენა, რადგან მოითხოვს აწმყოსა და მომავალზე განსახვავებულად საუბარს. წარმოდგენილი მაგალითის მიხედვით, ჩვენ ახლანდელზე შეგვიძია ვთქვათ “it is cold today” (დღეს წვიმს), მაგრამ ხვალინდელზე საუბრისას უნდა ვთქვათ “it will be cold tomorrow” (ხვალ იწვიმებს). თუმცა ყველა ენა არ მოითხოვს მსგავს ფორმულირებას. მაგალითად, ფინურ ენაზე შეიძლება ვთქვათ „დღეს ცივა“ და „ხვალ ცივა“ და „ცივა“ შეგვიძლია გამოვიყენოთ შესაბამისი დროითიფორმით გარდაქმნის გარეშე. ამიტომ ფინური ენა მიეკუთვენება სუსტ FTR-ის ენათა კატეგორიას. მანდარინს საერთოდ არ გააჩნია დროითი ფორმები. ამ ენაზე წინადადებიდან, როგორც წესი, ძნელია დასკვნის გამოტანა აწმყოზეა საუბარი თუ მომავალზე. ეს, რა თქმა უნდა, არ ნიშნავს, რომ მოსაუბრეები ვერ არჩევენ რა დროზეა საუბარი, უბრალოდ მათ არ მოეთხოვებათ აირჩიონ ესა თუ ის დრო ყოველი წინადადების წარმოთქმისას. შესაბამისად მანდარინიც სუსტი FTR-ის ენაა. სხვადასხვა ერების მომავლისადმი დამოკიდებულების გასაზომად ჩენი აკვირდებოდა დაზოგვით ქცევებს, საპენსიო დანაზოგებს, ჯანმრთელობის უსაფრთხოებისაკენ მიმართულ ღონისძიებებსა და მათ კავშირს ენების ზემოთ განხილულ ორ კატეგორიას შორის. ის ენების კატეგორიებად დაყოფისას ხელმძღვანელობს ევროპაში მიღებული ენების კლასიფიკაციით (Typology of Languages in Europe – EUROTYP) და კვლევაში მოიცავს 76 განვითარებულ და განვითარებად ქვეყანას (მათ შორის საქართველოსაც). ეკონომეტრიკულ რეგრესიაზე დაყრდნობით ჩენმა დაადასტურა თავისი ჰიპოთეზა, რომლის მიხედვითაც სუსტ FTR-ის ენაზე მოსაუბრენი მომავალზე მეტად არიან ორიენტირებულნი, როგორც მონეტარულ, ასევე არამონეტარულ საკითხებში. ძლიერ FTR-ის ენაზე მოსაუბრე ადამიანებთან შედარებით, სუსტი FTR-ის ენაზე მოსაუბრეებს საპენსიო ასაკში საშუალოდ 39%-ით მეტი დანაზოგი აქვთ დაამასთან დაზოგვის ალბათობა ყოველი მოცემული წელიწადისთვის 31%-ით მაღალია. მეტიც, ორ ენათა ჯგუფს შორის არამწეველობის ალბათობებში განსხვავება არის 24%, ჭარბწონიანობის ალბათობებში— -13% და ფიზიკურ აქტივობაში— 29%. ჩენის აზრით, ეს შედეგები ნაწილობრივ ხსნის იმას, თუ რატომ აქვთ აშშ-ს, საბერძნეთს, გაერთიანებულ სამეფოს, თურქეთს, იტალიასა და სხვა ძლიერი FTR-ის ენის მქონე ქვეყნებს საშუალოდ უფრო დაბალი დანაზოგები, ვიდრე ნორვეგიას, შვეიცარიას, იაპონიას, ჰოლანდიას, ფინეთს, ბელგიასა და სხვა სუსტი FTR-ენის მქონე ქვეყნებს. <h5>ქართული ენა</h5> ზემოაღნიშნული კვლევის მიხედვით, ქართული მიეკუთვნება ძლიერი FTR-ის ენათა კატეგორიას. შეიძლება, რომ ამან ახსნას ქართველების გულგრილობა დაზოგვისა და უსაფრთხოების სხვა საკითხებისადმი, რომლებიც განხილული იყო ორი წლის წინ? ქართული განსაკუთრებული ენაა, რომელიც ქართველურ ენათა ჯგუფს მიეკუთვნება. ჩვენი გრამატიკა ძალიან განსხვავდება ინდოევროპული, სემიტური და აზიური ენების გრამატიკისაგან. ნუთუ შესაძლებელია ენის განსაკუთრებულობა განაპირობებდეს ქართველთა ეროვნულ ნიშან-თვისებებს? რადგანაც ეს საკითხი ჯერ კიდევ არ გამხდარა ფსიქოლინგვისტებისა და ქცევითი ეკონომისტების შესწავლის სფერო, შეგვიძლია თავს ცოტაოდენი სპეკულაციის უფლებაც კი მივცეთ. ქართველები განვასხვავებთ უფროსებსა და უმცროსებს „შენ“ და „თქვენ“ მიმართვის ფორმით. პატივისცემის გამომხატველი ეს ფორმალობა დიდი ალბათობით ქმნის ქვეცნობიერ ბარიერებს ადამიანების ურთიერთობაში. ეს გარკვეული იერარქიის ჩამოყალიბებასაც უწყობს ხელს, რასაც სავარაუდოდ ადგილი არ ექნებოდა განსხვავებული გრამატიკის შემთხვევაში. ცალსახად ვერ ვიტყვით, აიოლებს თუ ართულებს მსგავსი დისტანციური დამოკიდებულება თანამშრომლობის პროცესს. ჰორიზონტალური იერარქიის მქონე ორგანიზაციაში ქართულმა ენამ შეიძლება  მართლაც გამოიწვიოს ხელოვნური საზღვრების შექმნა და ჯგუფური მუშაობის პოტენციური ეფექტიანობაც შეამციროს. თუმცა საწინააღმდეგო შემთხვევაში ეს შეიძლება სასარგებლოც კი აღმოჩნდეს. უკანასკნელის მაგალითად იაპონური და კორეულ ენების (ამ უკანასკნელს გააჩნია მიმართვის 18 სხვადასხვა ფორმა) მოყვანა შეიძლება, სადაც ენაში ჩადებული იერარქია ხელს უწყობს ადამიანთა ინტეგრაციას სხვადასხვა ორგანიზაციულ სტუქტურებში და დავალებული საქმის უკეთ შესრულებას. დაახლოებით ერთი წლის წინ გამოქვეყნებულ ბლოგში მე და ნორბერტო პინიატიმ გაავაანალიზეთ საქართველოში. ამ ბლოგმა აზრთა სხვადასხვაობა გამოწვია. ზოგი არ დაეთანხმა ჩვენს ანალიზს, ზოგს კი მიაჩნდა, რომ გენდერული სახელფასო სხვაობა დისკრიმინაციას არ უკავშირდება. ამ უკნასკნელთ არგუმენტის გასამყარებლად ქართული ენის არასექსისტურობაზე მითითებაც შეეძლოთ. ქართულ ენას, სხვა ენებისაგან განსხვავებით, არ გააჩნია არავითარი გრამატიკული სქესი, მათ შორის არც პირისა და ჩვენებითი ნაცვალსახელების აღმნიშვნელი. ქართული წინადადება შეიცავს კონტექსტუალურ და რიცხობრივ ინფორმაციას, თუმცა, როგორც წესი, არ აკონკრეტებს ობიექტის სქესს. ლოგიკურად, ეს ფაქტი ენის დისკრიმინაციულ პოტენციალს ამცირებს. ქართულისგან განსხვავებით, გერმანულ ენაში ყველა ობიექტს საკუთარი სქესი აქვს მინიჭებული. მაგალითად, მაგიდა და იატაკი არის მამრობითი სქესის მაშინ, როცა ფარდა და კედელი არის მდედრობითი. ფსიქოლოგმა თომას იაკობსენმა აღმოაჩინა, რომ გრამატიკული სქესი გავლენას ახდენს გერმანელების მიერ სხვადასხვა ობიექტის აღქმაზე. ქართულ ენაში კი ასეთი განსხვავებები საგნების აღქმაში არ არსებობს სწორედაც გრამატიკული სქესის არარსებობის გამო. მეტიც, გერმანულ ენაში კაცი (man) ხშირად იხმარება ნაცვალსახელი ვინმეს (Somebody) ნაცვლად, თუნდაც ეს ნაცვალსახელი აღნიშნავდეს მდედრობით სქესს. სექსისზმის თავიდან არიდების მიზნით, პოლიტიკურად კორექტული გერმანელები ამ სიტყვის ნაცვლად სიტყვა ადამიანს  (human) იყენებენ. ქართულ ენას ეს პრობლემა არ გააჩნია, უკიდურეს სექსისტებსაც კი არ აქვთ საშუალება ამ ენაზე საკუთარი დამოკიდებულების უნებლიედ გამოხატვის საშუალება, რადგან ენის თავისებურების გამო იძულებულნი არიან სათქმელი კორექტულად გამოხატონ.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2516	http://www.iset.ge/blog/?p=2652
Lifetime is one of the most precious assets. People are paying huge amounts of money to extend their lifespans, sometimes for gaining only weeks or months. And imprisonment and death penalty are so widely applied punishments throughout all cultures and ages because people are scared off by the prospect of losing lifetime. As lifetime is such a valuable good, it is surprising that it is largely ignored in the policy debate. According to the World Populations Prospects report, published in 2010 by the United Nations, Georgians have a life expectancy at birth of 73 years. With this value, the country is on rank 89 in the list. In contrast, the life expectancy in Switzerland is almost 82 years and in Japan it is even 83 years. 10 years difference in the average life expectancy is a disturbingly high value. If the average Georgian would have to spend 10 years of their lives in prison (without being guilty), there would definitely be a huge outrage and maybe a rebellion against the government. Yet ending one’s life 10 years short of its potential due to health reasons is the same reduction in lifetime, but nobody seems to be particularly upset about this. There are many factors that influence life expectancy. Of course, there is a money issue. Low-income countries like Georgia cannot allot as many resources to health care as Switzerland and Japan. Yet the importance of the health care system for life expectancy should not be overestimated. The USA have the highest per capita spending on health, about 40% more than comparable industrial countries, but with a life expectancy of 78 years they just achieve a pathetic 40<sup>th</sup> place in the ranking. Factors related to the lifestyles of people, like nutrition habits and the frequency of doing sports, seem to be more important than the amount of money given to the health system. In lifestyle matters, also less wealthy governments can adopt effective policies. Education, information campaigns, and providing access to recreational areas can be instrumental in fostering a healthy lifestyle. Finally, environmental protection, which is largely under government control, can be equally critical for the health of people. There is a multitude of examples illustrating this connection. In Tbilisi, the heavy pollution due to car traffic is something one should speak about. THE PRICE OF AUTOMOBILITY Ambient air pollution in Tbilisi is primarily caused by vehicles. According to the Ministry of Environment and Natural Resources Protection, vehicles account for 71% of overall emissions in urban areas. The poisonous substances are carbon monoxide, hydrocarbons, nitrogen, sulfur dioxide, and black carbon. The treacherous particulates , dust particles that are so fine-grained that they can get through the lungs into the bloodstream, are also primarily made up of carbon. The graph shows how the amount of health problems related to the respiratory system increased within the last 13 years. The jump in 2009 is due to an extension of the database, but also without that increase the upward trend is clearly visible. According to a 2010 study of the United Kingdom Environmental Audit Committee , long-lasting exposure to air pollution can reduce lifetime by up to 9 years. Assuming this is correct, fighting pollution yields the potential to considerably reduce the lifespan gap between Georgia and Switzerland/Japan. Referring to the global situation, a press release of October 2013 of the World Health Organization states that “the air we breathe has become polluted with a mixture of cancer causing substances just about everywhere.” And air pollution is “the major cause for cancer among humans” (emphasis by the authors of this article). The press release asserts that in the year 2010, air pollution caused 223,000 lung cancer fatalities worldwide. Without any doubt, the lifetime price Georgians pay for their automobility is high. CARS: TOO OLD AND TOO MANY Most of the cars driving in Tbilisi’s streets are technically outdated and consume overly much fuel. Very old vehicles do not even have a catalytic converter, a device that reduces some of the harmful emissions. Even cars with catalytic converters may be so old that the operating period of the converter has expired. A converter needs to be replaced after some years, and it becomes dysfunctional when fueled with leaded gasoline. In addition, there are also many diesel engines in Tbilisi, which are the main emitters of hazardous particulates. Catalytic converters cannot be installed in diesel engines. Nevertheless, it is doubtful whether the problem should be approached by forcing Georgians to upgrade their cars. Many people barely make ends meet, and it may be improper and politically infeasible to force them to buy newer cars. Another option, namely reducing the number of cars in the streets of Tbilisi, can be achieved much easier and without social costs. According to GeoStat, there were 831,600 registered vehicles in Georgia at the end of 2012, of which 78,500 were trucks, 51,200 buses, 29,200 “special cars”, and 672,700 ordinary cars. The chart below shows the composition of the Georgian vehicle fleet for different years. It is striking that the number of cars increased by more than 60% between 2006 and 2012. CLEAN AIR IN TBILISI For improving the air quality in Tbilisi, the easiest way would be to incentivize people to enter the city with public transport instead of using their private cars. To that end, one could limit the parking space in the city area and consistently tow away cars that break the rules. One could have pedestrian crossings and traffic lights along the main avenues, and enforce that these are respected by the drivers. One could force cars to drive more slowly – imposing a speed limit of 30 km/h on Rustaveli Avenue would both reduce pollution and make the boulevard much cozier. At the same time, one could enhance alternative forms of mobility, for example by reserving special lanes for busses and marshrutka, allowing them to go faster than private cars. The police could start to enforce pedestrian rights, and there could be bicycle paths. On the long run, one could reestablish a light rail network and expand the Tbilisi Metro. Another approach would be to have more green areas in Tbilisi. Green spaces somewhat filter the air, and they are sources of oxygen. All these measures would not only improve the air quality in Tbilisi and reduce the associated health costs, but also make Tbilisi a more livable and attractive city.	ადამიანები მოზრდილ თანხებს ხარჯავენ ყველაზე ფასეული აქტივის – სიცოცხლის, ხშირად მხოლოდ რამდენიმე კვირით ან თვით, გასახანგრძლივებლად. სწორედ ცხოვრების წლების დაკარგვისადმი შიშის გამო, პატიმრობა და სიკვდილით დასჯა ყველა დროისა და კულტურის დასჯის ყველაზე ფართოდ გამოყენებულ ფორმებს წარმოადგენდა. ამ ფონზე გასაოცარია, რომ სიცოცხლის ხანგრძლივობის საკითხი სრულიად უგულებელყოფილია პოლიტიკურ დებატებში. მსოფლიო მოსახლეობის 2010 წლის ევროკავშირის გამოკვლევის თანახმად, ქართველის სიცოცხლის მოსალოდნელი ხანგრძლივობა დაბადებისას საშუალოდ 73 წელს შეადგენდა და ამ მაჩვენებლით საქართველო მსოფლიო რეიტინგში 83-ე ადგილს იკავებდა. ეს მაშინ, როცა რეიტინგის ლიდერ ქვეყნებში შვეიცარიასა და იაპონიაში სიცოცხლის მოსალოდნელი ხანგრძლივობა, შესაბამისად 82 და 83 წელს აღწევდა. ათწლიანი განსხვავება სიცოცხლის მოსალოდნელი ხანგრძლივობის საშუალო მაჩვენებლებს შორის ნამდვილად შემაშფოთებელია. რომელიმე ქართველს დანაშაულის ჩადენის გარეშე 10 წლის ციხეში გატარება რომ მოუწიოს, ალბათ მთავრობის წინააღმდეგ აჯანყება მოხდება. თუმცა, არავინ ჩანს დიდად შეწუხებული იმ ფაქტით, რომ მთელი მოსახლეობის სიცოცხლის ხანგრძლივობა ჯანმრთელობის პრობლემების გამო იმავე 10 წლით მცირდება. სიცოცხლის მოსალოდნელ ხანგრძლივობაზე ბევრი ცვლადი ახდენს გავლენას. რა თქმა უნდა, მნიშვნელოვანია შემოსავლის ფაქტორიც. საქართველოსნაირ დაბალშემოსავლიან ქვეყანას არ შეუძლია იმავე მოცულობის რესურსების მიმართვა ჯანმრთელობაზე, რამდენიც შვეიცარიას  ან იაპონიას. თუმცა, ჯანდაცვის როლი სიცოცხლის მოსალოდნელ ხანგრძლივობაში  გადაჭარბებით არ უნდა შევაფასოთ. მაგალითად, აშშ-ში ერთ ადამიანზე ჯანმრთელობის დანახარჯი 40%-ით აღემატება საშუალო განვითარებული ქვეყნის დანახარჯს, მაგრამ ამის მიუხედავად, აშშ–ში სიცოცხლის მოსალოდნელი ხანგრძლივობა მხოლოდ 78 წელი იყო და რეიტინგში მე-40 ადგილს იკავებდა. როგორც ჩანს, ადამიანის ცხოვრების წესთან დაკავშირებული ისეთი ფაქტორები, როგორიცაა კვება და ვარჯიში, უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე ჯანდაცვაზე გაწეული დანახარჯების მოცულობა. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ნაკლებად მდიდარ ქვეყნებსაც შეუძლიათ ამ თვალსაზრისით ეფექტური პროგრამების შემუშავება განათლების, ინფორმაციული კამპანიების, პარკებისა და რეკრეაციული ზონების მეშვეობით ჯანმრთელი ცხოვრების წესის წახალისებით. და ბოლოს, სახელმწიფოს მიერ რეგულირებული გარემოს დაცვა ასევე მნიშვნელოვანია ადამიანის ჯანმრთელობისთვის. თბილისში, საავტომობილო მოძრაობით გამოწვეული ძლიერი დაბინძურება არის ერთ-ერთი იმ პრობლემათაგანი, რომელიც უნდა იყოს საზოგადოებრივი განხილვის საგანი. <h5>„ავტომობილობის“ საფასური</h5> ატმოსფერული ჰაერის დაბინძურების ძირითად წყაროს სატრანსპორტო საშუალებები წარმოადგენს. საქართველოს გარემოს და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტროს მონაცემებით, ავტომობილების წილი ქვეყნის მთლიან გამონაბოლქვში 71%-ს შეადგენს.  სატრანსპორტო საშუალებები ჰაერს ძირითადად ნახშირჟანგით, ნახშირწყალბადით, აზოტით, გოგირდის ორჟანგითა და შავი ნახშირბადით აბინძურებენ. მტვრის წვრილი ნახშირბადის შემცველი მავნე ნაწილაკები ფილტვების გავლით სისხლძარღვებში აღწევს. გრაფიკზე ასახულია სუნთქვის ორგანოთა დაავადებების ზრდადი ტენდენცია საქართველოში  ბოლო 13 წლის განმავლობაში. იმის მიუხედავად, რომ 2009 წლიდან მკვეთრად მაღალი მონაცემები სოფლის ექიმების დამატებითაა გამოწვეული, რესპირატორულ დაავადებათა მზარდი რიცხვი მაინც აშკარა და შემაშფოთებელია გაერთიანებული სამეფოს გარემოსდაცვითი აუდიტორული კომიტეტის 2010 წლის კვლევის მიხედვით, ჰაერის ხანგრძლივ დაბინძურებას ცხოვრების ხანგრძლივობის 9 წლით შემცირებაც კი შეუძლია. შესაბამისად, ჰაერის დაბინძურების წინააღმდეგ ბრძოლას აქვს პოტენციალი შეამციროს საქართველოსა და შვეიცარია/იაპონიას შორის სიცოცხლის ხანგრძლივობებს შორის არსებული განსხვავება. ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის 2013 წლის პრესრელიზში ნათქვამია, რომ „ჰაერი, რომელსაც ვსუნთქავთ, შეიცავს კიბოს გამომწვევ ნივთიერებებს“ და ამასთანავე ხაზგასმით აღნიშნულია, რომ ჰაერის დაბინძურება არის „ადამიანებში კიბოს გამომწვევი ძირითადი მიზეზი“. პრესრელიზის ავტორთა მტკიცებით, 2010 წელს ჰაერის დაბინძურებამ მსოფლიოში 223,000 ადამიანის სიკვდილი გამოიწვია, ფილტვის კიბოს დიაგნოზით. უდავოა, რომ ქართველებიც საკმაოდ მაღალ ფასს იხდიან „ავტომობილობისთვის“ საკუთარი ცხოვრების წლების სახით. <h5>უამრავი მოძველებული ავტომანქანა</h5> თბილისში მოძრავი ავტომანქანების უმეტესობა ტექნიკურად გაუმართავია და დიდი რაოდენობით საწვავს მოიხმარს. ძველ მანქანებს ხშირ შემთხვევაში არც აქვს ან, თუ აქვს, სიძველის გამო არ მუშაობს კონვერტერი (იგივე გარდამქმნელი), რომელიც ზოგიერთი მავნე ნივთიერების გამოყოფას შეამცირებდა. კონვერტერის გამართული ფუნქციონირებისათვის მისი პერიოდული ცვლა და ტყვიის შემცველი საწვავის არიდებაა საჭირო. ექსპლუატაციის ამ წესებს კი თითქმის არავინ იცავს საქართველოში. გარდა ამისა, თბილისში ბევრი ავტომობილი მუშაობს დიზელის ძრავზე, რომელსაც გარდამქმნელი არ უმონტაჟდება და შესაბამისად, ამ მანქანებსაც შეაქვთ თავიანთი მოზრდილი წვლილი მავნე ნაწილაკების გამოყოფაში. მიუხედავად ზემოთქმულისა, ამ პრობლემის გადაჭრა დიდი ალბათობით ვერ მოხერხდება ქართველი მომხმარებლების იძულებით განაახლონ თავიანთი ავტომობილები მაშინ, როცა ბევრი პურის ფულსაც ძლივს შოულობს. ამგვარი მიდგომა იქნებოდა როგორც მიუღებელი, ასევე  შეუძლებელი განსახორციელებლად. მანქანების რაოდენობის შემცირება თბილისის ქუჩებში პრობლემის გადაჭრის უფრო მარტივი გზა  იქნებოდა, ნაკლები საზოგადოებრივი დანახარჯებით. საქსტატის მიხედვით, საქართველოში 2012 წლის ბოლოს 831 600 ათასი ავტომობილი იყო რეგისტრირებული: აქედან 78 500 —სატვირთო, 51 200 — ავტობუსი, 29 000 — „სპეციალური დანიშნულების“ და 672 700 — მსუბუქი ავტომანქანა. ქვემოთ მოყვანილი გრაფიკი გვიჩვენებს საქართველოში რეგისტრირებული მანქანების განაწილებას დინამიკაში. მნიშვნელოვანია, რომ 2006 წლიდან 2012 წლამდე რეგისტრირებული ავტომობილების რიცხვი 60%-ით გაიზარდა. <h5>სუფთა ჰაერი თბილისში</h5> თბილისში ჰაერის ხარისხი მკვეთრად გაუმჯობესდებოდა, ხალხს საკუთარი მანქანების ნაცვლად საზოგადოებრივი ტრანსპორტით გადაადგილების სტიმული რომ ჰქონდეს. ამის მისაღწევად შესაძლებელია ქალაქში პარკირებისათვის განკუთვნილი სივრცის შეზღუდვა და დაყენების წესების დამრღვევთა ავტომობილების გადაყვანის მკაცრი რეგულირება ერთდროულად. პრობლემის გადაწყვეტის კიდევ ერთი გზა მთავარ გამზირებზე ქვეითთა გადასასვლელებისა და შუქნიშნების არსებობა და იმის გაკონტროლებაა, რომ მძღოლები პატივს სცემდნენ ფეხით მოსიარულეთა უფლებებს. ასევე შესაძლებელია რუსთაველის გამზირზე მანქანების მოძრაობის სიჩქარის 30 კმ/სთ-მდე შეზღუდვა, რაც არამარტო დაბინძურებას შეამცირებდა, არამედ ტერიტორიას მეტ სიმყუდროვესაც შესძენდა. შესაძლებელია გადაადგილების ალტერნატიული ფორმების გამოყენებაც, ისეთების, როგორიცაა სწრაფი მოძრაობის სპეციალური ზოლები ავტობუსებისა და სამარშუტო ტაქსებისათვის. საჭიროა ფეხით მოსიარულეთა უფლებების დაცვაც და შეიძლება ველობილიკების მოწყობაც. გრძელვადიან პერიოდში კი, ტრამვაის ხაზების აღდგენა და მეტროსადგურების რაოდენობის გაზრდაც არ იქნებოდა ცუდი აზრი. კიდევ ერთი მიდგომაა ქალაქის გამწვანება, როგორც გარკვეულწილად ჰაერის გასუფთავებისა  და ჟანგბადის წყარო. ყველაფერი ეს არამარტო გააუმჯობესებდა ჰაერის ხარისხს და შეამცირებდა ჯანმრთელობასთან დაკავშირებულ ხარჯებს, არამედ  თბილისს საცხოვრებლად უფრო მიმზიდველ ქალაქადაც გადააქცევდა.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2499	http://www.iset.ge/blog/?p=2650
As I do every year since I arrived to Georgia back in 2009, I attended this November the Tbilisi International Fair for Agro, Food and Drink Products, Packaging and Processing. This fair, although very small for international standards (some 60 stands) is actually one of the most important trade exhibitions in the country, and the only significant one with a focus on agriculture and food sectors. When I visited this fair the years before I always found it a bit ‘fake’: flashy stands, few visitors (excepting in the inauguration day) and very seldom real trade. The trend start changing a bit last year, and now , finally, the fair looked very much different, or better to say, it look more real For the first time I saw large crowds of farmers from the regions (there were quite some old buses, vans and ladas out in the parking) walking around and also talking with the exhibitors and making deals. This time the items exhibited (greenhouse equipment, irrigation systems, improve seed varieties, packing, machinery, tools…you name it) were maybe less sophisticated than in previous years, but certainly better aligned with the real needs of the country’s many small farmers. Most of the international companies were Ukrainian, Turkish, Israeli and Eastern European (Polish, Baltic, Czech)… countries well known by efficient (but affordable) equipment and inputs for small farmers are produced . Also for the first time, there were some stands of farmers groups and unions, including the recently established Georgian Farmers Association (the ladies in the stand told me they were getting some 40 new membership requests a day!), the Honey Union and the Nurseries Association. This time, visiting the fair was a refreshing experience…finally!	თბილისში 2009 წელს ჩამოვედი და მას შემდეგ ყოველწლიურად ვესწრები თბილისის საერთაშორისო ბაზრობას. აქ ყველა მსურველს აქვს საშუალება გაეცნოს ფერმერებისა და კერძო კომპანიების მიერ წარმოდგენილ როგორც მრავალფეროვან აგრარულ პროდუქციას, საკვებსა თუ სასმელს, ასევე შეფუთვა-გადამუშავების სხვადასხვა ტექნოლოგიასაც. მიუხედავად მცირე ზომისა (დაახლოებით 60 საგამოფენო სტენდი), ეს ბაზრობა ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი სავაჭრო გამოფენაა საქართველოში და ერთადერთი — ქვეყნის აგრარული და კვების მრეწველობის სექტორში. გასულ წლებში მეჩვენებოდა, რომ ეს ბაზრობა ოდნავ „ყალბი“ იყო, მოჩვენებითი სტენდებითა და ცოტა დამთვალიერებლით. რეალური ვაჭრობაც იშვიათად ხდებოდა. ამ ტენდენციამ შარშან დაიწყო ცვლილება, წელს კი გამოფენა უკვე მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდა წინა წლებისგან და შემიძლია ვთქვა, რომ იყო აშკარად უკეთესი. წელს პირველად შევნიშნე უამრავი ფერმერი რეგიონებიდან (ავტოსადგომზე საკმაოდ მოძველებული ავტობუსების, ფურგონებისა და ლადას მარკის ავტომობილების სიჭარბე შეიმჩნეოდა), რომლებიც ათვალიერებდნენ სტენდებს, ინტერესით ესაუბრებოდნენ გამოფენილი პროდუქტებისა და ტექნოლოგიების მეპატრონეებს და დებდნენ გარიგებებს. მართალია, წინა წლებთან შედარებით, გამოფენილი ნივთები (სასათბურე ტექნიკა, საირიგაციო სისტემები, სათესლე მასალა, შეფუთვა, მანქანა-დანდგარები, იარაღები და სხვა) ნაკლებად ინოვაციური იყო, მაგრამ დარწმუნებით შეიძლება ითქვას, რომ აშკარად უკეთ ერგებოდა მცირე ფერმერების რეალურ საჭიროებებს. გამოფენაში უმეტესად მონაწილეობდნენ უკრაინული, თურქული, ებრაული და აღმოსავლეთ ევროპული (პოლონური, ბალტიისპირული, ჩეხური და ა. შ.) კომპანიები. ამ ქვეყნებში მცირე ფერმერებს აქვთ საკმაოდ ეფექტური ტექნოლოგიები, რომლთა დანერგვაც საქართველოში შეიძლება. ასევე პირველად შევნიშნე ფერმერთა გაერთიანებების საგამოფენო სტენდები. მათ შორის, გამოფენაზე წარმოდგენილი იყო ახლახანს დაარსებული საქართველოს ფერმერთა ასოციაცია (როგორც სტენდთან მდგომმა ქალბატონებმა მითხრეს, ისინი ყოველდღიურად წევრობის მსურველთა 40-მდე განცხადებას იღებენ) და თაფლის მწარმოებელთა გაერთიანება. ამჯერად, საგამოფენო ბაზრობაზე სტუმრობა ნამდვილად იყო იმედისმომცემი, როგორც იქნა!

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2456	http://www.iset.ge/blog/?p=2631
Modern agriculture employs lots of high tech and few workers (source: Wikimedia Commons) There are many possibilities how to increase the productivity of the Georgian agricultural sector. Experts suggest upgrading knowledge and technologies, promoting the collaboration among farmers, and coping with the land fragmentation problem, to name just a few of the ideas circulating in the debate. The right policy measures may indeed be successful to lift up the productivity, yet the unwanted consequence of a productivity increase may be even higher unemployment among the rural population. In particular, people who are currently underemployed are at risk to lose their subsistence incomes when productivity demands rise. PUSHED OVER THE PRODUCTIVITY EDGE Increased productivity means that the economic output per worker goes up. If the employment is to be kept on the same level after a productivity increase, the total output must grow at the same rate. If, for example, there is a productivity gain of 5% and the economic growth in the same year is 5%, the unemployment rate will not be affected. If, on the other hand, productivity goes up by 10% and the growth is just 5%, higher unemployment will be the result. It is well known that the productivity rate of the Georgian agriculture is almost unfathomable low. It takes around two Georgian villagers to generate the same value as one Latvian colleague creates, four Georgians together produce as much as one Estonian, and a whole Georgian family of six people produces as much as one Bulgarian. Compared to advanced Western economies, the numbers are even more striking: 30 Georgian villagers generate the same value as one French agricultural worker. This means that there is a lot of potential for higher productivity, possibly more than there is a potential for output increase. Certainly, the Georgian agricultural productivity will not stay for a long time where it is now. The output, on the other hand, does not have this clear upward trend, as it is constrained by global and domestic demand for agricultural produce. Demand is governed by many factors, most of which are not under Georgian control. When agricultural production becomes sophisticated and capital-intensive, the first to drop out of the production process are those who already now are barely participating in it. For them it is most difficult to meet the rising productivity requirements. These people are at the “productivity edge” – they just match the minimal productivity demanded to survive as an agricultural worker. If agricultural productivity picks up, they may be pushed over the edge. Most of the underemployed people in rural Georgia are of this type, and given their huge number, this may cause great social problems. VULNERABILITY ANALYSIS By using a simple analytical framework, we estimated the share of the population from each region of Georgia that will lose their unproductive job were the productivity levels to increase similar to the levels of the two peer countries Armenia and Lithuania. Nobody knows for sure how the output of the Georgian agriculture will evolve in the future, as it is constrained by external factors. In a globalized market, a crop failure in South America may affect the demand for the produce of Imereitan farms. It would be clearly too pessimistic to assume that the agricultural output will not change, but it is difficult to make reliable estimations about this. We therefore chose another method. Instead of looking at the number of workers needed to produce a certain output, we consider the number of workers needed to cultivate a hectare of arable land. While output is variable, the amount of arable land will not change drastically in future. Based on publicly available numbers from various sources, we calculated the amount of additional unemployed people from the rural areas if the number of agricultural workers per arable land changes to the level of peer countries. The result is shown in the table. As can be seen, the rural populations in Imereti, Adjara, and Samegrelo are highly vulnerable to negative consequences brought about by productivity increases. Imeretia accounts for around 38% of total additional unemployment in Scenario 1 and around 30% in Scenario 2. Kakheti will suffer less from these developments, as already now the number of workers per land is rather low compared to other regions of Georgia. In total, around 278 thousand people from the rural areas are at risk to lose their jobs if the first scenario would realize, about half of the number of the second scenario, where the number of workers per land converges to the level of Lithuania. As these numbers are based on rough calculations, ignoring some relevant differences between the three countries, they should not be seen as a proper economic estimation, but rather as a hint which regions are most affected by the unwanted consequences of future productivity gains in the agricultural sector. POLICY RESPONSE What will people do who cannot sustain themselves in agriculture anymore? As it happened in the age of industrialization, when agricultural productivity soared in Europe, and as it still happens in many countries all around the world, the direct consequences will be migration waves into the cities. If there is no smallholder agriculture in Imeretia anymore, former Imeretian smallholders will seek their fortunes in Tbilisi. Unemployed people from the rural areas will only refrain from moving to the capital if, in parallel with the productivity increases in the agricultural sector, alternative job opportunities for these citizens will be created in the regions. This is not impossible, but as we all know, the means of the government to foster economic activity are limited. One may try to provide training to the most unproductive people, improving their chances to find jobs elsewhere. This, however, hardly alleviates the fate of those who are in an advanced age. Above the age of 35, it is difficult to acquire new qualifications, and even if an elderly worker absolved some training, the employers may still have a preference for younger people. In addition, training does not help if there are no employment opportunities. Processing, manufacturing, and tourism may have the potential to absorb laid off agricultural workers, yet there needs to be enough processing industry, manufacturing industry, and tourism industry for this to happen. In our view, the most promising response would be to promote the production of “niche” agricultural goods that are labor intensive and, due to their niche character, allow for the realization of high margins (parts of which can be obtained by the society through taxation). In a market economy, the fact that the goods offered on the market are so inhomogeneous is partly owed to the attempts of companies to set themselves apart from their competitors. You can buy a car from many companies, but you can buy a Rolls Royce only from one unique company. Because people perceive a Rolls Royce to be a car that is different from other brands, a Rolls Royce and other cars are no perfect substitutes for each other, and Rolls Royce is a monopolist for its cars. This creates high margins. Also countries can benefit from delivering goods that are different from what is produced elsewhere. Certain types of agricultural goods, like mulberries and blueberries, are like the Rolls Royces of agriculture. The demand for these fruits is low, but it is relatively stable, and there are just few competitors. Their production is less mechanized and requires more labor than the typical cash crops. Western Georgia is already successfully applying this strategy by becoming an important hazelnut producer. Identifying similar niche products and targeting subsidies accordingly may be a way to alleviate the unwanted side-effects of productivity gains.	თანამედროვე სოფლის მეურნეობა მაღალტექნოლოგიურია და მცირეოდენ მუშახელს იყენებს (წყარო: Wikimedia Commons) საქართველოში სოფლის მეურნეობის სექტორის პროდუქტიულობის გაზრდის უამრავი შესაძლო გზა არსებობს. ცოდნის ამაღლება, ტექნოლოგიების გამოყენება, ფერმერებს შორის თანამშრომლობა და მიწის ფრაგმენტულობის პრობლემის დაძლევა მხოლოდ რამოდენიმეა იმ ექსპერტულ მოსაზრებათა შორის, რომლებიც აღნიშნულ საკითხზე მიმდინარე დებატებში გაჟღერდა. სწორ პოლიტიკას მართლაც შეუძლია პროდუქტიულობის გაზრდა, მაგრამ ამ უკანასკნელს, როგორც წესი, არასასურველი შედეგიც ახლავს თან,  სოფლად კიდევ უფრო მაღალი უმუშევრობის სახით. კერძოდ, ამჟამად არასრულად დასაქმებულ, თანამედროვე ტექნოლოგიებისა და ცოდნის არმქონე გლეხებს საარსებო შემოსავლის დაკარგვის რისკის ქვეშ აყენებს. პროდუქტიულობის ზღვარს მიღმა პროდუქტიულობის გაზრდა ნიშნავს, რომ წარმოებული პროდუქტი ერთ მუშაკზე გათვლით იზრდება. თუ აღნიშნულის შედეგად დასაქმება შენარჩუნებული იქნება იმავე დონეზე, მთლიანი წარმოებაც იმავე ტემპით გაიზრდება. მაგალითად, თუ პროდუქტიულობა  5%-ით გაიზრდება და  იმავე წელს ეკონომიკური ზრდა 5% იქნება, ეს უმუშევრობის დონეზე გავლენას არ იქონიებს. მეორეს მხრივ, თუ პროდუქტიულობა 10%-ით გაიზარდა, ხოლო ეკონომიკა მხოლოდ 5%-ით, ამ შემთხვევაში უფრო მაღალ უმუშევრობას მივიღებთ. ცნობილია, რომ პროდუქტიულობის მაჩვენებელი საქართველოს სოფლის მეურნეობაში განუზომლად დაბალია. სოფლად მცხოვრები დაახლოებით ორი ქართველი იგივე ღირებულების პროდუქტს ქმნის, რამდენსაც ერთი ლატვიელი; ოთხი ქართველი იმდენივეს — რამდენსაც ერთი ესტონელი და მთელი ექვსკაციანი ოჯახი საქართველოში სოფლად — მხოლოდ  ერთი ბულგარელის ოდენ ეკონომიკურ დოვლათს. თანამედროვე დასავლურ ეკონომიკებთან შედარებით, ციფრები კიდევ უფრო თვალშისაცემია: სოფლად მცხოვრები 30 ქართველი იგივე ღირებულების პროდუქტს ქმნის, რამდენსაც ერთი ფრანგი სოფლის მეურნეობის მუშაკი. ეს ნიშნავს, რომ არსებობს პროდუქტიულობის ზრდის მრავალი შესაძლებლობა, ალბათ უფრო მეტიც, ვიდრე მთლიანი წარმოების ზრდის პოტენციალია. უდავოა, რომ საქართველოს სოფლის მეურნეობის პროდუქტიულობა არ დარჩება არსებულ დონეზე დიდი ხნის განმავლობაში, თუმცა მეორეს მხრივ, მთლიანი წარმოებული პროდუქტის რაოდენობის ზრდის ტენდენცია ნაკლებად ნათელია, რადგან ის შეზღუდულია სოფლის მეურნეობის პროდუქტზე გლობალური და შიდა მოთხოვნით. მოთხოვნას კი განაპირობებს მრავალი ფაქტორი, რომელთა უმრავლესობასაც საქართველო ვერ აკონტროლებს. როდესაც სოფლის მეურნეობის წარმოების პროცესი რთულდება და უფრო კაპიტალინტენსიური ხდება, პირველი, ვინც გამოეთიშება წარმოებას არის ის, ვინც ისედაც მხოლოდ ნაწილობრივ მონაწილეობდა ამ პროცესში. ამ ტიპის გლეხებისათვის ყველაზე ძნელი იქნება გაზრდილი პროდუქტიულობის მოთხოვნებს უპასუხონ. ეს ადამიანები არიან “პროდუქტიულობის ზღვარზე” – ისინი უბრალოდ თავიანთი მინიმალური პროდუქტიულობით ირჩენენ თავს. სოფლის მეურნეობის ნაყოფიერების გაზრდის  შემთხვევაში, ისინი ზღვარს მიღმა აღმოჩნდებიან. საქართველოში გლეხების უმრავლესობა ამ ტიპს მიეკუთვნება და შესაბამისად, მათმა სიმრავლემ შეიძლება დიდი სოციალური პრობლემებიც კი გამოიწვიოს. მგრძნობიარობის ანალიზი მარტივი ანალიტიკური მეთოდის გამოყენებით, საქართველოს ყველა რეგიონში ჩვენ შევაფასეთ იმ მოსახლეობის წილი, რომლებიც დაკარგავენ თავიანთ არაპროდუქტიულ საქმიანობას (სამსახურს), თუკი პროდუქტიულობის დონე გაიზრდება სომხეთის ან ლიტვის დონეზე. დარწმუნებით არავინ იცის, როგორ განვითარდება საქართველოს სოფლის მეურნეობის სექტორი მომავალში, რადგან ის შეზღუდულია გარე ფაქტორებით. გლობალიზებულ ბაზარზე მოსავლის ჩავარდნამ სამხრეთ ამერიკაში შეიძლება შეცვალოს იმერეთის ფერმების მიერ წარმოებულ პროდუქტზე მოთხოვნა. ძალიან პესიმისტები ვიქნებით, თუ ვივარაუდებთ, რომ ეს გავლენას ვერ მოახდენს ჩვენი სოფლის მეურნეობის სექტორის წარმოებაზე, თუმცა სანდო შეფასების გაკეთება ძნელია. ამიტომ შესაფასებლად ვირჩევთ სხვა მეთოდს. იმის ნაცვლად, რომ განვიხილოთ იმ გლეხთა რაოდენობა, რომლებიც საჭიროა გარკვეული რაოდენობის პროდუქტის საწარმოებლად, ჩვენ განვიხილავთ იმ მუშახელის რაოდენობას, რომელიც საჭიროა ერთი ჰექტარი სახნავი მიწის დასამუშავებლად. წარმოებული პროდუქტის რაოდენობა არის ცვალებადი, ხოლო სახნავი მიწების რაოდენობის რადიკალურად შეცვლა ნაკლებად მოსალოდნელია მომავალში. სხვადასხვა წყაროების საჯაროდ ცნობილ მონაცემებზე დაყრდნობით, გამოვთვალეთ იმ ადამიანთა რაოდენობა, რომლებიც სოფლად დამატებით დარჩებიან უმუშევრები, თუკი  მუშახელის რაოდენობა ერთ ჰექტარ სახნავ მიწაზე შეიცვლება ისე, როგორც მაგალითად სომხეთსა და ლიტვაში. შედეგები მოცემულია ცხრილში. როგორც შედეგებიდან ჩანს, პროდუქტიულობის ზრდა იმერეთში, აჭარასა და სამეგრელოში მოსახლეობაზე მნიშვნელოვნად უარყოფითად აისახება. იმერეთში უმუშევართა რაოდენობა დაახლოებით 100 ათასით გაიზრდება (მთლიანი დამატებითი უმუშევრობის 38%), თუ მოვლენები პირველი სცენარით განვითარდება და 192 ათასით (30.9%) — მეორე სცენარის პირობებში.  კახეთი ნაკლებად დაზარალდება, რადგან აქ ერთ ჰექტარზე გლეხთა რაოდენობა ისედაც მცირეა სხვა რეგიონებთან შედარებით. ჯამში, დაახლოებით 278 ათასი ადამიანი არის შემოსავლის წყაროს დაკარგვის რისკის ქვეშ  პირველი სცენარის მიხედვით, ხოლო დაახლოებით ორი ამდენი დარჩება უმუშევარი ლიტვის სცენარის პირობებში.  ეს რიცხვები მიღებულია უხეში გამოთვლებით და არ შეიძლება განხილულ იქნას, როგორც  ზუსტი ეკონომიკური შეფასება, თუმცა კარგი მინიშნებაა იმისთვის, თუ რომელი რეგიონი უფრო მგრძნობიარეა მომავალში სოფლის მეურნეობის სექტორში პროდუქტიულობის ზრდის მიმართ. საპასუხო პოლიტიკა რა ელით მათ ვინც ვერ შეინარჩუნებს პოზიციებს სოფლის მეურნეობაში? ალბათ ის, რაც ევროპაში ინდუსტრიალიზაციის პერიოდში გამოიწვია სოფლად პროდუქტიულობის მნიშვნელოვანმა ზრდამ. იგივე ტენდენცია შეინიშნება დღესდღეობით მსოფლიოს სხვა ქვეყნებშიც, ამის პირდაპირი შედეგი კი ქალაქისკენ მიგრაციაა. ანუ მაგალითად, თუ იმერეთში წვრილი გლეხების ადგილი სოფლის მეურნეობაში აღარ იქნება, მაშინ ისინი ძალებს თბილისში მოსინჯავენ. უმუშევრად დარჩენილი მოსახლეობა, მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეიკავებს თავს თბილისში წასვლისგან, თუ მათ საშუალება ექნებათ დასაქმდნენ ალტერნატიულ სამუშაო ადგილებზე რეგიონებშივე. ამიტომ ახალი სამუშაო ადგილების შექმნა უნდა მოხდეს სოფლის მეურნეობაში პროდუქტიულობის ზრდის პარალელურად. ეს არ არის შეუძლებელი, მაგრამ, როგორც ვიცით, სამწუხაროდ, მთავრობის შესაძლებლობები ეკონომიკის წასახალისებლად შეზღუდულია. ერთ-ერთი გამოსავალი შეიძლება იყოს არაპროდუქტიული ხალხის გადამზადება, რომელთაც სხვა ადგილებზე დასაქმების შესაძლებლობა გაუჩნდებათ. თუმცა ეს რთული იქნება უფროსი ასაკის ხალხისთვის. 35 წელზე უფროსი ადამიანისათვის რთულია ახალი ხელობის დაუფლება. მაშინაც კი თუ ის გაივლის ტრენინგებს და შეიძენს ახალ სპეციალობას, დამსაქმებლები მაინც უპირატესობას ახალგაზრდებს მიანიჭებენ. ამის გარდა, ტრენინგები ვერ დაეხმარება საზოგადოებას, თუ არ იქნება დასაქმების შესაძლებლობა. მრეწველობას, ტურიზმსა და დამამუშავებელ მრეწველობას აქვს პოტენციალი დაასაქმოს სოფლის მეურნეობაში გამოთავისუფლებული მუშახელი, მაგრამ ამისთვის აუცილებელია შეიქმნას საკმარისი ადგილები ამ ინდუსტრიებში. ჩვენი გადმოსახედიდან, საუკეთესო პასუხი იქნებოდა შრომატევადი სასოფლო-სამეურნეო პროდუქტის სექტორზე კონცენტრირება. ეს სექტორი (თავისი მახასიათებლების გათვალისწინებით) საკმაოდ მომგებიანია (ამის ნაწილი კი შეიძლება საზოგადოებამ გადასახადების გზით მიიღოს). საბაზრო ეკონომიკის პირობებში, ის ფაქტი, რომ ბაზარზე შეთავაზებული პროდუქტი საკმაოდ არაერთგვაროვანია, ფირმებს რაღაც დონეზე საბაზრო ძალაუფლებას ანუ საკუთარი ფასების დააწესების საშუალებას ანიჭებს. ადამიანს შეუძლია იყიდოს მრავალი სახეობის ავტომობილი, მაგრამ როლს როისის ყიდვა შესაძლებელია ერთადერთი მწარმოებლისგან. რადგან ხალხი აღიქვამს როლს როისს სხვა ავტომობილებისგან განსხვავებულად, რაც იმას ნიშნავს, რომ როლს როისი და სხვა ავტომობილები არ არიან სრულყოფილი შემცვლელები. ეს ფაქტი როლს როისს აქცევს თავისი ავტომობილის წარმოებაში მონოპოლისტად. ეს კი ქმნის მაღალი მოგების შესაძლებლობას. ქვეყანას ასევე შეუძლია იხეიროს ისეთი პროდუქტის წარმოებით, რომელიც განსხვავებული იქნება მსოფლიოს სხვა ნაწილებში წარმოებული პროდუქტისგან. კონკრეტული სასოფლო-სამეურნეო პროდუქტები, როგორიცაა თუთა და მოცვი აგრარულ როლს როისებად შეიძლება მივიჩნიოთ. ამ პროდუქტებზე მოთხოვნა შედარებით დაბალი, მაგრამ სტაბილურია და ბაზარზეც მხოლოდ რამდენიმე კონკურენტი არსებობს. მისი წარმოება ნაკლებად მექანიზებულია და სხვა აგრარული პროდუქტებისგან განსხვავებით, შრომატევადიცაა. დასავლეთ საქართველო ამ სტრატეგიის გამოყენებით გახდა თხილის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მწარმოებელი. მსგავსი ნიშების გამოვლენა და სუბსიდიების ამ სექტორებისკენ მიმართვა აანაზღაურებდა პროდუქტიულობის ზრდის უარყოფით გვერდით ეფექტებს.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2442	http://www.iset.ge/blog/?p=2506
Georgian classroom in Barisakhlo Many of us have been lucky to be taught by great teachers, teachers who did not just teach, but inspired and brought out the best in us. Indeed, it is hard to overestimate the impact (positive and negative) of teachers on the children’s minds, their career prospects and aspirations. Understandably, such impact is strongest in weaker social environments where THE teacher is often a beacon of light (and enlightenment), a ‘wailing wall’ of sorts, a leading moral and intellectual authority. Despite that being so, the second half of the 20<sup>th</sup> century has seen the teaching profession going into freefall as far as its social esteem (and pay) is concerned. This apparently global crisis in public schooling has mainly affected the poor: the rich and the educated were able to adjust by opting for the far more expensive private options, or re-discovering the “homeschooling” and “un-schooling” alternatives. Thus, the policy debate surrounding the teaching profession and the quality of public schooling is very much about a country’s commitment to social mobility as embodied in the ‘equal opportunity’ slogan. The collapse of Georgia’s state in the early 1990s has left the country’s education system in ruins. What should worry us today, however, is that judging by the 2012 level of salaries in the education sector (see chart), it hasn’t even started to recover, despite a succession of reform efforts and many millions spent on teacher training and retraining, school boards and guards, improvement of curricula and textbooks, investment in computerization and infrastructure. While falling short of a comprehensive assessment, the Teacher Education and Development Study in Mathematics (TEDS-M), which was carried out by National Assessment and Examination Center in 2008, speaks volumes about the low quality of Georgia’s future elementary math teachers: Georgia ranked last )!) among 17 participating countries both in teaching methods and subject comprehension (mathematics). The relative social status of Georgia’s educators is surely a key factor in the country’s sorrow performance in international tests that measure students’ achievements in reading, math and sciences. For example, in 2006 and 2011 Georgia was ranked 37/45 and 34/45, respectively, in the Progress in International Reading Literacy Study (PIRLS), which examined the reading comprehension skills of children aging 9-10. While only aggregate results from these and similar test are available to us at this time, it is clear that Georgia’s performance in these tests is a function of the country’s demographics and economic geography. Far more than half of Georgia’s population – the urban poor and subsistence farmers – have their children trapped in extremely low quality public schools that fail to present them with an ‘equal opportunity’, let alone prepare them for the 21<sup>st</sup> century ‘knowledge economy’. THERE IS NOT MUCH USE IN BEATING A DEAD HORSE Georgia current education system may have reached a point of no return, requiring new out-of-the-box solutions rather than more of the same teacher-training-curricula-reform type medicine. First and foremost, the system urgently needs new blood. And this is mainly about two things: prestige and compensation. A few decades ago, teachers were a symbol of dignity in the Georgian literature. For example, a famous poem by Joseb Noneshvili (“Teacher”) idealizes teachers as societal role-models and endows them with extraordinary spiritual characteristics: honest, loving, always happy, educated, patriotic and motherly. While going all the way back to this ideal may not be possible, it is also not necessary. The main policy question is what can bring the best and the brightest among Georgian university graduates to the country’s smaller towns and villages in order to teach and contribute to a process of change. A simple but unaffordable option would be to dramatically raise teachers’ salaries. A more complicated but relatively inexpensive solution would be to launch a national program requiring (and enabling) the best university graduates – recipients of government scholarships – to give back in the form of a one or two year service as a teacher and/or community organizer in Georgia’s social and economic periphery. For such a program to be effective, the young and inexperienced teachers will have to be trained and supported. Naturally, not all of them will develop a passion for teaching and stay. But many will, particularly if the government, the schools and local communities in question will provide adequate incentives and resources. *** As John DePrey has apparently said, “The apple doesn’t fall far from the tree……unless that tree’s growing on top of a hill”. The teacher quality debate in Georgia is about more than half of Georgia’s apple trees growing in a hole, with little light and no way to escape.	საკლასო ოთახი ბარისახოში ბევრი ჩვენგანი იღბლიანია იმის გამო, რომ მისთვის დიდებულ და ღირსეულ მასწავლებლებს უსწავლებია. მასწავლებლებს, რომლებიც არამხოლოდ გვასწავლიან, არამედ ჩვენს მორალურ და ზნეობრივ აღზრდაზეც ზრუნავენ. მართლაც, ამ პროფესიის ადამიანები უდიდეს (დადებით თუ უარყოფით) გავლენას ახდენენ ბავშვების აზროვნებაზე, მათ პროფესიულ მომავალსა და მისწრაფებებზე. ლოგიკურია, რომ ეს გავლენა ყველაზე ძლიერია სუსტ და დაბალგანვითარებულ სოციალურ გარემოში, სადაც მასწავლებელი ხშირად არის შუქურა სინათლისა (და განათლებისა), თავისებური „გოდების კედელი“ და უპირატესი მორალური და ინტელექტუალური ავტორიტეტი. მიუხედავად ამისა, მეოცე საუკუნის მეორე ნახევარში მასწავლებლის ანაზღაურება და სოციალური სტატუსი მკვეთრად შემცირდა. საჯარო სასკოლო განათლების ეს აშკარად გლობალური კრიზისი ყველაზე მეტად ღარიბებმა იწვნიეს: საზოგადოების მდიდარმა და განათლებულმა კლასმა ადვილად ჩაანაცვლა დაბალხარისხიანი საჯარო განათლება ძვირადღირებული კერძო სკოლებით. ამასთანავე, მათ  ხელახლა აამოქმედეს საშინაო განათლებისა და არასასკოლო განათლების სხვა მეთოდებიც. ასე რომ, დებატები მასწავლებლის პროფესიისა და საჯარო სასკოლო განათლების ხარისხის ირგვლივ დიდად წილად უკავშირდება საზოგადოების სოციალური მობილობის, იგივე თანაბარი შესაძლებლობების მიმართ დამოკიდებულებას. გასული საუკუნის 90-იანი წლების დასაწყისში საქართველოს სახელმწიფოს ჩამოშლამ სრულად გაანადგურა ქვეყნის საგანმანათლებლო სისტემა. თუმცა, რაც დღეს უნდა გვადარდებდეს, არის 2012 წლის მონაცემებით განათლების სექტორში არსებული ხელფასები (იხილეთ გრაფიკი), რომელიც ოდნავადაც არ გაზრდილა, მიუხედავად მრავალი რეფორმისა და ცვლილებებზე დახარჯული მილიონებისა. რეფორმებიდან აღსანიშნავია მასწავლებლების გადამზადებისა და სკოლაში შენარჩუნების მცდელობები, სკოლის საბჭოების შექმნა, უსაფრთხოების გამკაცრებული ზომები, სასწავლო სახელმძღვანელოებისა და საგანმანათლებლო გეგმების შემუშავება, ინფრასტრუქტურის გაუმჯობესება, სკოლების კომპიუტერიზაცია… ეჭვგარეშე ვერ განვაზოგადებთ, მაგრამ საყურადღებო ფაქტია, რომ 2008 წელს შეფასებისა და გამოცდების ეროვნული ცენტრის მიერ ჩატარებული დაწყებითი საფეხურის მათემატიკის მომავალი მასწავლებლების განათლების საერთაშორისო კვლევამ (TEDS-M) ამ დარგის სპეციალისტების დაბალი ხარისხი აჩვენა. საქართველო არის ბოლო (!) 17 მონაწილე ქვეყანას შორის ორივე — მათემატიკის სწავლების მეთოდისა და საგნის გააზრების კომპონენტის მიხედვით. ძნელია უარვყოთ, რომ ქართველი განმანათლებლების დაბალი სოციალური სტატუსი ნამდვილად არის საერთაშორისო ტესტებში ქვეყნის სავალალო მაჩვენებლების ერთ-ერთი ძირითადი მიზეზი. მაგალითად, 2006 და 2011 წლებში წიგნიერების საერთაშორისო კვლევაში (PIRLS) საქართველო იყო 45 ქვეყნიდან, შესაბამისად, 37 და 34 ადგილებზე. მიუხედავად იმისა, რომ ამჟამად ამ და მსგავსი ტესტებიდან ჩვენთვის ცნობილი მხოლოდ ერთიანი შედეგებია, არსებობს საფუძველი ვივარაუდოთ, რომ ამ ტესტებში საქართველოს წარმატების (უფრო სწორედ, წარუმატებლობის) ერთ-ერთი მიზეზი ქვეყნის დემოგრაფია და ეკონომიკური გეოგრაფიაა. საქართველოს მოსახლეობის ნახევარზე მეტის, ქალაქში მცხოვრები ღარიბებისა და საარსებო სოფლის მეურნეობით დაკავებული გლეხების შვილები უაღრესად დაბალხარისხიან საჯარო სკოლებში იღებენ განათლებას. ეს სისტემა კი ერთგვარი მახეა მათთვის, რომელიც,  რომ აღარაფერი ვთქვათ XXI საუკუნის „განათლების ეკონომიკისათვის“ მომზადებაზე, მოსწავლეებს  თანაბარი შესაძლებლობებითაც ვერ უზრუნველყოფს. მკვდარი ცხენის ცემა დიდ ვერაფერ სარგებელს მოგვტანს შესაძლოა საქართველოს განათლების არსებულმა სისტემამ უკვე ამოწურა თავისი შესაძლებლობები, მიაღწია რა წერტილს, რომლის მიღმაც მას სარგებლის მოტანა აღარ ძალუძს. შესაბამისად, საჭიროა არსებითად ახალი ინოვაციური გაუმჯობესების გზების ძიება და არა უკვე კარგად აპრობირებული და გაცვეთილი ისეთი მეთოდები, როგორიცაა მაგალითად, მასწავლებლების გადამზადება. უპირველეს ყოვლისა, სისტემა დაუყოვნებლივ საჭიროებს ახალ სისხლს და ახალ კადრებს. ეს კი უკან, პრესტიჟისა და ანაზღაურების საკითხთან გვაბრუნებს. რამდენიმე ათწლეულის წინ ქართულ ლიტერატურაში მასწავლებელი ღირსების სიმბოლოდ აღიქმებოდა. მაგალითად, ცნობილი ქართველი პოეტი იოსებ ნონეშვილი თავის ლექსში „მასწავლებელი“ ამ პროფესიის ადამიანებს საზოგადოებრივ ეტალონად წარმოაჩენს, მიაწერს რა მათ ისეთ ამაღლებულ მორალურ და ზნეობრივ თვისებებს, როგორიცაა: პატიოსნება, სიყვარული, განათლება, პატრიოტიზმი და მშობლიური დამოკიდებულება მოსწავლის მიმართ. ამჟამად მასწავლებლის ასეთი კულტის აღდგენა შეუძლებელია და პრინციპში, არცაა საჭირო. საგანმანათლებლო პოლიტიკის მთავარი ამოცანა მდგომარეობს იმაში, თუ როგორ მოვიზიდოთ წარმატებული ქართველი კურსდამთავრებულები საქართველოს პატარა ქალაქებსა და სოფლებში არსებულ სკოლებში იმისათვის, რომ ამით უზრუნველვყოთ იქ არსებული სწავლის ხარისხის გაუმჯობესება და მდგომარეობის გაუმჯობესებისაკენ მიმართული ცვლილებების ტემპის დაჩქარება. მარტივი, მაგრამ თითქმის შეუძლებელი გზაა მასწავლებლების ხელფასების კოლოსალური ზრდა. უფრო რთული, მაგრამ მიზნის მიღწევის შედარებით ხელმისაწვდომი მეთოდი ისეთი ეროვნული პროგრამის შემუშავება და განხორციელებაა, რომელიც  უნივერსიტეტის წარჩინებულ კურსდამთავრებულებს (სამთავრობო სტიპენდიების მიმღებებთ) დაავალდებულებდა ერთი ან ორი წლით ემუშავათ მასწავლებლად საქართველოს რეგიონებში. ასეთი პროგრამების წარმატებისა და ეფექტურობის უზრუნველსაყოფად ახალგაზრდა და გამოუცდელი მასწავლებლები უნდა მომზადდნენ და დასპეციალიზდნენ.  ბუნებრივია, რომ ყველა მათგანს არ მოეწონება მასწავლებლობა და არ დარჩება სკოლაში, მაგრამ ზოგი მაინც დარჩება, განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში, თუ მთავრობა, სკოლები და ადგილობრივი საზოგადოება ადექვატურ სტიმულებსა და პირობებს უზრუნველყოფს ახალგაზრდა მასწავლებელთათვის. ** * როგორც ჯონ დეპრეი იტყოდა: „ვაშლის ნაყოფი ხიდან შორს არ ეცემა … გარდა იმ შემთხვევისა, როცა ეს ხე გორაკზე დგას“. ამ გაგებით კი, საქართველოში ვაშლის ხეების ნახევარზე მეტი მცირედ განათ(ლ)ებულ ორმოში იზრდება, ორმოდან თავის დაღწევის პერსპექტივის გარეშე.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2380	http://www.iset.ge/blog/?p=2857
In our last week’s article we examined Georgia’s economic growth in the 12 months before the 2012 parliamentary elections.  In particular, we reviewed the popular argument that much of this economic growth was driven by the “political business cycle” effect of public (over)spending prior to the elections. Our analysis showed that the construction sector (the prime suspect for politically motivated spending) did in fact exhibit an atypical growth pattern just before the elections, and that growth rates in construction collapsed right after October 2012. However, we also pointed out that the construction boom alone could not explain the 7.9 percent GDP growth in the four quarters before the 2012 elections (2011 q4 – 2012 q3), because construction sector constitutes about 7-8% of the country’s GDP. In fact, the boom in construction accounted for a little more than a fifth (21%) of the pre-election growth gains. Other, much larger sectors, like manufacturing, transport and wholesale/retail trade jointly accounted for more than half (53%). Since these sectors’ growth dynamics prior to the parliamentary elections did not exhibit an unusual pattern (see charts 4 and 5) it would be hard to argue that the pre-election growth was entirely due to the political business cycle effect. FROM PRE-ELECTION OVERSPENDING TO POST-ELECTION UNDER-SPENDING? Given that the post-election slowdown (5.6 percentage points in the first three post-election quarters) cannot be entirely attributed to politically-motivated overspending by the UNM government, a logical question to ask is whether some of the slowdown was caused by an overly conservative fiscal stance – “under-spending” – by the Georgian Dream government. The previous government’s construction projects (e.g. the glass bridge on river Mtkvari, the new parliament building in Kutaisi and the presidential palace) met with public criticism well before the elections. While the critical scrutiny of the public construction projects may be part and parcel of the democratic political process, it was perhaps unfortunate that the Georgian Dream coalition made the criticism of ‘chronic overspending’ one of the centerpieces of the electoral campaign. Hence, the newly elected government may have effectively committed itself to the policy, which from the economic standpoint was bound to reduce the GDP growth rates rather sharply. Independent experts have since noted that the new administration may have gone a little too far in its zeal to cut public expenses. For example, IMF’s August 2013 report (“”), addressed exactly this issue and advised that “in the short term, the government needs to overcome recent budget under-spending and allow a higher budget deficit later this year, to the extent that revenues are lower due to the slowdown.” ANATOMY OF GEORGIA’S ECONOMIC SLOWDOWN As we showed last week, the slump in construction was directly responsible for 2.4 of the 5.6 percentage point decline in GDP growth rate in the post-election period (q4 2012 – q2 2013). Which sectors accounted for the remaining 3.2 percentage points? Nearly one third (1.8 percentage points) was due to weaker performance in the manufacturing sector (which may have been affected by the slowdown in construction). Though less pronounced, the slowdown in manufacturing is a serious issue given that it was, and still is, the main driver of Georgia’s economic growth. Besides, as we can see from Chart 4, the slump in manufacturing is much harder to explain by pre-election politics. This is also the case with the transport sector, the third largest (0.9 percentage points) contributor to growth slowdown. No unusual pre-election pattern can be detected in these two sectors. POLITICAL TRANSITIONS, EXPECTATIONS AND UNCERTAINTY The 2012 parliamentary elections and the peaceful transfer of power were largely a new experience for Georgia. The Georgian Dream’s victory caused a sense of euphoria, fuelling expectations of a rapid improvement in living standards. However, the Georgian society had soon to discover that economic progress would only come through hard work. The reality of “cohabitation” and divided power may have contributed to a sense of political fragility and an extended pause in private investment. Georgia’s private sector was evidently unprepared for the complications arising from Georgia’s confused transition from one system of governance (presidential) to another (parliamentary republic). With so much political uncertainty, everyone (investors, producers and consumers) seemed to be holding back and waiting for the presidential elections in October 2013. In addition, the Georgian Dream government may have taken longer to get its act together and provide assurances of a stable policy environment that would appease investors’ worries in due time. Certain policy decisions (e.g. the moratorium on foreign land ownership) surely did not serve to encourage foreign direct investment on which Georgia has been relying so heavily in the past. In addition, consumers’ hopes for a better future failed to boost aggregate demand. This could perhaps be a strange case of ‘exuberant complacency’, when optimism translates into inaction rather than action on the part of the private agents, who may be waiting for the government to create a more favorable economic environment (e.g. reduce prices) in a short period of time. More likely, however, the surge of consumer optimism resonated little in the Georgian credit-constrained economic environment of early 2013. ISET’s  (Chart 6) provides an excellent account of the uncertain political and economic environment up until October 2013: the euphoric jump in expectations after the Georgian Dream’s political triumph, quick disillusionment and the roller-coaster of expectations against the backdrop of very slow improvement in people’s assessment of the present situation. On October 27, the Georgian Dream candidate won the 2013 presidential elections, effectively ending the 12-month period of political “cohabitation” and triggering another euphoric moment in consumer sentiment. With the responsibility for the Georgian economy now being fully shifted to the new government, the Georgian Dream coalition will get a fair chance to reset Georgia’s economic growth. The preconditions for a successful re-launch certainly exist, although the real, hard work may just be starting.	ჩვენს წინა სტატიაში გამოვიკვლიეთ საქართველოს ეკონომიკური ზრდა 2012 წლის საპარლამენტო არჩევნებამდე 12 თვის განმავლობაში. უფრო კონკრეტულად, ჩვენ შევეხეთ არგუმენტს, რომლის მიხედვითაც ეკონომიკური ზრდის დინამიკა არჩევნებამდე და მის შემდეგ დიდწილად განპირობებული იყო „პოლიტიკური ბიზნეს–ციკლის“ ეფექტით არჩევნებამდე სამთავრობო გადახარჯვის გამო. ჩვენმა ანალიზმა აჩვენა, რომ სამშენებლო სექტორი (პოლიტიკურად მოტივირებული დანახარჯების უპირველესი “ეჭვმიტანილი“) არჩევნებამდე პერიოდში მართლაც უჩვეულოდ სწრაფად იზრდებოდა, 2012 წლის ოქტომბრის შემდგომ კი მისი ზრდა რადიკალურად შენელდა. ამავდროულად ჩვენ ისიც აღვნიშნეთ, რომ მხოლოდ სამშენებლო სექტორით ვერც მშპ-ს 7.9-იანი ზრდა აიხსნებოდა არჩევნების წინა 4 კვარტლის (2011 IV კვ – 2012 III კვ) განმავლობაში და ვერც შემდგომი ვარდნა, ვინაიდან სამშენებლო სექტორი მთლიანი მშპ-ს მხოლოდ 7–8%–ს შეადგენს. ფაქტობრივად, სამშენებლო სექტორის აღმასვლით მშპ–ს ზრდის ტემპის მხოლოდ მეხუთედზე ოდნავ მეტის (21%) ახსნა შეიძლება. მაშინ როცა ზოგიერთმა სხვა სექტორმა, როგორიცაა მრეწველობის, სატრანსპორტო, საბითუმო და საცალო ვაჭრობის სექტორები, ერთად ეკონომიკური ზრდის ნახევარზე მეტი (53%) უზრუნველყო. ვინაიდან ამ სექტორების ზრდის დინამიკაში ნაკლებად შეიმჩნევა არჩევნებით გამოწვეული უჩვეულო ცვლილებები (იხ. გრაფიკი 4 და 5), რთულია იმის მტკიცება, რომ არჩევნებამდელი ეკონომიკური ზრდა მთლიანად პოლიტიკური ბიზნეს–ციკლის დამსახურება იყო. <h5>წინასაარჩევნო გადახარჯვა თუ არჩევნების შემდგომი ხელმომჭირნეობა?</h5> წინასაარჩევნოდ ნაციონალური მოძრაობის მიერ საბიუჯეტო გადახარჯვაზე საუბრისას ლოგიკურად ჩნდება კითხვა: იქნებ, მეორეს მხრივ, ქართული ოცნების მთავრობამ გაატარა ზედმეტად კონსერვატული პოლიტიკა დანახარჯების საჭიროზე მეტად შემცირებით? წინა მთავრობის სამშენებლო პროექტები (მაგალითად, შუშის ხიდი მტკვარზე, პარლამენტის ახალი შენობა ქუთაისში და პრეზიდენტის სასახლე) საზოგადოების მხრიდან მძაფრი კრიტიკის საგანი არჩევნებამდე დიდი ხნით ადრე გახდა. მაშინ როცა საზოგადოებრივი სამშენებლო პროექტების კრიტიკა ჩვეულებრივი დემოკრატიული პროცესის ნაწილია, შესაძლოა ქართული ოცნების მიერ წინა მთავრობის „ქრონიკული გადახარჯვის“ წინასაარჩევნო კამპანიის ერთ-ერთ მთავარ არგუმენტად ქცევა არცთუ სავსებით გამართლებული იყო. ახლადარჩეულმა მთავრობამ ამით თავადვე მიაჯაჭვა საკუთარი თავი ისეთ პოლიტიკას, რომელიც უეჭველად გამოიწვევდა მშპ-ს ზრდის ტემპის მკვეთრ შემცირებას. დამოუკიდებელი ექსპერტების აზრით, ქართულმა ოცნებამ მეტისმეტი მონდომება გამოიჩინა საზოგადოებრივი დანახარჯების შემცირებაში. მაგალითად, საერთაშორისო სავალუტო ფონდი (IMF) 2013 წლის აგვისტოს ანგარიშში (“Georgia – 2013 Article IV Consultation”) სწორედ ამ საკითხს შეეხო. მათი რჩევით, „მოკლევადიან პერიოდში მთავრობამ უარი უნდა თქვას მიმდინარე საბიუჯეტო ხელმომჭირნეობაზე და თავს უფრო მეტი საბიუჯეტო დეფიციტის უფლებაც კი მისცეს წლის ბოლოსთვის, რამდენადაც ზრდის ტემპის შენელების გამო მისი შემოსავლებიც უფრო შემცირებულია“. <h5>საქართველოს ეკონომიკური ზრდის შენელების ანატომია</h5> როგორც წინა სტატიაში ვაჩვენეთ, მშპ–ს ზრდის ტემპის 5.6%-იანი ვარდნიდან 2.4% სამშენებლო სექტორში ზრდის ტემპის ვარდნის შედეგი იყო. საინტერესოა, რომელმა სექტორებმა გამოიწვია დარჩენილი 3.2%–იანი ვარდნა. როგორც ირკვევა, ზრდის ტემპის მთლიანი ვარდნის (5.6%) თითქმის მესამედი (1.8%) სამრეწველო სექტორში ზრდის შენელებით იყო განპირობებული (რაზეც შესაძლოა, თავის მხრივ, სამშენებლო სექტორის ვარდნასაც ჰქონდა გავლენა). მიუხედავად შედარებით ნაკლებპროცენტიანი შენელებისა, სამრეწველო სფეროში ეს სერიოზული პრობლემაა, ვინაიდან აღნიშნული სექტორი იყო და არის საქართველოს ეკონომიკური ზრდის მთავარი მამოძრავებელი ძალა. გარდა ამისა, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, სამრეწველო სექტორში ზრდის ტემპის შენელება ნაკლებად აიხსნება ძველი მთავრობის წინასაარჩევნო პოლიტიკით. იგივე სიტუაცია გვაქვს სატრანსპორტო სექტორთან მიმართებაშიც, რომლის ზრდის ტემპის ვარდნის წვლილიც მშპ–ს ზრდის ტემპის მთლიან ვარდნაში სიდიდით მესამე იყო (0.9% 5.6%-დან). თანაც, უჩვეულო წინასაარჩევნო დინამიკა არც ამ სექტორში შეინიშნებოდა. <h5>გარდამავალი პოლიტიკური პერიოდი, მოლოდინები და გაურკვევლობა</h5> 2012 წლის საპარლამენტო არჩევნები და ხელისუფლების მშვიდობიანი გადაცემა საქართველოსთვის ახალი გამოცდილება იყო. ქართული ოცნების გამარჯვებამ ეიფორია გამოიწვია, რამაც სიტუაციის გაუმჯობესების მოლოდინები მყისიერად და მნიშვნელოვნად გაზარდა. თუმცა საზოგადოება მალე დარწმუნდა იმაში, რომ სწრაფი ცვლილებები უფრო რევოლუციისას არის შესაძლებელი, ხოლო ხელისუფლების მშვიდობიანი შეცვლისას კი მნიშვნელოვანი ძვრების მოსახდენად მეტი დრო, ენერგია და მოთმინებაა საჭირო, განსაკუთრებით კი იმ შემთხვევაში, როცა ხელისუფლების ცვლილება მხოლოდ ნაწილობრივია. „კოჰაბიტაციის“ რეალობამ და ხელისუფლების ორ პარტიას შორის გადანაწილებამ თავისი წვლილი პოლიტიკური არასტაბილურობის განცდის ჩამოყალიბებასა და შესაბამისად, კერძო ინვესტიციების შეფერხებაშიც შეიტანა. კერძო სექტორი მოუმზადებელი შეხვდა იმ სირთულეებსაც, რაც ამავდროულად საქართველოს ერთი პოლიტიკური მმართველობის მოდელიდან (საპრეზიდენტო რესპუბლიკა) მეორეზე (საპარლამენტო რესპუბლიკა) გადასვლის გარდამავალი პერიოდით გამოწვეულმა გაურკვევლობამ წამოჭრა. ასე, გაზრდილი პოლიტიკური გაურკვევლობის პირობებში, ყველა (ინვესტორები, მწარმოებლები და მომხმარებლებიც) თითქოს ერთგვარი მოლოდინის რეჟიმში გადავიდა და მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებების მისაღებად 2013 წლის ოქტომბრის საპრეზიდენტო არჩევნებამდე მოცდას ამჯობინებდა. ქართული ოცნების კოალიციას დიდი დრო დასჭირდა ასამუშავებლად და ინვესტორთა  დასაშოშმინებლი სტაბილური გარემოს პოლიტიკური გარანტიების შესაქმნელად. გარკვეულმა პოლიტიკურმა გადაწყვეტილებებმა (მაგალითად, მიწის უცხოელებზე გაყიდვის აკრძალვამ) კი პირიქით, უცხოელი ინვესტორების მეტი აღშფოთებაც გამოიწვია. არც მომხმარებლის ოპტიმისტურმა განწყობამ შეუწყო ხელი მოთხოვნის ზრდას. შესაძლოა ეს ერთგვარი „ჭარბი გულარხეინობის“ უცნაურ შემთხვევადაც კი მივიჩნიოთ, როცა პოზიტიური მოლოდინები უმოქმედობას უფრო იწვევს, ვიდრე მოქმედებას იმათი მხრიდან, ვინც მთავრობის მიერ პირობების გაუმჯობესებას (მაგალითად, ფასების დაწევის) უმოკლეს ვადაში ელოდება. ISET-ის სამომხმარებლო ნდობის ინდექსი (გრაფიკი 6) მშვენივრად ასახავს პოლიტიკურ და ეკონომიკურ გაურკვევლობას 2013 წლის ოქტომბრამდე: ეიფორიული ნახტომი მოლოდინებში ქართული ოცნების პოლიტიკური ტრიუმფის შედეგად 2012 წლის საპარლამენტო არჩევნებში და სწრაფი იმედგაცრუება შემდგომში, რასაც მოლოდინების ზიგზაგისებური ცვლილება მოჰყვა მიმდინარე მდგომარეობის ინდექსის ნელი გაუმჯობესების ფონზე. შემდეგ, როცა 27 ოქტომბერს 2013 წლის საპრეზიდენტო არჩევნები ქართული ოცნების კანდიდატმა მოიგო, დასრულდა ერთწლიანი პოლიტიკური „კოჰაბიტაციის“ პერიოდი და სამომხმარებლო ნდობის ინდექსიც კვლავ ეიფორიულად გაიზრდა. ახლა, მას შემდეგ, რაც პასუხისმგებლობა ქვეყნის ეკონომიკურ მდგომარეობაზე მთლიანად ახალი მთავრობის ხელში გადავიდა, ქართული ოცნების კოალიციას აქვს კარგი შანსი საქართველოს ეკონომიკა „გადატვირთოს“. ამის წინაპირობები კი ნამდვილად არსებობს (ერთ–ერთი მათგანი 2013 წლის მეოთხე კვარტალში მოსალოდნელი აჩქარებული ეკონომიკური ზრდის ტემპია, რაზეც წინა სტატიაში ვისაუბრეთ), თუმცა ამისთვის დაუღალავი მუშაობა იქნება საჭირო.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2363	http://www.iset.ge/blog/?p=2395
photo by Kristen Jarvis Johnson, 2006 Sept – Davit Garedja, Georgia Georgian agriculture was more developed in Soviet times as it is today. Despite great overall technological progress almost everywhere in the last 20 years, Georgia moved backward when it comes to agriculture. In the year 1990, at the end of the Soviet Union, the number of cattle exceeded 4 million, while today it is just a little more than 1 million. In the Soviet Union, Georgia was a main producer of tea, citrus fruits, deciduous trees, and vine. According to the Rural Poverty Portal , after the collapse of the Soviet Union the output of some of these goods declined by up to 85 per cent. <span style="text-align: center;">Source: World Bank</span> The awkward state of the Georgian agricultural sector can also be described in comparison to other countries. In the graph, each dot denotes one Eastern European or Post-Soviet country. The horizontal axis measures the percentage of agricultural production in the gross domestic product (GDP), the vertical axis shows the share in total employment of the people working in agriculture. In the graph, Georgia is an outlier, but not in a positive sense. Countries with strong agriculture will be low and to the right, but Georgia occupies a place in the upper left corner. More than 50% of the Georgian labor force is employed in agriculture, but these 50% contribute less than 9% of the GDP. A central aspect of this misery is the notoriously low productivity of Georgian agriculture, indirectly reflected in the graph. One frequently discussed proposal to overcome slender productivity is the cooperation of farmers. COOPERATION IS A MUST How could cooperation between farmers alleviate the problem? First of all, cooperation would realize economies of scale . While the existence of economies of scale in agriculture is controversially discussed in the literature (and in this blog: see Eric Livny’s articles “” and “”), there is no question that some agricultural activities yield increasing returns to scale. For example, it takes less than twice as much material to build a fence around a 10 acre farm as it does for a 5 acre operation. Even more relevant may be the access to financial resources. The productivity in agriculture can be boosted by the application of machinery and the usage of fertilizer and chemicals. Yet upgrading the production requires capital, and the more collateral is available, the more banks are willing to provide this capital. Collateral requirements, however, can be met by cooperatives much easier than by individual farmers. In addition, the advantages of forming cooperatives not only manifest themselves through an improved production, but also when the produce is brought to the market. The bigger the amount of goods one has to offer, the better is the bargaining position vis-a-vis a wholesaler or intermediary trader. WHEN COLLABORATION FAILS As one can check in the public registry, there are many agricultural cooperatives in Georgia. Personally, I visited some of them in Kvemo Kartli, Samegrelo, and Imereti. Unfortunately, many of these are not working effectively, some are even about to dissolve, and only a few are functioning well. Some of these cooperatives were just established pro forma . Fostering cooperation between farmers is on the agenda of many development initiatives, and they provide monetary incentives to form cooperatives. As a result, farmers without a genuine interest to collaborate and without understanding of the economic potential of cooperation aim to draw on these resources by registering cooperatives. Another problem is mistrust and discord among farmers, usually amplified by dysfunctional incentive structures. I know a cooperative in Kvemo Kartli that started out very promisingly, yet it followed a process of gradual disintegration. While in the beginning, all members were doing their best for making the cooperative prosper, sequentially people started to reduce their efforts and to free-ride on the work of the other members. Finally, only one woman was left working for the cooperative, and, as one may expect, she soon also threw in the towel. Today, the cooperative is de facto dissolved, even if officially it may still exist. LESS AMBITIONS, MORE SUCCESS? During my field trips to the Georgian countryside, I found three agricultural cooperatives in Imereti and two in Kvemo Kartli that were working very well. Yet all of them had one common characteristic: the members of these cooperatives were relatives or at least very close friends. This solves the incentive problem described above. But what can be done to foster cooperation between non-related families? It may be helpful to consider the traditional collaboration in Georgian agriculture that precedes and goes beyond officially registered cooperatives. Actually, it was never difficult to find instances of successful cooperation in Georgian villages. Traveling in the countryside, in the early morning and in the evening one will see the animals of different farmers being walked to the pasture and back to the village. The Georgian word for this is Nakhiri , and it encompasses more sophisticated agreements than one might expect. Peasants gather and take cattle to the pasture together and herd them there, and the assignment of tasks is rotating. If a peasant is unable or unwilling to do a task, he can compensate those who substitute him. Also without formal cooperatives, it was not uncommon in Georgian villages for families to buy agricultural equipment together. In my own village Kveshi (close to Gori) I know several examples of two or three families joining their means to buy a little tractor together. Another common type of cooperation is lending agricultural land to neighbors in exchange for part of the harvested products. These observations suggest that collaboration becomes feasible when the outcome is visible and the process is transparent. In Nakhiri , a peasant can observe every day whether none of their cows is missing. In case of jointly bought machinery, every participant can check whether the equipment is still there, whether it is intact, and how it is treated by the other owners. In case of letting land, the lenders can see the fruits hanging on the trees or the crops growing on the field, and so the harvest from which they get their share is seeable. Nakhiri and the like may be a starting point from where more comprehensive cooperation can be developed.	საქართველოს სოფლის მეურნეობა დღევანდელთან შედარებით საბჭოთა კავშირის დროს უკეთეს მდგომარეობაში იყო. მიუხედევად ტექნოლოგიური პროგრესისა, რომელსაც ადგილი ჰქონდა თითქმის მთელს მსოფლიოში, საქართველომ განიცადა რეგრესი სოფლის მეურნეობის დარგში. 1990 წელს, საბჭოთა კავშირის დაშლამდე, საქართველოში მსხვილფეხა პირუტყვის რაოდენობა აღემატებოდა 4 მილიონს, დღესდღეობით კი ოდნავ აღემეტება 1 მილიონს. Rural Poverty Portal-ის მიხედვით საბჭოთა კავშირის დროს საქართველო ჩაის, ციტრუსების, ფოთლოვანი ხის და ღვინის ძირითადი მიმწოდებელი იყო.  საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ კი საქართველოში ამ პროდუქციის წარმოება  85 %-ით შემცირდა.   წყარო: მსოფლიო ბანკი საქართველოს სოფლის მეურნეობის სექტორის არასახარბიელო მდგომარეობა   სხვა ქვეყნებთან შედარებითაც ჩანს. ზემოთ მოცემულ გრაფიკზე თითოეული წერტილი აღნიშნავს ერთ აღმოსავლეთ ევროპულ ან პოსტ-საბჭოთა ქვეყანას. ჰორიზონტალურ ღერძზე გადაზომილია სასოფლო-სამეურეო პროდუქციის წილი მთლიან შიდა პროდუქტში (მშპ), ხოლო ვერტიკალური ღერძი გვიჩვენებს სოფლის მეურნეობაში დასაქმებულთა პროცენტულ წილს მთლიან დასაქმებაში. გრაფიკის მიხედვით საქართველოს აშკარად გამორჩეული ადგილი უკავია, სამწუხაროდ ეს გამორჩეულობა სახარბიელო არ არის. ძლიერ აგრარული ქვეყანას უნდა უნდა ეკავოს ადგილი ნახაზის ქვემოთ ნაწილში და მარჯვნივ, საქართველო კი მდებარეობს მარცხნივ და ზემოთ: სოფლის მეურნეობაზე მოდის სამუშაო ძალის 50 %-ზე მეტი და მშპ-ს  მხოლოდ 9 %! ამის ერთ-ერთ მიზეზად შეიძლება მივიჩნიოთ ქართული სოფლის მეურნეობის დაბალი პროდუქტიულობა. ამ პრობლემის მოგვარების ერთ-ერთ გზად კი მიიჩნევა ფერმერთა კოოპერირება. კოოპერირება აუცილებელია როგორ შეუძლია ფერმერათა კოოპერირებას პრობლემის აღმოფხვრა? პირველ რიგში კოოპერაცია გამოიწვევს მასშტაბის ეკონომიას. მიუხედავად იმისა რომ ეკონომიკური ლიტერატურის მიხედვით სოფლის მეურნეობაში მასშტაბის ეკონომიის არსებობა საკამათოა (იხილეთ www.iset.ge/blog ერიკ ლივნის სტატიები “Is Small Scale Agriculture Necessarily Inefficient?” და “Does Productivity Increase with Farm Size?”) ერთი რამ ცხადია – ზოგიერთ სოფლის მეურნეობის საქმიანობას გააჩნია მასშტაბის ზრდადი უკუგება. მაგალითად ათი აკრი მიწის შემოღობვას არ სჭირდება ორჯერ მეტი დანახარჯი ვიდრე ხუთი აკრის მიწის შემოღობვას. კოოპერირების ერთ-ერთ უპირატესობად შეიძლება მივიჩნიოთ ფინანსურ რესურსებზე წვდომა. მანქანა დანადგარების, სასუქის და შხამ-ქიმიკატების გამოყენება შესამჩნევად ზრდის სოფლის მეურნეობის პროდუქტიულობას. ეს ყველაფერი კი მოითხოვს კაპიტალს და რაც უფრო მეტი საგირავნო საკუთრებაა ხელმისაწვდომი, მით მეტი კაპიტალის მიწოდების სურვილი აქვთ ბანკებს.  საგირავნო მოთხოვნების დაკმაყოფილება ბევრად უკეთესად შეუძლია კოოპერატივს, ვიდრე ფერმერს ინდივიდუალურად. დამატებით, კოოპერატივებს უპირატესობა არა მარტო პროდუქციის ხარისხის  გაუმჯობესების დროს არამედ მათი ბაზარზე გატანის დროსაც ექნებათ. რაც უფრო დიდია პროდუქციის რაოდენობა, რომელიც შეუძლია ფერმერს მიაწოდოს მით უკეთესი მდგომარეობა ექნება ვაჭრობის დროს. როდის არ ამართლებს კოოპერირება საქართველოში რეგისტრირებულია საკმაოდ ბევრი სასოფლო სამეურნეო კოოპერატივი. პირადად მე ვესტუმრე რამოდენიმე მათგანს ქვემო ქართლში, სამეგრელოსა და იმერეთში. სამწუხაროა, მაგრამ ფაქტია რომ მათი უმეტესობა არ მუშაობს ეფექტიანად ან საერთოდ უმოქმედოა, და მხოლოდ კოოპერატივების ძალიან მცირე ნაწილი მუშაობს გამართულად. მიზეზი შემდეგია: კოოპერატივების გარკვეული ნაწილი შექმნილია მხოლოდ ფორმალურად. ქვეყნის განვითარების ხელშეწყობისთვის გატარებული მრავალი პროექტი მიზნად ისახავდა კოოპერირების პროცესის დაჩქარებას საქართველოში. ამ პროექტების ფარგლებში ფერმერები იღებდნენ მონეტარულ სტიმულებს თანამშრომლობისათვის. შედეგად გლეხებმა დაიწყეს კოოპერატივების შექმნა იმ მიზნით რომ მიეღოთ მონეტარული სარგებელი და არა იმიტომ რომ  გაანალიზებული ქონდათ გაერთიანების ეკონომიკური პოტენციალი და სამომავლო სარგებელი. კოოპერატივების შექმნაში კიდევ ერთი პრობლემა არის ნდობის არარსებობა და აზრთა სხვადასხვაობა ფერმერებს შორის, რომელიც როგორც წესი, ძლიერდება არაფუნქციური სტიმულებით. ერთი წლის წინ ვესტუმრე ერთ-ერთ კოოპერატივს ქვემო ქართლში, რომელიც საწყის ეტაპზე იმედის მომცემად გამოიყურებოდა, მაგრამ ამას მოყვა მისი თანდათანობით დაშლა. მაშინ როცა კოოპერატივის საწყის ეტაპზე მისი თითეული წევრი მონდომებულად მუშაობდა კოოპერატივის გასაძლიერებლად, დროთა განმავლობაში ძალისხმევა შემცირდა და გაუჩნდათ მოტივაცია გამხდარიყვნენ „უბილეთო მგზავრები“ (free-riders). ეს გამოიხატებოდა მათ სურვილში ეცხოვრათ სხვის ხარჯზე, ისინი ფიქრობდნენ რომ სხვა იმუშავებდა, ხოლო მოგებას ყველა თანაბრად გაინაწილებდა. ამ კოოპერატივის ბოლო ის იყო რომ დარჩა მხოლოდ ერთი ქალი, რომელიც მუშაობდა კოოპერატივში და როგორც მოსალოდნელი იყო მალე იმანაც თავი დაანება საქმეს. დღეს-დღეობით ეს კოოპერატივი ოფიციალურიად ისევ არსებობს მაგრამ უფუნქციოა. ნაკლები ამბიცია, მეტი წარმატება? საქართველოს სხვადასხვა რეგიონებში ვსტუმრობდი კოოპერატივებს და აღმოვაჩინე სამი კოოპერატივი იმერეთში და ორი ქვემო ქართლში რომლებიც საკმაოდ კარგად ფუნქციონირებდნენ. ხუთივე კოოპერატივს ქონდა ერთი საერთი რამ: მათი წევრები იყვნენ ნათესავები ან მინიმუმ ახლო მეგობრები. ეს წყვეტს ზემოთ ხსენებულ სტიმულების პრობლემას. ამ დრო ჩნდება ერთი ლოგიკური შეკითხვა: რა უნდა მოვიმოქმედოთ რომ ხელი შეეწყოს არანათესავური ოჯახების კოოპერირებას? ამ კითხვაზე პასუხის გასაგებად კარგი იქნება გავაანალიზოთ ქართული ტრადიციული ურთიერთნამშრომლობები სოფლის მეურნეობაში, რომელებიც არაა ოფიციალურად დარეგისტრირებული. ქართულ სინამდვილეში, რთული არაა წარმატებული სოფლის მეორნეობის კოოპერირების მაგალითების მოძიება. თუ ოდესმე გიმოგზაურიათ ქალაქგარეთ დილით ადრე ან საღამოს, აუცილებლად გექნებათ შემჩნეული ათეულობით მსხვილფეხა პირუტყვი ერთად მიმავალი საძოვრებზე, ამას ქართველები ნახირს ვუწოდებთ. ნახირი ალბათ ყველა ქართველმა იცის რომ არის სხვადასხვა ფერმერების მსხვილფეხა პირუტყვის გაერთიანება. გლეხები ერთად კრიბავენ თავის პირუტყვს და ერთად მიყავთ საძოვრებზე, ყოველ დღე მორიგეობს ორი ან სამი მენახირე, პირუტყვთა რაოდენობის შესაბამისად. ყოველ დღე სხვადასხვა გლეხი თავის თავზე იღებს ყველა პირუტყვის ერთად წაყვანას საძოვრად და საღამოს უკან დაბრუნებას.  თუ გლეხს არ შეუძლია ნახირში წასვლა, მაშინ მან უნდა გადაუხადოს ფული სხვა გლეხს, ვინც მის მაგივრად დამწყემსავს პირუტყვს. ასევე ფორმალური კოოპერატივების გარეში, საქართველოში ხშირია რამოდენიმე გლეხის გაერთიანება სასოფლო-სამეურნეო მოწყობილობების შესაძენად. მაგალითად ჩემს სოფელში, ქვეშში რომელიც გორთან ახლოს მდებარეობს, ვიცი რამოდენიმე ოჯახი რომელმაც გააერთიანა ფულადი სახსრები და იყიდეს პატარა ტრაქტორი საერთო სარგებლობისთვის. არაფორმალური კოოპერატივების კიდევ ერთი მაგალითი არის მიწის თხოვება მეზობელისათვის. მექანიზმი შემდეგნაირად მუშაობს: ერთი ოჯახი აძლევს მეორეს მის საკუთრებაში არსებულ მიწის ნაკვეთს და სანაცვლოდ იღებს მოსავლის ნაწილს. ყველა ზემოთხსენებულიდან გამომდინარე შეგვიძლია ვივარაუდოთ რომ ფერმერებს შორის თანამშრომლობა ხდება შესაძლებელი, როდესაც შედეგის დანახვა შეიძლება და პროცესი გამჭვირვალეა. ეს ორი ფაქტორი უზრუნველყოფს რისკის შემცირებას და ნდობის გაზრდას, რაც ერთ-ერთი დამაბრკოლებელი ფაქტორია გლეხთა კოოპერირებისთვის. ნახირის შემთხვევაში გლეხს შეუძლია ყოველ დღე შეამოწმოს მისი ძროხა დაბრუნდა თუ არა, გაერთიანებული სახსრებით ნაყიდი პატარა ტრაქტორის შემთხვევაში კი მარტივად შეიძლება შემოწმდეს მოწყობილობა და თუ როგორ იყენებენ სხვა მეწილეები მას. ხოლო მიწის თხოვების დროს, მეპატრონეს შეუძლია დააკვირდეს მოსავალს, მცენარეზე შეხედვით. ნახირი და მისი მსგავსი გაერთიანებები მომავალში შეიძლება გამოდგეს უფრო რთული კოოპერატივების შექმნის საწყის წერტილად.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2344	http://www.iset.ge/blog/?p=2837
The Polling , by William Hogarth, The Humours of an Election series, 1755 October 27, 2013 heralded a new era in the Georgian politics. The year of power sharing between the two main rival political forces, the so-called “era of cohabitation”, has officially ended, and we can now start to look back and take the stock of how the political developments in the country affected economic growth. In two articles that we publish today and in the next week, we will aim to provide an overview of some specific trends. We will first look at the general economic trends in the year between the parliamentary and the presidential elections (Quarter 4 of 2012 – Quarter 3 of 2013) and then explore the economic drivers behind the significant growth slowdown. Shortly after the Rose Revolution, Georgia entered a prolonged period of high economic growth. The ‘winning streak’ was interrupted in 2009, when the country experienced a 3.8% decline in real GDP, associated with the 2008 war and the global economic crisis. Georgian economy, however, recovered fast. Starting from 2010, the economy was growing at the average rate of almost 7% . The period of renewed high growth ended in the 4th quarter of 2012, i.e. shortly after the parliamentary elections, which brought the then-opposition party, the Georgian Dream, into power. Since the 2012 elections the economy slowed down significantly (Chart 1) and, according to the last official announcement from Geostat (1.5% real growth rate for 2013 q2), the slowdown still continues. Considering in addition the most recent growth forecasts of the ISET Policy Institute for the 3rd and 4th quarters, the average annual GDP growth rate in 2013 will be around 2.9%, which is in line with the 2.5% forecast that the International Monetary Fund announced for Georgia most recently in their October 2013 report. Throughout 2013, there has been a heated debate in Georgia about the reasons behind the slowdown of economic growth. The new government (Georgian Dream) was blaming the previous government (United National Movement), the previous government was blaming the new government and the number of people who were starting to blame both of them was gradually increasing. While the political finger-pointing comes as no surprise, the growth slowdown of the ‘cohabitation era’ nevertheless raises a number questions: which sectors contributed to the country’s stalling growth, and is the internal political struggle mainly to blame for the country’s poor economic performance, or was the outcome determined mainly by the external economic developments? GOVERNMENT OVERSPENDING IN 2012? What was the reason behind high growth rates leading up to October 2012 elections? According to the critics, the overspendings was part of the electoral campaign strategy of the old government, which led to the artificially high rates of growth in 2012. This, in turn, could explain the low growth rates post-election (as the old government’s spending on “show-off projects” came to an end). Prima facie, the logic of the argument is sound: If the old government spent too much in 2012, this would have not only “artificially” increased the GDP growth rates, but also would have substantially increased the level of real GDP. Thus, even if the GDP levels in any of the quarters of 2013 were quite high, they would still show low growth rates, particularly because they would not be so much higher than the “oversized” 2012 levels. Judging from the year-on-year levels of the seasonally adjusted GDP, the argument appears to have empirical foundation as well. On Chart 2 we see that the growth started to accelerate substantially in the 3rd and especially in the 4th quarter of 2011 (one year before the elections). Furthermore, from the same chart we can see that the quarter-on-quarter growth rate patterns between the year of 2013 and 2011 appear to be very similar. This suggests that the low y-on-y growth rates have less to do with a structural shift in the country’s pattern of growth, but are rather a matter of the one-time dip immediately after the elections. In other words, using scientific jargon, GDP growth exhibits “lag dependence” – one weak quarter creates a downward pressure on all subsequent quarters in a given year (this issue was discussed in detail in the ISET Policy Institute of this year that can be found on the ). So, was the post-election growth dip entirely due to the drop in government spending?  Looking at Chart 3, it is easy to notice the large growth swings in the construction sector. This is the one sector in the economy where government infrastructure spending plays a substantial role. However, the drastic fall in the construction sector alone cannot explain the growth slowdown of 2013. Construction constitutes about 7-8% of Georgia’s total GDP. Considering its weight we can calculate that despite double digit growth rate in 2012, the construction sector contributed about 1.8 percentage points on average to the total 7.7% average GDP growth during those four pre-electoral quarters (2011 q4 – 2012 q3). This roughly means that the growth of construction sector was contributing approximately 23.1% of total GDP growth, while the main contribution (33.2% of total GDP growth) was coming from manufacturing sector. Meanwhile, in the manufacturing sector the growth rates did not show any unusual pattern of fluctuations before the elections. By the same logic, we can calculate how much the fall in the growth rates in the construction sector contributed to the overall growth slowdown of 2013. Given a relatively small weight in the overall GDP, the drastic fall in construction growth can explain about 43.5% of the overall growth slowdown. (The average drop in growth rate during the three post-election quarters (2012q4-2013q2) was 5.6%, out of which about 2.4 percentage points came from the drop in construction sector). As we can see, the fall in the construction sector did play a significant role in the overall growth slowdown. However, roughly 60% of the drop in growth rates is due to the slowdown in other sectors of the economy, namely manufacturing and retail trade. IT’S NOT THE ELECTION EFFECT ALONE Possibly, a post-elections drop in the growth rates may still have happened, even if the UNM won the 2012 elections, unless the pre-election levels of the government infrastructure spending were maintained. In addition, simple calculations could show that the y-on-y growth rate of the fourth quarter 2013 would be much higher than the growth rates from the first three quarters regardless of the outcome of the elections. This would be the case simply due to the fact that the level of output in the quarter 4 of 2012 was much lower than in any of the proceeding quarters. So, what were then the specific effects of the “cohabitation policy” on the Georgian economy? Find out in our follow-up article next week.	არჩევნები, უილიამ ჰოგარტი, საარჩევნო ხუმრობების სერია, 1755 2013 წლის 27 ოქტომბერს საქართველოს პოლიტიკაში ახალი ერა დაიწყო. „კოჰაბიტაციის“ ერთწლიანი პერიოდი, რომლის დროსაც ძალაუფლება ორ მოქიშპე პოლიტიკურ ძალას შორის იყო გადანაწილებული, ოფიციალურად დასრულდა. ახლა უკვე შეგვიძლია უკან მოვიხედოთ და შევაფასოთ, თუ რა გავლენა მოახდინა პოლიტიკურმა სიტუაციამ ქვეყნის ეკონომიკურ ზრდაზე. ორნაწილიან სტატიაში ჩვენ გავაანალიზებთ განვლილი პერიოდის ზოგიერთ ეკონომიკურ ტენდენციას საქართველოში. უპირველეს ყოვლისა, ამ კუთხით განვიხილავთ ზოგად მაჩვენებლებს ორ (საპარლამენტო და საპრეზიდენტო) არჩევნებს შორის (2012 წლის IV კვარტლიდან 2013 წლის II კვარტლის ჩათვლით) და შემდეგ გამოვიკვლევთ ეკონომიკური ზრდის ტემპის შენელების მიზეზებს. ვარდების რევოლუციის შემდეგ საქართველოს მაღალი მთლიანი შიდა პროდუქტის (მშპ) ზრდის საკმაოდ ხანგრძლივი პერიოდი ჰქონდა, რომელიც დროებით შეფერხდა 2009 წელს, როდესაც 2008 წლის ომისა და მსოფლიო ეკონომიკური კრიზისის ზეგავლენით ქვეყანაში 3.8%–იანი კლება დაფიქსირდა. თუმცა, საქართველოს ეკონომიკა სწრაფად „მოვიდა გონს“ და 2010 წლიდან მოყოლებული, საშუალო ეკონომიკური ზრდა საქართველოში 7%–ს შეადგენდა. ეს პერიოდი შეწყდა 2012 წლის მე–4 კვარტალში, ანუ იმ საპარლამენტო არჩევნების შემდგომ, რომლის წყალობითაც „ქართული ოცნება“ ხელისუფლებაში მოვიდა. 2012 წლი არჩევნების შემდეგ ეკონომიკის ზრდა მნიშვნელოვნად შენელდა (გრაფიკი 1) და საქსტატის ბოლო ოფიციალური მონაცემებით (1.5%–იანი რეალური ზრდა 2013 წლის მე–2 კვარტლისათვის), შენელება ჯერ კიდევ გრძელდება. დამატებით გათვალისწინებით, 2013 წლის მშპ–ს მოსალოდნელი რეალური ზრდა დაახლოებით 2.4%–ია, რაც ძალიან ახლოსაა საერთაშორისო სავალუტო ფონდის (IMF) მიერ საქართველოს ეკონომიკისთვის გამოცხადებულ პროგნოზთან (2.5%). 2013 წლის განმავლობაში საქართველოში ცხარე დებატები მიმდინარეობდა ეკონომიკური ზრდის ტემპის შენელების მიზეზებთან დაკავშირებით. ახალი მთავრობა (ქართული ოცნება) ამას ძველს (ერთიან ნაციონალურ მოძრაობას) აბრალებდა, ძველი კი – ახალს და თანდათან იზრდებოდა ორივე პარტიით უკმაყოფილო ადამიანთა რიცხვიც. ამგვარ პოლიტიკური „თითის მიშვერის“ პროცესში გასაკვირი არაფერია, თუმცა „კოჰაბიტაციისას“ ეკონომიკური ზრდის ტემპის შემცირება მაინც ბადებს გარკვეულ კითხვებს: რომელმა სექტორებმა ითამაშეს მნიშვნელოვანი როლი ზრდის ტემპის შემცირებაში და რამდენადაა პასუხისმგებელი ამ ყველაფერზე ქვეყნის შიდაპოლიტიკური დაპირისპირება? <h5>სამთავრობო გადახარჯვა 2012 წელს?</h5> ძველი მთავრობის კრიტიკოსების აზრით, ერთიანი ნაციონალური მოძრაობის წინასაარჩევნო კამპანიის სტრატეგიის ნაწილი სამთავრობო გადახარჯვა იყო, რამაც 2012 წელს „ხელოვნურად გაზრდილ“ ეკონომიკური ზრდის მაჩვენებლამდე მიგვიყვანა. თავის მხრივ, ამით შესაძლოა ახსნილიყო საპარლამენტო არჩევნების შემდგომი დაბალი ეკონომიკური ზრდაც (რადგან ძველი მთავრობის ფასადური პროექტები დასრულდა). ერთი შეხედვით, ეს არგუმენტი საკმაოდ ლოგიკურია: თუ ძველი მთავრობა ზედმეტად ბევრს ხარჯავდა არჩევნებამდე, ეს არამარტო „ხელოვნურად გაზრდიდა“ მშპ–ს ზრდის მაჩვენებელს, არამედ შესამჩნევად გაზრდიდა თავად რეალური მშპ–საც. შესაბამისად, არჩევნების შემდგომი  კვარტლების ანალოგიური მაჩვენებელი თუნდაც გაზრდილიყო, ზრდის მაჩვენებელი მაინც დაბალი იქნებოდა, ვინაიდან მიმდინარე წლის დამატებული ღირებულება ბევრად ვერ გადააჭარბებდა წინა პერიოდის „ხელოვნურად გაზრდილ“ მაჩვენებლებს. სეზონურად კორექტირებული მშპ–ს მაჩვენებლების წელი წელთან პრინციპით შედარებისას ირკვევა, რომ ეს არგუმენტი არცთუ უსაფუძვლოა. მე–2 გრაფიკზე ჩვენ ვხედავთ, რომ ეკონომიკური ზრდა აჩქარდა 2011 წლის III და განსაკუთრებით, IV კვარტლიდან (ანუ არჩევნებამდე ერთი წლით ადრე). იმავე გრაფიკზე ნათლად ჩანს, რომ 2011 და 2013 წლების კვარტალური ზრდის ტემპი თითქმის ერთნაირია (შესაბამისი მრუდები თითქმის პარალელურია, იხ. გრაფიკი 2). ეს კი მიუთითებს, რომ წინა წლის შესაბამის პერიოდთან შედარებით ზრდის დაბალი მაჩვენებლები გამოწვეულია არა იმდენად თავად ეკონომიკური ზრდის შენელებით, არამედ უფრო ერთჯერადი ჩავარდნით საპარლამენტო არჩევნების დასრულებისთანავე (2012 წლის მე–4 კვარტალი). მეცნიერული ჟარგონით რომ ვთქვათ, მშპ–ს ზრდა გამოხატავს ტიპიურ დამოკიდებულებას თავის წინა პერიოდის მნიშვნელობაზე, ანუ ერთი სუსტი კვარტალი დაბლა „ექაჩება“ ყველა მომდევნო კვარტალს (ამ ეფექტზე ეკონომიკის საერთაშორისო სკოლის კვლევითი ინსტიტუტი ჯერ კიდევ მიუთითებდა). და მაინც, იყო თუ არა არჩევნების შემდგომი ჩავარდნა მთლიანად სამთავრობო დანახარჯების შემცირებით გამოწვეული? მე–3 გრაფიკზე ნათლად ჩანს სამშენებლო სექტორში ზრდის მაჩვენებლის დიდი მერყეობა, კერძოდ, მნიშვნელოვნად გაზრდილი ზრდის ტემპი არჩევნებამდე ერთი წლის განმავლობაში, რომლებიც არჩევნების დასრულებისთანავე რადიკალურად ეცემა. ეს ის სექტორია, რომელშიც მთავრობის სამშენებლო და ინფრასტრუქტურული დანახარჯები დიდ როლს თამაშობს. თუმცა მხოლოდ სამშენებლო სექტორში მყისიერი ვარდნა ცალკე აღებული ვერ ხსნის არჩევნების შემდგომ ეკონომიკური ზრდის ტემპის შენელებას.   სამშენებლო სექტორის წილი საქართველოს მშპ–ში დაახლოებით 7–8%–ია. ამ წონის გათვალისწინებით, ჩვენ შეგვიძლია დავთვალოთ, რომ მიუხედავად ორნიშნა ზრდის მაჩვენებლებისა არჩევნებამდე 4 კვარტლის განმავლობაში, სამშენებლო სექტორის წვლილი ამ პერიოდის განმავლობაში მშპ–ს 7.7%–იან რეალურ ზრდაში მხოლოდ 1.8% იყო. ეს ნიშნავს, რომ სამშენებლო სექტორის ზრდა ამ პერიოდში მშპ–ს ზრდის მხოლოდ დაახლოებით 23.1%–ს შეადგენდა, მაშინ, როცა მთავარი წილი მშპ–ს ზრდისა (33.2%) სამრეწველო სექტორიდან მოდიოდა. ამავე დროს, სამრეწველო სექტორის ზრდის მაჩვენებლებში უჩვეულო ცვლილებები არჩევნებამდელ პერიოდში არ შეინიშნებოდა. იმავე ლოგიკით შესაძლებელია დავთვალოთ, რომ სამშენებლო სექტორში ზრდის ტემპის ვარდნის წილი მშპ–ს ზრდის ტემპის ვარდნაში 43.5% იყო (მშპ–ს ზრდა არჩევნების შემდგომი სამი კვარტლის განმავლობაში საშუალოდ 5.6%–ით დაეცა, რაშიც სამშენებლო სექტორის ვარდნის წვლილი 2.4% იყო). როგორც ვხედავთ, სამშენებლო სექტორში ვარდნამ მართლაც ითამაშა მნიშვნელოვანი როლი მშპ–ს ზრდის ტემპის დაცემაში. თუმცა დაახლოებით 60% ზრდის შენელებისა ეკონომიკის სხვა სექტორებიდან მოდის, განსაკუთრებით სამრეწველო, სატრანსპორტო და ვაჭრობის სფეროებიდან.  ზემოთქმულიდან გამომდინარე შემდეგი დასკვნების გაკეთებაა შესაძლებელი: უპირველეს ყოვლისა, სავარაუდოდ, საპარლამენტო არჩევნების შემდგომი ვარდნა მშპ–ს ზრდაში ერთიანი ნაციონალური მოძრაობის გამარჯვების შემთხვევაშიც მოხდებოდა, თუკი ისინი არჩევნების შემდეგაც არ განაგრძობდნენ ისეთივე (ან უფრო დიდი) მასშტაბებით ხარჯვას სამშენებლო და ინფრასტრუქტურულ პროექტებში. მეორე, როგორც ჩანს 2013 წლის IV კვარტალში ამავე წლის წინა კვარტლებთან შედარებით გაცილებით მაღალი ზრდაა მოსალოდნელი 2012 წლის დაბალი მაჩვენებლის გამო. და ბოლოს, საქმე მხოლოდ არჩევნებში (და წინასაარჩევნო კამპანიაში) არაა. მაშ რა იყო ის დანარჩენი მიზეზები, რამაც გავლენა მოახდინა ეკონომიკური ზრდის ტემპის შენელებაზე და რა იყო „კოჰაბიტაციის“ სპეციფიკური ეფექტები საქართველოს ეკონომიკაზე? ამაზე შემდეგ ნაწილში ვისაუბრებთ.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2336	http://www.iset.ge/blog/?p=2544
Travel and Tourism is one of the largest and fastest-growing service industries globally. According to the World Travel and Tourism Council (WTTC), the industry’s direct contribution to World GDP in 2012 was US$ 2.1 trillion (2012 prices) and it supported 101 million jobs. Taking account of its combined direct and indirect impacts, WTTC assesses Travel & Tourism’s total economic contribution at 9% of World GDP in 2012, 1 in 11 jobs, 5% of total economy investment and 5% of world exports (Economic Impact of Travel and Tourism 2013, Annual Update, WTTC) The tourism industry is of particular importance for Georgia, which, like many other developing countries, is short on physical capital and technical skills but is very well endowed with historical sites, original traditions, pristine landscapes and a culture of hospitality. While unlikely to serve as an engine of long term growth, the tourism industry’s added advantage for a country like Georgia is that it can absorb some of the surplus labor currently under-employed in the low skill and low productivity agricultural sector. In recent years, the Georgian government has been making conscientious efforts to promote Georgia as a tourist destination. What we would like to do in this short article is to make sense of the various definitions and numbers that are floating around. Who are “tourists” as opposed to “travelers” and “visitors”? Are border crossings statistics a reliable indicator of tourism dynamics? What other data are available to us and what can we tell based on these data? INTERNATIONAL TRAVELERS, VISITORS AND TOURISTS According to the methodological guidelines issued by the United Nations World Tourism Organization (UNWTO), “travel” refers to the act of moving between different geographic locations for any purpose and any duration. A “visitor” is a traveler taking a trip to a main destination outside his/her usual environment (defined as the geographical area within which an individual conducts his/her regular life routines) for less than a year, for any main purpose (business, leisure or other personal purpose) other than to be employed. UNWTO defines visitor as a “tourist” (or overnight visitor) if his/her trip includes an overnight stay, or as a same-day visitor (or excursionist) otherwise. In other words, visitors are a subset of travelers, and tourists are a subset of visitors. These distinctions are very important for the compilation of tourism statistics. THE CASE OF GEORGIA: TWO METHODS, DIFFERENT RESULTS Two methods of gathering tourist statistics are used by the Georgian authorities. The first method is employed by the Georgian Ministry of Internal Affairs and is based on border crossings data. Accordingly, a tourist is a traveler crossing the Georgian border and staying in the country for more than 24 hours. As is obvious from these data, in 2011 and 2012 Georgia experienced a very rapid increase in the number of international travelers. The number of tourists has been growing in a somewhat slower fashion, leading to a reduction in the tourists’ share in the total number of international travelers from 53% in 2010 to 40% in 2012. The second method, based on UNWTO recommendations, is employed by the Georgian National Tourism Administration (GNTA). The number of tourists in this case is calculated on the basis of the international tourism survey designed by the GNTA and administered by ACT for a sample of international visitors aged 15 years and above who are leaving Georgia. Interviews take place at all types of border crossings (land, airport, railway and port). The survey includes several filters and identifying questions which allow separating “visitors” from “travelers” and “tourists” from “visitors”. The following key identifying question is asked: concerning the current trip, did you spend a night in Georgia? Those international visitors who provide a positive answer to this question are counted as tourists. Accordingly, in the first nine months of this year (January-September 2013) the share of tourists in international visitors stood at 62.5% (2 536 853) Is the number of tourists increasing? What is clear from the available data is that the number of international travelers is certainly on the rise. In the first ten months of 2013, the number of international travelers increased by 24% over the same period of last year, in line with the positive trend of recent years. The number of tourists has also increased, at least according to the border crossings data compiled by the Ministry of Internal Affairs. Unfortunately, the same cannot be concluded from the GNTA data, due to the fact that no comparable data are available for 2012. The role of a common border The table below provides data for January-September 2013 on the share of tourists in international travelers from major source countries – Azerbaijan, Armenia, Turkey, Poland, and Russia – based on the GNTA survey results. (Data for other countries is not sufficiently reliable due to limited sample size). As we can see, the share of tourists is higher for countries that don’t have a common border with Georgia – Poland (99.3%) and Ukraine (88.9%). For countries that do have a common border with Georgia, the share of tourists is considerably lower, ranging from 53.4% for Turkey to 64.1% for Russia. The simple truth behind this data is that Georgia’s roads, railways, and sea ports perform a crucial transport corridor function for its landlocked and politically and economically isolated neighbors.	მოგზაურობისა და ტურიზმის ინდუსტრია მომსახურების სახეობებს შორის ერთ-ერთი ყველაზე მსხვილი და სწრაფად მზარდია მთელ მსოფლიოში. მოგზაურობისა და ტურიზმის მსოფლიო საბჭოს (WTTC) მონაცემების  მიხედვით, 2012 წელს  ამ დარგის  პირდაპირმა კონტრიბუციამ მთლიან მსოფლიო შიდა პროდუქტში (2012 წლის ფასებში)   2.1 ტრილიონი ამერიკული დოლარი შეადგინა. ამავე წელს მოგზაურობისა და ტურიზმის სექტორმა 101 მილიონი სამუშაო ადგილის შექმნას შეუწყო ხელი. მისი პირდაპირი და გვერდითი ეფექტების მხედველობაში მიღების შემდეგ, WTTC-ს შეფასებით, აღნიშნული სექტორის წვლილი 2012 წლის მსოფლიო ეკონომიკის განვითარებაში შემდეგია: მსოფლიოს მთლიან შიდა პროდუქტის 9%, ერთი ადგილი ყოველი 11 სამუშაო ადგილიდან, 5% მთლიან განხორციელებულ ინვესტიციებსა და 5% მსოფლიოს მთლიან ექსპორტში (მოგზაურობისა და ტურიზმის ინდუსტრიის გავლენა ეკონომიკაზე 2013 წელს, წლიური განახლება, WTTC). ტურიზმის სექტორს განსაკუთრებული მნიშვნელობა გააჩნია საქართველოსთვის, რომელიც, მსგავსად სხვა განვითარებადი ქვეყნებისა, ფიზიკური კაპიტალისა და ტექნიკური გამოცდილების ნაკლებობას განიცდის, მაგრამ დაჯილდოებულია ისტორიული ღირსშესანიშნაობებით, ორიგინალური ტრადიციებით, ხელუხლებელი ლანდშაფტებითა და სტუმართმოყვარე კულტურით. მართალია ტურიზმი ვერ გამოდგება ქვეყნის გრძელვადიანი ეკონომიკური ზრდის ძირითად მამოძრავებელ ძალად, მაგრამ მას საქართველოსნაირი ქვეყნისათვის მნიშვნელოვანი სარგებლის მოტანა შეუძლია. მაგალითად, ამ სექტორს ამჟამად დაბალკვალიფიციურ და დაბალპროდუქტიულ სოფლის მეურნეობის სექტორში მომუშავე ჭარბი მუშახელის უფრო ეფექტურად დასაქმება შეუძლია. უკანასკნელ წლებში საქართველოს მთავრობა მიზანმიმართულად ცდილობდა  ტურიზმის სექტორის სტიმულირებას. ამ მოკლე სტატიის მიზანია ტურიზმის სექტორთან დაკავშირებული სხვადასხვა განმარტებებისა და მაჩვენებლების მიმოხილვა და გასაგებ ენაზე ახსნა. ვინ არიან „ტურისტები“ და რა განასხვავებთ მათ „მოგზაურებისა“ და „ვიზიტორებისგან“?  წარმოადგენს თუ არა საზღვრის კვეთის სტატისტიკა ტურიზმის დინამიკის დამაჯერებელ მაჩვენებელს? თუ არა, რა დამატებითი ინფორმაციაა ხელმისაწვდომი და რა შეიძლება ვთქვათ ამ მასზე დაყრდნობით? <h5>საერთაშორისო მოგზაურები, ვიზიტორები და ტურისტები</h5> გაერთიანებული ერების მსოფლიო ტურიზმის ორგანიზაციის (UNWTO) მეთოდოლოგიური გზამკვლევების მიხედვით, „მოგზაურობა“ გულისხმობს სხვადასხვა გეოგრაფიულ ადგილებს შორის გადაადგილებას ნებისმიერი მიზეზითა და ხანგრძლივობით. „ვიზიტორი“ ეს არის მოგზაური, რომელიც სტუმრობს მისი ყოველდღიური გარემოსგან (გეოგრაფიული ადგილმდებარეობა, რომელშიც ადამიანი თავის ყოველდღიურ რუტინულ სამუშაოებს ახორციელებს) განსხვავებულ ადგილებს ერთ წელზე ნაკლები ხანგრძლივობით ნებისმიერი (სამუშაო, დასვენების ან სხვა პირადი) მიზნით. UNWTO ვიზიტორებს ყოფს ორ ჯგუფად: „ტურისტებად“ და „ექსკურსანტებად“. ტურისტებად ითვლებიან ვიზიტორების მხოლოდ ის ჯგუფი, რომლებიც ღამეს ათევს მოგზაურობის ადგილზე; დანარჩენები კი „ექსკურსანტებად“ იწოდებიან. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ვიზიტორები წარმოადგენენ მოგზაურების, ხოლო ტურისტები – ვიზიტორების ქვეჯგუფს. ტერმინებს შორის არსებული ამ განსხვავებების ცოდნა მნიშვნელოვანია ტურიზმის სტატისტიკის გასაანალიზებლად. <h5>საქართველოს შემთხვევა: ორი მეთოდი, განსხვავებული შედეგები</h5> ტურისტული სტატისტიკის შედგენა საქართველოში ორი მეთოდით ხდება. პირველი მათგანი ეფუძნება საზღვრის კვეთის მონაცემებს, რომელიც, თავის მხრივ, საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტროს მიერ გროვდება. ამ მეთოდის მიხედვით, ტურისტი არის მოგზაური რომელიც კვეთს საქართველოს საზღვარს და რჩება ქვეყანაში 24 საათზე მეტი ხნის განმავლობაში.  ცხრილში მოცემული მონაცემების მიხედვით აშკარაა, რომ საქართველოში 2011 და 2012 წლებში საერთაშორისო მოგზაურების ნაკადი ძალიან სწრაფად გაიზარდა. შემოსული ტურისტების რიცხვი კი, როგორც ჩანს, შედარებით დაბალი ტემპით იზრდებოდა, რამაც საერთაშორისო მოგზაურებში ტურისტების წილი 53%-დან (2010 წელი) 40%-მდე (2012 წელი) შეამცირა. მეორე მეთოდი ემყარება UNWTO რეკომენდაციას და გამოიყენება საქართველოს  ტურიზმის ეროვნული ადმინისტრაციის (GNTA) მიერ. ტურისტების რიცხოვნობა ამ შემთხვევაში გამოითვლება საერთაშორისო ტურიზმის გამოკითხვის შედეგებზე დაყრდნობით. ACT რეგულარულად ატარებს 15 წლის და უფროს საერთაშორისო ვიზიტორთა შემთხვევითი შერჩევის მეთოდით გამოკითხვას ქვეყნის დატოვებისას GNTA-ის სპეციალისტების მიერ მომზადებული სპეციალური კითხვარის გამოყენებით. ინტერვიუები ხორციელდება საზღვრის კვეთის ნებისმიერი ტიპის  (სახმელეთო, აეროპორტი, რკინიგზა და პორტი) შემთხვევაში. კითხვარი საშუალებას იძლევა გამოვარჩიოთ „ვიზიტორები“ „მოგზაურებისგან“ და „ტურისტები“ „ვიზიტორებისგან“. შეკითხვაზე „გაათიეთ თუ არა ღამე საქართველოში უკანასკნელი მოგზაურობის დროს?“ დადებითი პასუხის შემთხვევაში საერთაშორისო ვიზიტორი კვალიფიცირდება ტურისტად. აღნიშნული მეთოდოლოგიაზე დაყრდნობით, 2013 წლის პირველი ცხრა თვის განმავლობაში (იანვარი-სექტემბერი 2013) ტურისტთა წილმა საერთაშორისო ვიზიტორებში 62.5% (2 536 853) შეადგინა. <h5>იზრდება თუ არა საქართველოში ტურისტების რიცხვი?</h5> არსებული მონაცემების ანალიზი ცხადყოფს, რომ საქართველოში საერთაშორისო მოგზაურების რიცხვი ნამდვილად იზრდება. 2013 წლის პირველი ათი თვის განმავლობაში ეს მაჩვენებელი გასული წლის ანალოგიურ პერიოდთან შედარებით 24%-ით გაიზარდა, რაც წინა წლების პოზიტიურ ტენდენციას აგრძელებს. შინაგან საქმეთა სამინისტროს საზღვრის კვეთის მონაცემების მიხედვით, გაზრდილია ტურისტთა რიცხვიც, თუმცა GNTA-ის ანალოგიური მაჩვენებლების არარსებობის გამო შსს-ს მონაცემების გადამოწმება შეუძლებელია. <h5>საერთო საზღვრების როლი</h5> ქვემოთ მოცემულ ცხრილში ნაჩვენებია 2013 წლის იანვარი-სექტემბერის მონაცემები ძირითადი ვიზიტორი ქვეყნებიდან: აზერბაიჯანიდან, სომხეთიდან, თურქეთიდან, პოლონეთიდან და რუსეთიდან შემოსულ საერთაშორისო ვიზიტორებში ტურისტების წილის შესახებ. მაჩვენებლები ეყრდნობა GNTA-ის გამოკითხვის შედეგებს (სხვა ქვეყნების მონაცემები შერჩევის ზომის შეზღუდულობის გამო არ არის საკმარისად საიმედო). ცხრილიდან ნათლად ჩანს, რომ საქართველოს არამოსაზღვრე ქვეყნებიდან შემოსულ საერთაშორისო ვიზიტორებში ტურისტების წილი მაღალია – პოლონეთი (99.3%) და უკრაინა (88.9%), მაშინ როცა ანალოგიური მაჩვენებელი მოსაზღვრე ქვეყნებიდან საკმაოდ დაბალია და მერყეობს 53.4%-დან (თურქეთი) 64,1%-მდე (რუსეთი). არსებული მონაცემების მიღმა არსებული მარტივი სიმართლე არის ის, რომ საქართველოს სახმელეთო გზები, რკინიგზა და საზღვაო პორტი წარმოადგენს ძირითად სატრანსპორტო კორიდორს მის ზღვაზე გასასვლელის არმქონე და პოლიტიკურად და ეკონომიკურად იზოლირებული მეზობლებისთვის.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2316	http://www.iset.ge/blog/?p=2331
Thomas Hobbes (1588-1679) in his Leviathan describes the conditions where “ there is no place for Industry; because the fruit thereof is uncertain; and consequently no Culture of the Earth; no Navigation, nor use of the commodities that may be imported by Sea; no commodious Building; no Instruments of moving, and removing such things as require much force; no Knowledge of the face of the Earth; no account of Time; no Arts; no Letters; no Society; and which is worst of all, continual fear, and danger of violent death; And the life of man, solitary, poor, nasty, brutish, and short. ” Most of us take as a given the necessity of strong property rights protection. It is hard to imagine economies that could flourish and develop if security of persons and property conditions are not met. But do we necessarily need the authority of the government – a ‘state’ – to guarantee property rights?  Surprisingly many people nowadays would disagree. While carrying a gun and defending one’s own life and property may seem like a viable alternative to relying on the state for protection, can we fully imagine what happens when the authority of the state seizes to function?  Georgia can draw on its own experience to answer this question. A FAILED STATE Kutaisi, the hometown of the first author of this article, was a city known for the so called “thieves-in-law” until the early 2000s. No business would sustain long without protection provided by Krisha , i.e. an “authority” that would secure the business against crime and other Krishas. It was strongly recommended to stay at home after 6pm, as there was much violence in the streets. Even home was not a safe place. Burglars would not mind to break into an apartment of house for a TV set or a leather coat.  Moreover, after the robbery you would typically get a call from an intermediary, trying to sell the robbed item back to you. Police has usually been out of the game. First of all, victims of crime have rarely been willing to approach the police due to the widespread attitude that a real man should solve own problems himself and not deal with the “dogs” (a slang for “policemen”). Second, police has been quite closely cooperating with instead of fighting against the criminal society. Consequently, when thinking about rule of law violation, the first thing that comes to mind are those dark 1990’s. It has not been just Kutaisi, organized crime affected (in some of them it still does) citizens all over the post-soviet states. As the American sociologist Louise I. Shelley puts it: “Organized crime affects citizens through: the privatization process, increased violence in daily life, higher rates of personal and property crime, more deviance, higher prices, and reduced personal security.” (“Post-Soviet Organized Crime,”  Demokratizatsiya , Vol. 2, No.3, (Summer 1994), pp. 341-58.)  The most alarming part of the story was the influence of the criminal ideology on the youth. In Kutaisi, many young boys dreamed about becoming a “thief-in-law” and were proud of acquaintances with (abundant) criminal authorities in the city. Georgia was in fact a failed state. Under the circumstances when the sovereign state lost its ability to protect citizens from violence and crime, the demand for security in the society was met – ironically – by the criminal authorities themselves. Thieves-in-law supplied the security guarantees (of course, for a hefty price) when the state was too weak to do so. The existence of a large shadow economy provided, at the time, another justification for criminal authorities’ existence. According to Austrian economist Friedrich Schneider, in 2002-2003 Georgia had the second largest shadow economy (after Bolivia) among the 145 countries of the world. While the shadow economy was flourishing even during the Soviet times, in 2002-2003 as much as 68% of the country’s economic activity was not legal (cf. “Shadow Economies of 145 Countries all over the World: What do we really know?” Working Paper, 2006). This of course implied that the state would not be able to serve as a legal authority for solving the disputes between conflicting parties. In this kind of situation, having criminal authorities to solve interpersonal disputes was simply a necessity. Arguably, without such “dispute-solving institutions” and the state so weak at the same time, country’s economy would perform even worse. WHY DO WE NEED THE STATE? A model developed by the American political economist Herschel I. Grossman (“Producers and Predators”, Pacific Economic Review , pages 169–187) gives an insight into why the equilibrium with ‘collective protection’ of property rights is superior to the one with ‘individual protection’. In Grossman’s model people can earn income by choosing to be either producers or predators (criminals). When predators are present, the producers would have to divide their time between production and protection of property. The model shows that in the absence of collective “guarding against predators”, social costs of predation are high, as producers themselves individually spend time on guarding their own possessions, devoting less time to productive economic activity. As a result, society achieves only a sub-optimal outcome, with lower return to every party involved: both predators and producers. In case of collective guarding, on the other hand, producers devote their whole time to productive activity and predation is also reduced as a result of increased costs to the predators. Yet, the question remains: why is it not optimal to rely on criminal authorities to provide collective protection, instead of relying on the elected government’s authority?  It is perhaps best understood in terms of the ‘conflict of interest’ between the criminal organization’s ‘job’ as private security guards and their goal to maximize the rents from theft.  Once a criminal group achieves a monopoly power in a certain area, no one prevents them from seizing the private property they vowed to protect. This would be the most likely outcome given that a criminal group in a monopoly position does not have a reputation to preserve, and cannot be ‘voted out of the office’. The same argument would of course hold for any authoritarian state that usurps the political power. Any state where courts and police are regarded as ‘puppets’ manipulated by the authorities. A HAPPY END FOR NOW, BUT RISKS REMAIN For Kutaisi, and for Georgia, one can say, the crime story had luckily a happy ending. The robust reform of police system and intolerance towards criminal brought the indispensable characteristic of the state – monopoly on the legitimate use of physical force – back to the state. Crime rates, as well as the share of shadow economy have gone down significantly. “Criminal qualification” is no more attractive for the youth of Georgia. However, people still do not trust the party that judges who is right and who is wrong. Looking at CRRC figures, Georgian people’s trust in the institutions directly responsible for enforcing property rights (i.e. courts and police) has improved from 2008 to 2011 and is higher than comparable numbers for our South Caucasian neighbors. Even so, trust in police is almost twice higher than that in court system. Obviously, additional work needs to be done in this respect. According to Babych and Fuenfzig (“An Application of the Growth Diagnostics Framework: The Case of Georgia”, ISET Policy Institute, 2012) lack of broadly interpreted property rights is a binding constraint to Georgia’s economic growth. And property rights include judicial independence, among other things. Even though the situation now is better than back in the 1990’s , protection and enforcement of property rights is and should still be on the government’s to-do-list. After the experiences made in the 1990’s, it is difficult to change people’s prior belief that the state is the one who abuses (and not protects) the private property. As security depends on subjective attitudes, it is very important to instill people’s trust in the system. Before the reforms, local businesses avoided taxes but paid to criminal authorities for their security. Now they are paying taxes to the government. Without successful prior experience in a market economy, for some of them the only thing that has changed is the recipient of the money they paid. In this situation, it would be good if the state representatives illustrate the difference between the two payments. Politicians like to brag about how long roads they have paved but nobody ever mentions that taxpayers’ money is spent on the provision of public services by the government. People should realize the difference between taxpaying and racketeering, and if Georgia will succeed in building an impartial judicial system, the country may move on towards the rule of law that is so essential for its economy to succeed.	თომას ჰობსი (1588-1679) თავის ლევიათანში აღწერდა მდგომარეობას, რომელშიც „არ რჩება ადგილი შრომისმოყვარეობისათვის, ვინაიდან არავისთვის არ არის უზრუნველყოფილი მისი შრომის ნაყოფი; ამიტომ არ არის მიწათმოქმედება, არ არის საზღვაო ვაჭრობა, არ არის ზღვაოსნობა, არ არის მოხერხებული ნაგებობები, არ არსებობს ნივთების გადაადგილებისა და მოძრაობის საშუალებები, რაც დიდ ძალისხმევას მოითხოვს, არ არსებობს ცოდნა მიწის ზედაპირის შესახებ, არ არის დროის გაზომვა, არ არის ხელოვნება, არ არის ლიტერატურა, არ არის საზოგადოება და რაც ყველაზე უარესია, ესაა იძულებითი სიკვდილის მუდმივი შიში, ხოლო ადამიანის სიცოცხლე ხანმოკლე, უიმედო, ღარიბი და განმარტოებულია.“ მიუხედავად შესაძლო აზრთა სხვადასხვაობისა იმასთან დაკავშირებით, მაინცდამაინც სახელმწიფო უნდა იყოს თუ არა საკუთრების უფლების გარანტი, უმრავლესობა თანხმდება იმაზე, რომ ეს უფლება აუცილებლად უნდა იყოს დაცული. წარმოუდგენელია ეკონომიკური განვითარება იმ პირობებში, როცა ადამიანთა და საკუთრების უსაფრთხოება უზრუნველყოფილი არაა. ინდივიდებს, რა თქმა უნდა, შეუძლიათ ატარონ იარაღი საკუთარი სიცოცხლისა და საკუთრების დასაცავად, მაგრამ შეგვიძლია კი წარმოვიდგინოთ რა მოხდება, თუკი დაირღვევა სახელმწიფოს მონოპოლია ფიზიკური ძალის გამოყენებაზე? ალბათ ძნელი არ იქნება, რადგან ამ კითხვაზე პასუხი საქართველოს არც თუ შორეული წარსულია. არშემდგარი სახელმწიფო სტატიის ერთ-ერთი ავტორის მშობლიური ქალაქი, ქუთაისი ერთ დროს (2000-იანი წლების დასაწყისამდე) ე.წ „კანონიერი ქურდებით“ იყო განთქმული. ვერცერთი ბიზნესი გაძლებდა ე.წ. „კრიშას“ (ე.ი. კრიმინალური ავტორიტეტი, რომელიც ბიზნესებს ბოროტმოქმედებისა და სხვა „კრიშებისგან“ იცავდა) მფარველობის გარეშე. რიგითი მოქალაქეებისთვის კი ბოროტმოქმედთა შიშით საღამოს 6 საათის შემდეგ სახლიდან გასვლა არ იყო მიზანშეწონილი. პრინციპში, არც სახლი იყო უსაფრთხო ადგილი. ქურდები ტელევიზორის ან ტყავის ქურთუკის გამო ბინაში შეჭრასაც არ ერიდებოდნენ. მეტიც, კრიმინალები ქურდობის შემდეგ მსხვერპლს ჩვეულებრივ შუამავლის მეშვეობით უკავშირდებოდნენ ნაქურდალის მეპატრონისთვის უკან მიყიდვის მიზნით. პოლიცია, როგორც წესი, თამაშგარე მდგომარეობაში იყო. უპირველეს ყოვლისა, დანაშაულის მსხვერპლთ იშვიათად სურდათ „ძაღლებთან“ (პოლიციელის აღმნიშვნელი ჟარგონი) საქმის დაჭერა იმ გავრცელებული შეხედულების გამო, რომ კაცურმა კაცმა საკუთარი პრობლემები თვითონ უნდა მოაგვაროს. და მეორე, პოლიცია უფრო თანამშრომლობდა კრიმინალებთან, ვიდრე ებრძოდა მათ. შედეგად, ბნელი 90-იანების ქუთაისი კარგი მაგალითია იმისა, თუ რა ხდება მაშინ, როცა კანონის უზენაესობა უზრუნველყოფილი არ არის. თუმცა ეს არ იყო მხოლოდ ქუთაისი, ორგანიზებული დანაშაული მსგავს პირობებში აცხოვრებდა მთელი პოსტსაბჭოთა სივრცის მოქალაქეებს (ზოგიერთ ქვეყანაში მდგომარეობა არც კი შეცვლილა). როგორც ამერიკელი სოციოლოგი ლუის ი. შელი აღნიშნავდა: „ორგანიზებული დანაშაულის მოქალაქეებზე ზეგავლენის ილუსტრაციას წარმოადგენს პრივატიზაციის პროცესის მიმდინარეობა, მზარდი ძალადობა ყოველდღიურ ცხოვრებაში, ადამიანისა და ქონების წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულის მაღალი დონე, მეტი კანონდარღვევა, მომატებული ფასები და ადამიანთა შემცირებული უსაფრთხოება“ (“Post-Soviet Organized Crime,” Demokratizatsiya, Vol. 2, No.3, (Summer 1994), pp. 341-58). ამ ამბის ყველაზე შემაშფოთებელი ნაწილი კი კრიმინალური იდეოლოგიის ახალგაზრდებზე ზემოქმედება იყო. ქუთაისელი ბიჭების უმრავლესობა „კანონიერ ქურდობაზე“ ოცნებობდა და ქალაქის (უხვ) კრიმინალურ ავტორიტეტებთან ნაცნობობით ამაყობდა. ფაქტიურად, საქართველო არშემდგარი სახელმწიფო იყო. იმ პირობებში კი, როცა სუვერენული სახელმწიფო მოქალაქეთა ძალადობისა და დანაშაულისგან დაცვას ვერ უზრუნველყოფდა, ბედის ირონიით საზოგადოების უსაფრთხოების მოთხოვნას თვითონ კრიმინალური ავტორიტეტები აკმაყოფილებდნენ. „კანონიერი ქურდები“ უსაფრთხოების გარანტიების მიმწოდებლები აღმოჩნდნენ მაშინ, როცა სახელმწიფო ამისთვის ზედმეტად სუსტი იყო. რაღა თქმა უნდა, ამ გარანტიების საფასური ხშირ შემთხვევაში საკმაოდ მოზრდილი თანხა იყო. დიდი ჩრდილოვანი ეკონომიკის არსებობა კრიმინალური ავტორიტეტების არსებობის კიდევ ერთი ახსნაა. ავსტრიელი ეკონომისტის, ფრიდრიხ შნაიდერის მიხედვით, საქართველოს 2002-2003 წლებში მეორე ყველაზე მოზრდილი (ბოლივიის შემდეგ) ჩრდილოვანი ეკონომიკა ჰქონდა გამოკვლეულ 145 ქვეყანას შორის. ჩრდილოვანი ეკონომიკა, რომელიც საბჭოთა პერიოდიდან მოყოლებული ყვაოდა, 2002-2003 წლებში ქვეყნის ეკონომიკური აქტივობის 68%-ს შეადგენდა (იხ. “Shadow Economies of 145 Countries all over the World: What do we really know?” Working Paper, 2006). ეს კი, თავის მხრივ, გულისხმობდა, რომ სახელმწიფო დაპირისპირებულ მხარეთა შორის დავების მომგვარებლად ვერ გამოდგებოდა. ამ სიტუაციაში კრიმინალური ავტორიტეტების მიერ ამ ფუნქციის თავის თავზე აღება აუცილებელიც კი იყო. სრულიად შესაძლებელია, რომ ამგვარი „დავების მომგვარებელი ინსტიტუტის“ გარეშე სუსტ სახელმწიფოში ქვეყნის ეკონომიკა უარესი სცენარით განვითარებულიყო. რატომ გვჭირდება სახელმწიფო? ამერიკელი პოლიტეკონომისტის, ჰერშელ ი. გროსმანის (“Producers and Predators”, Pacific Economic Review,pages 169–187) მოდელი გვეხმარება იმის გაგებაში, თუ რატომ არის საკუთრების უფლების „კოლექტიური თავდაცვით“ მიღწეული წონასწორობა „ინდივიდუალური თავდაცვით“  მიღწეულზე უკეთესი. გროსმანის მოდელში ადამიანები შემოსავალს იღებენ ან მწარმოებლობით ან მიმტაცებლობით (კრიმინალით). კრიმინალთა არსებობისას მწარმოებლები თავიანთი დროის ნაწილს საკუთრების დაცვას უთმობენ. მოდელი აჩვენებს, რომ კოლექტიური „გუშაგობის“ გარეშე, მტაცებლობის სოციალური დანახარჯები მაღალია, რადგან მწარმოებლები ინდივიდუალურად ხარჯავენ დროს თავიანთი საკუთრების დარაჯზე და ნაკლებ დროს უთმობენ ნაყოფიერ ეკონომიკურ საქმიანობას. შესაბამისად, საზოგადოება ოპტიმალურ შედეგს ვერ აღწევს: მწარმოებლებიცა და კრიმინალებიც დაბალ შემოსავალს ჯერდებიან. კოლექტიური დარაჯობის პირობებში კი, მწარმოებლები თავიანთ დროს მხოლოდ წარმოებას უთმობენ და მიმტაცებლების დანახარჯების ზრდასთან ერთად კრიმინალიც მცირდება. ჩნდება კითხვა: რით არის კრიმინალური ავტორიტეტების მიერ შემოთავაზებული კოლექტიური დაცვა არჩეული ხელისუფლების მიერ გარანტირებულზე უარესი? „ინტერესთა კონფლიქტის“ ცნება ნათელს ჰფენს ამ კითხვაზე პასუხს. ინტერესთა კონფლიქტი კი თავს იჩენს კრიმინალური ორგანიზაციების „სამსახურს“, როგორც კერძო უსაფრთხოების დამცველისა და მათივე მთავარ მიზანს ქურდობიდან ნადავლის მაქსიმიზაციას შორის. როგორც კი კრიმინალური ჯგუფი მიაღწევს ძალაუფლების მონოპოლიას რაიმე ტერიტორიაზე, ვეღარავინ შეაკავებს მას იმავე კერძო საკუთრების მითვისებისგან, რომლის დაცვაც აღთქმული ჰქონდა. ეს ყველაზე მოსალოდნელი შედეგია იმის გათვალისწინებით, რომ მონოპოლისტის პოზიციაში მყოფ კრიმინალურ ჯგუფს არ აქვს სტიმული დაიცვას მიცემული სიტყვა და არც საზოგადოებას ძალუძს მისი „გადარჩევა“. რა თქმა უნდა, იგივე არგუმენტი მართალია ავტორიტარული სახელმწიფოებისათვისაც, სადაც მთავრობა პოლიტიკური ძალაუფლების უზურპაციას ახდენს, სასამართლოები და პოლიცია კი მარიონეტებადაა ქცეული. ბედნიერი დასასრული ამ დროისათვის, მაგრამ დარჩენილი რისკები ქუთაისისთვის და საქართველოსთვის, შეიძლება ითქვას, რომ დანაშაულის ისტორიას ბედნიერი დასასრული ჰქონდა. პოლიციის ძირფესვიანმა რეფორმამ და დანაშაულის მიმართ ნულოვანი ტოლერანტობის პოლიტიკამ სახელმწიფოს მისი განუყოფელი მახასიათებელი — ფიზიკური ძალის გამოყენების კანონიერი მონოპოლია დაუბრუნა. საგრძნობლად შემცირდა დანაშაულის დონე, ისევე როგორც ჩრდილოვანი ეკონომიკის წილი. აღარც “კრიმინალური კვალიფიკაციაა” მიმზიდველი ქართველი ახალგაზრდებისთვის. მიუხედავად ამისა, ხალხის ნდობა იმ ინსტიტუტისადმი, რომელიც მტყუან-მართალს არჩევს, არც ისე მაღალია. კავკასიის რესურსების კვლევის ცენტრის მონაცემებით, ქართველი ხალხის ნდობა კერძო საკუთრების დაცვაზე პირდაპირ პასუხისმგებელი ინსტიტუტების (სასამართლო და პოლიცია) მიმართ გაიზარდა 2008 წლიდან 2011 წლამდე. ამ მაჩვენებლებით საქართველო უკეთეს მდგომარეობაშია სამხრეთ კავკასიელ მეზობლებთან შედარებითაც. თუმცა ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ პოლიციის მიმართ ნდობა თითქმის ორჯერ აღემატება სასამართლო სისტემისადმი ნდობის მაჩვენებელს. აშკარაა, რომ ამ მიმართულებით გასაკეთებელი კიდევ ბევრია. ბაბიჩისა და ფიუნფციგის (“An Application of the Growth Diagnostics Framework: The Case of Georgia”, ISET Policy Institute, 2012) მიხედვით, საქართველოს ეკონომიკურ ზრდას ფართოდ განმარტებული საკუთრების უფლებები ზღუდავს. ეს უკანასკნელი კი, თავის მხრივ,  სასამართლოს დამოუკიდებლობასაც მოიცავს. მიუხედავად მდგომარეობის გამოსწორებისა, საკუთრების უფლების დაცვა და იძულება არის და უნდა იყოს კიდეც მთავრობის მოსაგვარებელ პრობლემათა სიაში. 90-იანი წლების გამოცდილების შემდეგ ხალხს ჩამოუყალიბდა სტერეოტიპი, რომ სახელმწიფო არის მხარე, რომელიც ხელყოფს (არათუ იცავს) კერძო საკუთრებას. ამ სტერეორიპის დანგრევა საკმაოდ ძნელია, მაგრამ აუცილებელი, რადგან უსაფრთხოება სუბიექტური განცდაა და ეს განცდა ამდენად მნიშვნელოვანია ქვეყნის კეთილდღეობისთვის. რეფორმებამდე ადგილობრივი ბიზნესები თავს არიდებდნენ გადასახადებს, მაგრამ „ყიდულობდნენ“ უსაფრთხოებას კრიმინალური ავტორიტეტებისგან. ამჟამად მოქალაქეები გადასახადებს უხდიან სახელმწიფოს. საბაზრო ეკონომიკაში წარმატებული გამოცდილების გარეშე ბევრი რიგითი მოქალაქისთვის რაც შეიცვალა, არის მისი შრომით მოპოვებული შემოსავლის მიმთვისებლის ვინაობა. ამ სიტუაციაში კარგი იქნებოდა, თუ ხელისუფლების წარმომადგენლები ნათელს მოჰფენდნენ ამ ორ „გადასახადს“ შორის განსხვავებას. პოლიტიკოსებს უყვართ ტრაბახი იმაზე, თუ რამდენი კილომეტრი გზა დააგეს, მაგრამ თითქმის არავინ აღნიშნავს, რომ საზოგადოებრივი საქონლის მიწოდებაზე ჩვენი გადასახადის გადამხდელების ფულიც იხარჯება. მინიმუმ ორი რამ უნდა მოხდეს იმისთვის, რომ საქართველომ განაგრძოს წინსვლა კანონის უზენაესობისკენ. პირველი, ხალხმა უნდა გააცნობიეროს განსხვავება გადასახადსა და რეკეტით გამოძალულ თანხას შორის. და მეორე, საქართველომ უნდა მიაღწიოს მიუკერძოებელ სასამართლო სისტემას. მხოლოდ ამ შემთხვევაში შეიქმნება უკეთესი პირობები საბაზრო ეკონომიკის გამართული ფუნქციონირებისთვის.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2295	http://www.iset.ge/blog/?p=2342
Last year, Prime Minister Bidzina Ivanishvili announced his plans to set up a so-called co-investment fund. It took a year for this idea to mature, but finally a group of financially potent investors endowed the fund with 6 billion dollar. 15 % of the capital is provided by Bidzina Ivanishvili himself, the remaining 85% are held by the Abu Dhabi Group, the Ras Al Khaimah Investment Authority (both United Arab Emirates), Milestone International Holding from China, Mr. Alexander Moshkevich from Kazakhstan, capital of the late Badri Patarkatsishvili, Batumi Industrial Holdings (a daughter of KazTransOil), Chalik Holdings from Turkey, and the State Oil Fund of Azerbaijan (not SOCAR but SOFAR ). The fund is registered offshore; it intends to attract further capital from other sources and primarily invest it in Georgia. WHY FORMING AN INVESTMENT FUND? Forming a fund instead of investing individually yields the benefit of sharing the costs of large projects among multiple investors. Likewise, the risks associated with such projects are pooled. In this way, promising projects that are too large to be carried out by individual investors become feasible. And investing in a greater number of projects than would be realizable by individual investors makes the overall portfolio return more predictable. In addition, investing capital yields economies of scale . Most of the expenditures associated with operating a fund are essentially fixed costs: they do not depend on how much money is accumulated. The fund management can administer 1 billion dollars or 10 billion dollars, but the cost of managing remains roughly the same. Also the cost of detecting and analyzing profitable investment opportunities is not proportional to the amount of money concentrated in the fund. Hence, the more money is in a fund, the lower is the percentage that needs to be spent for its management. The Georgian Co-Investment fund is interested to engage in the energy, manufacturing, tourism, agriculture and logistics sectors.  The fund will provide between 25% and 75% of the capital of projects that must have a volume of at least 5 million dollar. As opposed to a standard investment fund, a co-investment fund does not finance 100% of an investment project. This reduces the risk to the fund investors for two reasons. Firstly, the party providing the remaining percentage of capital also has to be convinced that the project is profitable – hence, there is a lower risk of the fund management investing into a faulty project. Secondly, the other investors may sometimes be better acquainted with the project at hand. For example, there may be a company with substantial growth potential and some capital, yet not enough to carry out the necessary investments. The company may know its potential better than anybody else, and if it is willing to engage with at least 25% in the project, this indicates that it really believes in its potential. UNINFORMED CRITICISM Soon after the fund was presented, a plethora of criticism was expressed, some of which revealed startling economic ignorance. Some politicians claimed that the new fund was not needed because the old government had already established the Partnership Fund in 2012. This is argument is mistaken, as the Co-Investment Fund and the Partnership Fund have little more in common than the word “Fund” in their names. The Partnership Fund owns the Georgian Oil and Gas Corporation, the Electricity System Commercial Operator, the Georgian State Electro System, 25% of Telasi, and other government-owned shares. The Partnership Fund is entirely owned by the government, and so it is essentially a device of the Georgian government to organize its commercial activities. Therefore, the claim that the Co-Investment Fund “plagiarized” from the Partnership Fund, as expressed in parliament, is pointless. Even if the web pages of both funds look similar, the Co-Investment Fund pursues an entirely different goal than the Partnership Fund. The first was set up to invest the money of its private owners and aims to generate private profits. The latter bundles the commercial economic activities of the government and thus serves public interests. Other questions that came up in the media missed the point. For example, it was asked why the new fund was needed if the Partnership Fund already existed. The answer is that the two funds are economically completely different entities, and economically they are no substitutes for each other. Likewise, it was asked why the Co-Investment Fund was registered on the Cayman Islands, and why it had its particular objectives. The simple answer is that the owners of the fund decided to do so and that this decision was not illegal. Private business activities must be legal but do not need to comply with expectations and opinions of the general public. HOPES AND CONCERNS Clearly, the new fund may fuel economic activities in sectors that are in dire need of capital, in particular projects that are considered to be too big or too risky by commercial banks. Georgian banks, often slammed for high lending interest rates and what is perceived to be excessive risk aversion, will be exposed to healthy competition. As the initiator of the Co-Investment Fund happens to be the Prime Minister of Georgia, the only serious reservation one may have against this initiative is the conflict of interest that may arise if a leading politician is so heavily engaged in the economy of his country. Bidzina Ivanishvili announced to step down from his office soon, yet there is no question that he will remain an influential person in Georgian politics. This will give him substantial lobbying power that could be used for the projects in which the fund invests. However, in economics we learn that everything has a price. And also fresh capital does not come for free.	შარშან პრემიერ მინისტრმა, ბიძინა ივანიშვილმა განაცხადა რომ თანაინვესტირების ფონდის დაარსებას გეგმავდა, და აი ერთი წლის შემდეგ ფინანსურად ძლიერი ინვესტორების ჯგუფმა დაარსეს კიდეც 6 მილიარდი დოლარის მოცულობის ფონდი. მასში  დაახლოებით 15% ბიძინა ივანიშვილმა შეიტანა, დანარჩენი 85% კი ეკუთვნის: “დაბი” ჯგუფს, რაკიას, (ორივე არაბთა გაერთაინებული საემიროებიდან) ჩინურ მაილსთოუნ ჰოლდინგს, ალექსანდრე მაშკევიჩს ყაზახეთიდან, ბადრი პატარაკაციშვილის ოჯახს, ბათუმის ინდუსტრიულ ჰოლდინგს, (ყაზტრანსოილის შვილობილი კომპანია) თურქულ ჩალიკ ჰოლდინგს, და აზერბაიჯანის ნავთობის სახელმწიფო ფონდს. ფონდი დარეგისტრირებულია ოფშორულ ზონაში და მიზნად ისახავს კაპიტალის უპირატესად საქართველოში დასაბანდებლად მოზიდვას. რატომ აყალიბებენ საინვესტიციო ფონდებს? საინვესტიციო ფონდის წევრობას ინდივიდუალურ ინვესტირებასთან შედარებით გარკვეული უპირატესობები აქვს. დიდი პროექტების ხარჯების და რისკების რამოდენიმე ინვესტორზე განანაწილება  ერთი-ერთი ამ უპირატესობათაგანია. ამ გზით, შესაძლებელია ისეთი მომგებიანი პროექტების განხორციელება, რომლებიც ცალკე, ერთი ინვესტორისთვის, ზედმეტად დიდია (ზედმეტად დიდ კაპიტალს მოითხოვს). ამას გარდა თუ შევადარებთ  საინვესტიციო ფონდის საშუალებით მრავალფეროვან პროექტებში მონაწილეობით მიღებულ შემოსავალს და შემოსავალს პროექტებიდან რომლის განახორციელებაც ერთ ინვესტორს შეუძლია, მივიღებთ რომ პირველი უფრო პროგნოზირებადი იქნება. ამასთანავე, ფონდში ფულის ჩადება იძლევა მასშტაბის ეკონომიურობას. ფონდის მართვის ძირითადი ხარჯები მეტ-ნაკლებად მუდმივია და არაა დამოკიდებული ფონდში დაგროვებული თანხის რაოდენობაზე.  ფონდის მენეჯმენტი შეიძლება განაგებდეს 1 მილიარდს და შეიძლება განაგებდეს 10 მილიარდს,  მაგრამ ამით მენეჯმენტის ღირებულება დიდად არ იცვლება. ასევე მომგებიანი პროექტების მოძიების და გაანალიზების ხარჯებიც არაა ფონდში არსებული თანხის პროპორციული.  აქედან გამომდინარე, რაც მეტია ფული ფონდში, მით ნაკლები წილი იხარჯება მენეჯმენტზე. საქართველოს თანაინვესტირების ფონდი დაინტერესებულია ჩაერთოს ენერგეტიკის, ტურიზმის, სოფლის მეურნეობის და ლოჯისტიკის სექტორებში.  პროექტებში ფონდის თანამონაწილეობა  განსაზღვრულია 25-დან 75 პროცენტამდე და ამასთან პროექტის ღირებულება უნდა აღემატებოდეს 5 მილიონ დოლარს. ჩვეულებრივი საინვესტიციო ფონდებისგან განსხვავებით, თანაინვესტირების ფონდი პროექტების 100%-ს არ აფინანსებს.  ეს ამცირებს ფონდის რისკებს ორი მიზეზით. პირველი, დანარჩენი ნაწილის დამფინანსებელი მხარეებიც დარწმუნებული უნდა იყვნენ პროექტის მომგებიანობაში, რაც ამცირებს ფონდის მენეჯმენტის მიერ პროექტის არასწორად შერჩევის რისკს. მეორე, პროექტის დანარჩენი ნაწილის დამფინანსებელი შეიძლება უკეთ იყოს გათვიცნობიერებული პროექტში. მაგალითად, განვიხილოთ კომპანია ზრდის დიდი პოტენციალით, მაგრამ გაფართოებისთვის აუცილებელი ინვესტირებისთვის არასკამარისი კაპიტალით. სავარაუდოდ ამ კომპანიამ ყველაზე უკეთ იცის თავის პოტენციალი, და თუ ის თანახმაა ჩაერთოს პროექტში მინიმუმ 25 პროცენტით, ეს იმის მანიშნებელია რომ მას მართლა სჯერა თავისი პოტენციალის და შესაბამისად მისი არსებობაც უფრო რეალურია. ინფორმაციის ნაკლებობით გამოწვეული კრიტიკა ფონდის პრეზენტაციის შემდეგ ჭარბად გამოთქმული მოსაზრებებიდან ზოგიერთი აშკარად მოკლებულია ეკონომიკურ საფუძველს. ზოგი პოლიტიკოსი ამტკიცებდა, რომ ახალი ფონდი არ იყო საჭირო, რადგან არსებობდა ძველი მთავრობის მიერ 2012 წელს დაარსებული საპარტნიორო ფონდი. არგუმენტი უადგილოა, რადგან ამ ორ ფონდს, სიტყვა „ფონდის“ გარდა ბევრი არაფერი არა აქვთ საერთო. საპარტნიორო ფონდი ფლობს: სს “ნავთობისა და გაზის კორპორაციის”,“ელექტრო ენერგეტიკული სისტემის კომერციული ოპერატორის”,  და  სს “საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემის” აქციათა 100 პროცენტს და “თელასის” დაახლოებით 25 პროცენტს. საპარტნიორო ფონდი მთლიანად სახელმწიფოს საკუთრებაშია და მარტივად რომ ვთქვათ, ის საქართველოს მთავრობისთვის კომერციული აქტივობების განხორციელებების საშუალებაა. პარლამენტში საინვესტიციო ფონდის შემქმნელებს პლაგიარიზმში დასდეს ბრალი. თითქოს ის ზუსტად იგივე იყო, რაც საპარტნიორი ფონდი. ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ამის მტკიცება მართებული არ უნდა იყოს.  მიუხედავად იმისა, რომ ამ ორი ფონდის ვებ-გვერდები ერთნაირად გამოიყურება, მათი მიზნები ერთმანეთისგან თვისობრივად განსხვავდება. თანაინვესტირების ფონდი აბანდებს კერძო კაპიტალს იმ მიზნით, რომ მის კერძო მფლობელებს მოუტანოს მოგება, ხოლო საპარტნიორო ფონდი განაგებს სახელმწიფო კაპიტალს და ამდენად, უნდა ემსახურებოდეს სახელმწიფო ინტერესებს. მედიაში სხვა ისეთი კითხვებიც გაჟღერდა რომლებიც საკითხის არასწორ აღქმაზე მიუთითებდა. მაგალითად, „რა საჭირო იყო ახალი ფონდი როცა უკვე არსებობდა საპარტნიორო ფონდი?“ ეკონომიკური თვალსაზრისით ეს ორი ფონდი სავსებით განსხვავებულია ერთმანეთისგან და ერთი მეორეს ვერ ჩაანაცვლებს. ასევე გაჩნდა კითხვა, „რატომ დარეგისტრირდა თანაინვესტირების ფონდი კაიმანის კუნძლებზე?“ ან „რატომ აქვთ ეს კონკრეტული მიზნები და არა სხვა?“ ამ კითხვებზე პასუხი მარტივია, იმიტომ რომ ფონდის მეპატრონეებმა გადაწყვიტეს ასე და ამ გადაწყვეტილებაში უკანონო არაფერი არაა. კერძო ბიზნეს საქმიანობა არაა აუცილებელი ამართლებდეს საზოგადოების მოლოდინებს ან ეთანხმებოდეს მის მოსაზრებებს, ერთადერთი რაც მას მოეთხოვება, კანონიერებაა.  იმედები და ეჭვები ცხადია, რომ ახალ ფონდს შეუძლია ეკონომიკურად განავითაროს ის სექტორები, რომლებსაც განსაკუთრებით სჭირდებათ კაპიტალი. კერძოდ, განახორციელოს ისეთი პროექტები რომლებსაც ბანკები ზედმეტად სარისკოდ მიიჩნევენ. ეს ჯანსაღ კონკურენციას გაუწევს ბანკებს, რომლებსაც ხშირად აკრიტიკებენ მაღალი საპროცენტო განაკვეთებისთვის. ის ფაქტი, რომ პრემიერ მინისტრი ფონდის ერთ-ერთი დამფუძნებელია და ის, რომ ქვეყნის წამყვანი პოლიტიკოსი აქტიურად იქნება ჩართული ქვეყნის კერძო ბიზნესში აჩენს ინტერესთა კონფლიქტის საფრთხეს. ესაა ყველაზე სერიოზული მიზეზი, რის გამოც შეიძლება ეჭვის თვალით შევხედოთ ფონდის დაარსებას. მიუხედავად იმისა, რომ ბიძინა ივანიშვილი გადაგომას აპირებს, ცხადია ის მაინც დარჩება გავლენიან ფიგურად ქართულ პოლიტიკაში. ეს კი მას მისცემს საინვესტიციო ფონდის პროექტების ლობირების საშუალებას. თუმცაღა ეკონომიკა გვასწავლის, რომ ყველაფერს თავის ფასი აქვს და მათ შორის ახალ კაპიტალსაც.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2285	http://www.iset.ge/blog/?p=2312
In Georgia today and in Europe in the past, villages owned pastures where every shepherd and cattle-herder in the community could take his animals. Grazing on these pastures was free and unrestricted. This land, owned by all villagers jointly, is traditionally referred to as the “commons” (in the last years, the term has been extended to also refer to free-to-use internet content). The access to common land is unregulated, and consequently the villagers utilize on this resource as much as they can. Due to the heavy overuse, the common land in villages has usually the worst conceivable quality. It is not given any break for regeneration, the grass gets completely eaten up, and there may not even be enough seeds left for replenishment in springtime. In the economic literature, the observation that common land suffers from overuse is known as the “Tragedy of the Commons”. It was first described by the American ecologist Garrett Hardin in 1968. The rational user of a common, Hardin argued, makes use of the resource until the benefits of its use equal its cost – which in case of a common is zero. Therefore the common will suffer from overuse until there is hardly any economic value left. If, contrarily, the piece of land would be owned by one individual farmer, he would take into account that he needs to feed his animals from that land in the next year as well. Therefore, he would make sure the quality of the pasture does not deteriorate in the long run. Yet in case of common land, the beneficiaries of a preservation of the resource would be all farmers in the village – thus, if a farmer would adopt a more restrictive usage of the resource, he would share the advantage but bear the full cost of his action. And because each user ignores the costs imposed on others, individual decisions cumulate to a tragic overuse and the destruction of the common. In Hardin’s opinion, the problem could be solved only by “either socialism or the privatism of free enterprise.” In socialism, the government would administer the common land (as well as all other productive capital) and plan the production so that there would be no overuse. Likewise, if all land was owned privately, the problem of overuse would not occur, as overuse is not in line with profit maximization. Hardin’s viewpoint was criticized by the American economist and 2009 Nobel Prize laureate Elinor Ostrom and her coauthors in a 1999 article (“Revisiting the Commons: Local Lessons, Global Challenges”, Science 284). Surveying international experiences, they found that government ownership and private property management are often themselves subjects to failures. In order to tackle the Tragedy of the Commons, they propose an extended and more comprehensive set of responses. Their insights are inspired by the observation that people in rural communities have often themselves come up with creative and surprising solutions to the Tragedy of the Commons. Ostrom did not look at Georgia, but if she would have done that, she might have found great evidence for her hypothesis. It seems as if in our country villagers found an ingenious way to circumvent the Tragedy of the Commons. THE COMMONS BELONG TO THE GODS Georgian culture boasts with a treasure of old myths and beliefs. The famous professor of English literature Joseph Campbell, praised for his work in the fields of comparative mythology and comparative religion, held the view that the main functions of myths is to validate and maintain the moral system that prevails in a society. A set of generally accepted rights and wrongs and proprieties and improprieties can prevent a society from drifting into chaos. At the same time, it can foster cooperation and – as I believe – it can be instrumental in solving the Tragedy of the Commons. As mentioned, Hardin proposed to solve the Tragedy of the Common by assigning private property rights, simply leaving no “common” resources. In Georgia, these property rights were indeed assigned, but not to villagers, but to their gods. Georgians grow up with the myth of Dali, the goddess of hunting and the “lady of stones and animals”, worshipped mainly in Svaneti. Likewise, Georgian myths tell about the figure of Ochopintre, the spirit of the forest and protector of wild animals. In Samegrelo, people believed in Tkashmapa, another queen of forests and wild animals. Traditionally, before a Georgian hunter set off to kill wild animals, he was required to pray to Dali, Tkashmapa, or Ochopintre and ask for permission to kill their living property. These deities were the ones who had “property rights” on wild animals, and so the wild animals actually were not really a common resource. The deities might become quite dangerous if annoyed, and the hunters expected to face dire consequences if they did not obtain permission to kill an animal. Tkashmapa, the Megrelian queen of forests used her beautiful golden hair for suffocating humans who were cutting young trees in the forests. Likewise, Dali and Ochopintre were boiling if hunters killed the offspring of wild animals. Some areas of Georgia had taboos that prevented overuse. In the Racha region, a hunter was not permitted to kill more than three big animals during one hunt. A village was harshly punishing somebody who did not abide by this rule. In Svaneti and Khevsureti, a hunter who had killed 100 big beasts in his life (like bears and wild oxen) had to quit his hunting career and bury his gun. Many Georgians grew up with the fairy tales about Dali and the like, but they may not have realized the economic rationale behind these stories: preventing the Tragedy of the Commons. THE WISDOM OF MYTHS Myths are not created by particular individuals; rather, they form over many generations, undergoing modifications whenever they are forwarded, similar to the popular children’s game “Chinese Whispers”. Why is there so much wisdom in these myths then? The answer is evolution. Myths determine the rules a group adheres to, and those groups who have irrational or detrimental myths are disadvantaged to groups that believe in beneficial myths. The extinction of the Scythians, a tribe living in the Northern Caucasus, was certainly accelerated by the tradition of Scythian women to mutilate their breasts. Likewise, the Skoptsy , followers of a bizarre but highly popular cult in Imperial Russia, today cannot be found anymore. The habit of Skoptsy men to castrate themselves may have played a role in their disappearance. On the other hand, some religions were so successful in spreading over the world because they urge their followers to reproduce at high rates (and typically forbid the use of contraceptives). The discipline of applying evolutionary principles to human ideas is called memetics ; it was first formulated by the English biologist Richard Dawkins and has found many contributors ever since. The Georgian myths are the predecessors of the modern institutional settings of our society (of course, there were many other influences as well). Myths provide lively evidence of how people coexisted and were maintaining certain social order in old times. Are there “modern myths” that play a similar role today?	საქართველოში ყველა მწყემსს ან საქონლის მფლობელს შეუძლია გაუშვას საქონელი სოფლის საძოვარზე. ეს საძოვრები სოფლის საერთო საკუთრებაა და არცერთ ოჯახს არ ეკუთვნის. სოფლის მცხოვრებლები მას კოლექტიურად ფლობენ და, შესაბამისად, თითოეულს აქვს უფლება  თავისი საქონელი საერთო საძვარზე უფასოდ აძოვოს. სოფლის საერთო საკუთრებაში არსებულ მსგავს მიწას საერთო რესურსად მოიხსენიებენ. მიწის კოლექტიურად ფლობის მსგავსი ტრადიცია ოდესღაც ევროპაშიც არსებობდა. რადგანაც საერთო საძოვარები რეგულირებული არაა და ამავდროულად ყველა გლეხი ზრუნავს მხოლოდ საკუთარი საქონლის მოშენებაზე, დროთა განმავლობაში  ვიღებთ სოფლის მოსახლეობის მიერ ამ რესურსის უყაირათო მოხმარებას და საძოვრების ხარისხის გაუარესებას. მიწა თანდათან ღარიბდება, იფიტება და დგება მომენტი, როცა საძოვარი ნადგურდება. სიტუაციას, როცა ხდება საერთო საკუთრებაში არსებული მიწის ან სხვა რესურსის ზედმეტად გამოყენება, ეკონომიკურ ლიტერატურაში საერთო რესურსების ტრაგედიას უწოდებენ. ეს ცნება პირველად ამერიკელმა სოციოლოგმა გარეტ ჰარდინმა გამოიყენა 1968 წელს. ჰარდინის მიხედვით, საერთო რესურსების რაციონალური მომხმარებელი იყენებს რესურსს მანამ, სანამ მისი გამოყენებიდან მიღებული სარგებელი არ გაუტოლდება გამოყენების დანახარჯს, ეს უკანასკნელი კი საერთო რესურსების შემთხვევაში ბევრად უფრო დაბალია კერძო ინდივიდებისათვის, ვიდრე მთლიანად საზოგადოებისათვის. შედეგად, საერთო რესურსის გამოყენება ხდება მანამ, სანამ სრულად არ ამოიწურება მისი ეკონომიკური ღირებულება. ზემოთქმულისგან განსხვავებით, მიწის ნაკვეთი გლეხის საკუთრებაში რომ ყოფილიყო, ის დაიწყებდა ზრუნვას საძოვრის სამომავლო ხარისხზე და დაიცავდა მას განადგურებისაგან — მიმართავდა რესურსის გამოყენების შემზღუდველ ზომებს. კერძოდ, არ მოაშენებდა ზედმეტ საქონელს ან ,,დაასვენებდა“ მიწას. რა თქმა უნდა, მსგავსი ქმედებით საერთო საკუთრების შემთხვევაშიც შეეძლო გლეხს საძოვრის განადგურების თავიდან აცილება, თუმცა ამ დროს მას  სრულად მოუწევდა შეზღუდვის დანახარჯის  საკუთარ თავზე აღება მაშინ, როცა სარგებელი განაწილდებოდა თანასოფლელებს შორის. ადამიანების მიერ სხვებისათვის მიყენებული უარყოფითი გარეგანი ეფექტების უგულებელყოფას (ამ შემთხვევაში საკუთარი საქონლის რაოდენობის ზრდას) მივყავართ საერთო რესურსების განადგურებამდე. ჰარდინის აზრით, პრობლემის მოგვარება შეიძლება „ან სოციალიზმით ან კერძო საკუთრების უფლების მინიჭებით“. სოციალიზმის შემთხვევაში სახელმწიფო გაუწევს ადმინისტრირებას საერთო მიწას და დაგეგმავს წარმოებას ისე, რომ არ მოხდეს რესურსის უყაირათო გამოყენება. ანალოგიურად, კერძო საკუთრების შემთხვევაში ინდივიდებს გრძელვადიანი მაქსიმალური მოგებისაკენ სწაფვა უბიძგებდა იგივე შედეგისაკენ. ჰარდინის თვალსაზრისი  2009 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატმა ელინორ ოსტრომმა და მისმა კოლეგებმა გააკრიტიკეს 1999 წლის სტატიაში (Elinor Ostrom, Joanna Burger, Christopher B. Field, Richard B. Norgaard and David Policansky “Revisiting the Commons: Local Lessons, Global Challenges”, Science 284). საერთაშორისო გამოცდილების შესწავლის საფუძველზე მათ დაადგინეს, რომ საერთო რესურსების შემთვევაში ხშირად არ ამართლებს არც სახელმწიფო საკუთრება და არც კერძო საკუთრება.  საერთო რესურსების ტრაგედიის თავიდან ასაცილებლად ავტორები უფრო ფართო და ყოვლისმომცველ მიდგომას გვთავაზობენ. მათ მიერ შემოთავაზებული გზები ეყრდნობა იმ საინტერესო და მრავალფეროვან გამოცდილებას, რაც მსოფლიოში არსებობს საერთო რესურსების ტრაგედიის გადაწყვეტასთან დაკავშირებით, განსაკუთრებით სოფლებსა და თემებში. ოსტრიმს არ განუხილავს საქართველოს შემთვევა, თუმცა ეს რომ გაეკეთებინა მისი მიდგომის ძალიან საინტერესო მაგალითს აღმოაჩენდა. როგორც ჩანს, სოფლის მაცხოვრებლებმა ჩვენს ქვეყანაშიც მიაგნეს საერთო რესურსების ტრაგედიის გადაწყვეტის საკმაოდ კრეატიულ გზას. საერთო რესურსები – ღმერთების საკუთრება გასაოცარია, მაგრამ ქართული კულტურის საამაყო საგანძური ძველი მითები და წარმოდგენები შეიძლება გამოვიყენოთ საერთო რესურსების პრობლემის შესასწავლად. პროფესორი ჯოზეფ კემპბელი, ცნობილი თავისი ნაშრომებით  შედარებითი მითოლოგიისა და შედარებითი რელიგიის სფეროებში, მიიჩნევს რომ მითის ძირითად ფუნქციას საზოგადოების მორალურ ღირებულებათა სისტემის შემოწმება და შენარჩუნება წარმოადგენს. საზოგადოდ აღიარებული  ნორმები, მისაღები და მიუღებელი საქციელი იცავს საზოგადოებას ქაოსისაგან, ამავე დროს ხელს უწყობს თანამშრომლობას და ჩემი აზრით, საერთო რესურსების ტრაგედიის თავიდან აცილებასაც. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ჰარდინის მიერ შემოთავაზებული საერთო რესურსების ტრაგედიის გადაჭრის ერთ-ერთი გზა სოფლის საერთო რესურსის ადგილობრივ მაცხოვრებელთა კერძო რესურსად გადაქცევაა. ძველ საქართველოში საერთო რესურსები მართლაც რომ „კერძო“ რესურსი იყო, თუმცა არა სოფლის მოსახლეობის, არამედ მათი ღმერთების საკუთრება. ქართველები იზრდებოდნენ დალის, ნადირობისა და გარეული ცხოველების მფარველი ქალღმერთის  მითებზე,  რომელიც ძირითადად სვანეთში იყო გავრცელებული. ყველას გვსმენია ტყის სული ოჩოპინტრეს შესახებ, რომელიც ამავდროულად გარეული ცხოველების მცველიც იყო. სამეგრელოში ხალხს სჯეროდა ტყაშმაფას, ტყისა და ცხოველების დედოფლის, არსებობის. ტრადიციულად, სანამ ქართველი მონადირე სანადიროდ წავიდოდა, ის ლოცულობდა და დალის, ტყაშმაფას ან ოჩპინტრეს ევედრებოდა მისთვის ცხოველის  მოკლის უფლება მიეცა. გარეული ცხოველები ზემოაღნიშნული ღვთაებების, ასე ვთქვათ, „კერძო საკუთრებები“ იყვნენ და არ წამოადგენდნენ საერთო რესურსებს. მონადირეები ცდილობდნენ არ გაებრაზებინათ ეს ღვთაებები, რადგან ისინი ძალიან საშიშები ხდებოდნენ, თუ ვინმე უნებართვოდ მოკლავდა მათი მფარველობის ქვეშ მყოფთ. ტყაშმაფა, სამეგრელოს ტყეების დედოფალი თავისი ოქროსფერი თმებით იტყუებდა და ახრჩობდა ყველას, ვინც მოჭრიდა ახალგაზრდა ხეს ან დააშრობდა წყაროს. მის მსგავსად, დალი და ოჩპინტრეც ცოფდებოდნენ, თუ ვინმე გაბედავდა და მოკლავდა გარეული ცხოველის პატარა ნაშიერს. ასე, მითებისა და რწმენების საშუალებით ხდებოდა ძველ საქართველოში საერთო რესურსების გადარჩენასა და მდგრადობაზე ზრუნვა. ზოგან მითებსა და რწმენებს ტაბუც ემატებოდა. მაგალითად, რაჭაში მონადირეს ეკრძალებოდა ერთ გასვლაზე სამზე მეტი მსხვილი ნადირის მოკვლა. სანადირო ადგილებიც და სეზონიც ნაკარნახევი იყო ტრადიციით. წესის დამრღვევ მონადირეს კი სოფელი სასტიკად სჯიდა, საჯაროდ კიცხავდა და აჯარიმებდა. მონადირე 100 ნადირის მოკვლის შემდეგ თოფს მიწაში მარხავდა და ნადირობას თავს ანებებდა. ბევრი ქართველი იზრდებოდა ნადირთღვთაებათა შესახებ მითებით და ვერც ხვდებოდა, რომ ამ მითებსა და წარმოდგენებს   მნიშველოვანი ეკონომიკური  საფუძველი გააჩნდა: ისინი  იცავდნენ საერთო რესურსებს ტრაგედიისაგან. მითების სიბრძნე მითებს არ ქმნიან ცალკეული ინდივიდები, ისინი იქმნებიან წლების, თაობების მიერ და განიცდიან ცვლილებებს დროთა განმავლობაში. როგორ გროვდება ამდენი სიბრძნე მითებში? ამ კითხვაზე პასუხი არის ევოლუცია. მითები ადამიანთა ჯგუფების წესებს ქმნიან და ის ჯგუფები, რომელთაც სასარგებლო მითები აქვთ უპირატეს მდგომარეობაში არიან იმათთან შედარებით, ვისაც არარაციონალური ან მათთვის საზიანო წესები აქვთ. მაგალითად გამოდგება გადაშენებული სკვითების მეომარი ტომი, რომელთა ქალებსაც ტრადიციად ჰქონდათ მკერდის მოკვეთა მშვილდის უკეთ სროლის მიზნით. ასევე სკოპცები, იმპერიულ რუსეთში ფართოდ გავრცელებული სექტის წარმომადგენები, რომლებიც ახლა აღარ არსებობენ. მათ გაქრობაში, სავარაუდოდ, დიდი როლი ითამაშა მათივე წეს-ჩვეულებამ, რომლის მიხედვითაც მამაკაცები კასტრაციას იკეთებდნენ. მეორეს მხრივ, ზოგიერთი რელიგია ძალიან  წარმატებით ვრცელდება მსოფლიოში იმ მარტივი მიზეზის გამო, რომ ხელს უწყობს გამრავლებას (მაგ., კონტრაცეპტივების აკრძალვით).  არსებობს ასეთი დისციპლინა, სახელწოდებით მემეტიკა, რომელიც ევოლუციურ მოდელებს იყენებს კულტურათა ინფორმაციის გადაცემის პროცესის შესასწავლად. მას საფუძველი დაუდო ინგლისელი ბიოლოგის რიჩარდ დავკინსის  1976 წლის წიგნმა „ეგოისტური გენი“ (“The Selfish Gene”) და მას მერე ბევრი მიმდევარი გამოუჩნდა. ქართული მითები ჩვენი საზოგადოების ამჟამინდელი ინსტიტუციური წყობილების ერთ-ერთი (თუმცა, რა თქმა უნდა, არა ერთადერთი) წინამორბედია. და ისინი გვიჩვენებს, თუ როგორ თანაცხოვრობდნენ ჩვენი წინაპრები და როგორ ინარჩუნებდნენ გარკვეულ სოციალურ წესრიგს.  საინტერესოა, გვაქვს კი „თანამედროვე მითები“, რომლებიც იგივე როლს ამჟამად ასრულებენ?

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2277	http://www.iset.ge/blog/?p=2293
Unveiling the Statue of Liberty, painting by Edward Moran (source: Wikimedia Commons) In his 1991 book “The Third Wave: Democratization in the Late Twentieth Century”, the famous American political scientist Samuel Huntington (1927-2008) identifies three global democratization waves in the history of humankind. The first wave was the creation of the classical democracies in the United Kingdom and North America and the ongoing democratization process of the 19<sup>th</sup> century in France and other European countries. The second democratization wave refers to the time after the Second World War, when some latecomers (Germany, Italy, Spain etc.), joined the community of democratic nations. Finally, the Third Wave (capitalized because it has become a dictum in political science) was comprised of those democratizations that occurred in the latter part of the 20<sup>th</sup> century. Georgia is a Third Wave democracy. Considering the evolution of political systems throughout history reveals that the path toward democracy is usually not straight, and often it is not successful. Huntington emphasizes that in the first and the second waves successful democratizations “significantly outnumbered transitions in the opposite direction”. In the first wave, four of seventeen countries that adopted democratic setups between 1828-1926 years retained them through the 1930s. And in the second wave, only one-third of 32 countries that had developed democratic institutions in 1958 had reversed to authoritarian governments by the mid-1970s. But what about the Third Wave? THE ROUGH ROAD TO DEMOCRACY After the dissolution of the Soviet Union, most of the newly established independent countries started moving towards liberal and democratic governance. Yet after 22 years, it is clear that the Third Wave of democratization is more ambivalent than its predecessors. According to the 2012 “Nations in Transition”- report of the American Think Tank Freedom House , only three out of 15 former-soviet countries, namely the Baltic states, managed to fully establish liberal democracies. Eight out of the 15 countries are considered as “consolidated authoritarian regimes” and the remaining four are currently in limbo between authoritarianism and democracy. According to Freedom House, Georgia belongs to this latter group of four countries. At first glance, one might say that the success of Baltic countries is primarily determined by their advantageous geographical locations. Neighboring countries exert influence on one another, and if the neighbors are well-established democracies, this will foster the development of Western civil society and Western political culture. Yet is this the only reason why democratization in Georgia seems to be a rather rough road, while it proceeded so smoothly in the Baltics? The influential political scientist Dankwart Rustow (1924-1996) was the first to develop a model of the transition of countries to democracies. According to Rustow, the prospects of a country to transform into a democracy and the duration of the transition process primarily depend on the political history of that country. According to him, “democracy in particular involves a process of trial and error, a joint learning experience.” In Rustow’s view, the democratization process requires not only the establishment of democratic institutions like parliaments and free courts that live up to fundamental principles like the famous “separation of powers”. It is not enough to have free elections, freedom of speech, and the right to demonstrate. To come to its real fulfillment, democratization requires a change in the values and the attitudes of the members of society, and this is the most difficult part to achieve, because, unlike the institutional changes, it cannot be decreed by an enlightened political elite. WHERE DOES GEORGIA STAND? In his seminal 1970 paper “Transition to Democracy: Toward a Dynamic Model” ( Comparative Politics 2 , pp. 337-362) Rustow postulates that a society has to go through four stages for achieving democratization. The first stage is the emergence of a sense of national unit. The second is a phase of “prolonged and inconclusive political struggles”. This phase is the most dangerous during a transition process, as there may be competing groups in a society and there is a threat that one group takes control of the state and establishes an authoritarian regime. In this stage, it can easily happen that a society drifts into civil war and bloodshed.  The third stage is the “decision phase”, where a general consensus among all competing groups is established that collective decisions will be made according to democratic rules. The final phase, referred to as the “habituation phase”, is where democracy becomes a habit. The continued sharp conflicts between different political groups and the high tension between political forces in Georgia indicate that in Rustow’s model Georgia is somewhere between Stage 2 and Stage 3. At Stage 2, fears of democracy reversal are well-grounded – examples are provided by the Arabic countries. It is far from clear that the “Arab Spring” will result in the establishment of democracies in Egypt, Libya and the like. But even if a country is already closer to Stage 3, there is still a high risk of democracy reversal, as exemplified by the essentially failed “Orange Revolution” of Ukraine. A lack of democratic attitude, or, more plainly, a lack of democrats, are not only a problem on Stage 4, but may also reduce the prospects of successfully passing through Stages 2 and 3. Living under the Soviet-Union changed peoples’ attitudes. Their success in life and their positions in the society were almost exclusively determined by the government. As a result, political conduct and many social characteristics were adopted so as to fit life in the Soviet Union, fostering servility, suppressing criticism, and avoiding the expression of dissent. Whether Georgia will accomplish the long way to democracy will depend on its people.	Unveiling the Statue of Liberty, painting by Edward Moran (source: Wikimedia Commons) ცნობილი ამერიკელი პოლიტოლოგი სამუელ ჰანთინგტონი წიგნში „მესამე ტალღა: დემოკრატიზაცია მეოცე საუკუნის ბოლოს“ (1991 წელი) მსოფლიოს პოლიტიკურ ისტორიაში დაფიქსირებულ დემოკრატიზაციის სამ ტალღას აღწერს. პირველი ტალღის შედეგად წარმოიქმნა კლასიკური დემოკრატიის მქონე ქვეყნები, როგორიცაა: გაერთიანებული სამეფო, ჩრდილოეთ ამერიკა. ამავე ტალღას მიეკუთვნებიან  ხანგრძლივი დემოკრატიზაციის პროცესები საფრანგეთსა და სხვა ევროპულ სახელმწიფოებში, რომლებიც მე-19 საუკუნის განმავლობაში მიმდინარეობდა. დემოკრატიზაციის მეორე ტალღა მოიცავს მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ პერიოდს, როდესაც ახლად წარმოქმნილი დემოკრატიული სახელმწიფოები (გერმანია, იტალია, ესპანეთი და ა.შ) შეუერთდნენ უკვე არსებულ დემოკრატიულ სახელმწიფოთა რიგებს. საბოლოოდ, დემოკრატიის მესამე ტალღა (რომელიც უკვე ჩამოყალიბებული ტერმინია პოლიტიკურ მეცნიერებებში) მოიცავს იმ ქვეყნებს,  რომელთა დემოკრატიზაციის პროცესი მე-20 საუკუნის ბოლოს დაიწყო.  დემოკრატიზაციის მესამე ტალღას მიეკუთვნება ყოფილი საბჭოთა კავშირის ქვეყნები, მათ შორის საქართველო. თუ ჩვენ გადავხედავთ მსოფლიოს პოლიტიკურ ისტორიას და პოლიტიკური სისტემების ევოლუციას, ნათელი გახდება,  რომ გზა დემოკრატიისკენ არ არის სწორხაზოვანი და უფრო მეტიც, ხშირ შემთხვევაში არც წარმატებით სრულდება. ჰანთიგტონი ხაზს უსვამს იმ ფაქტს, რომ პირველი და მეორე ტალღის შემდეგ წარმატებით ჩამოყალიბებული დემოკრატიული სახელმწიფოების რიცხვს მნიშვნელოვანად აღემატება იმ ქვეყნების რაოდენობა, რომელთაც დემოკრატიის ჩამოყალიბების გზაზე კრახი განიცადეს და ავტორიტარულ ან სხვა ტიპის პოლიტიკურ მმართველობას დაუბრუნდნენ. უფრო კონკრეტულად, პირველი ტალღა მოიცავდა 17 გარდამავალ ქვეყანას 1828-1926 წლებში, რომელთაგანაც მხოლოდ 4-მა მოახერხა დემოკრატიული მმართველობის შენარჩუნება 1930 წლის ბოლომდე. მეორე ტალღის დროს 32 ქვეყნიდან, რომელთაც გააჩნდათ დემოკრატიული ინსტიტუტები  მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ პერიოდში, მხოლოდ 1/3 მოახერხა მათი შენარჩუნება 1970 წლისთვის. დგას თუ არა დემოკრატიის უკუქცევის საფრთხის წინაშე მესამე ტალღა? რა საფრთხეებსა და გამოწვევებს უნდა ელოდოს დემოკრატიზაციის პროცესი  საქართველოში? რთული გზა დემოკრატიზაციისაკენ საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდგომ, ახლად წარმოქმნილ დამოუკიდებელი ქვეყნების უმეტესობამ დაიწყო გადასვლა, უმეტეს შემთხვევაში, ლიბერალური დემოკრატიული მმართველობის პოლიტიკურ რეჟიმზე. 22 წლიანი გარდამავალი პერიოდის შეფასება აჩვენებს, რომ დემოკრატიზაციის მესამე ტალღის შედეგები უფრო მეტად გაურკვეველია ვიდრე მისი წინა ანალოგები.  ამერიკუილი საერთაშორისო ორგანიზაციის „Freedom House“-ის 2012 წლის ანგარიშის მიხედვით, 15 ყოფილი საბჭოთა კავშირის ქვეყნიდან მხოლოდ ე.წ. ბალტიისპირეთის ქვეყნებმა მოახერხეს მოქმედი დემოკრატიული  სისტემის ჩამოყალიბება მაშინ, როცა 2012 წლის მონაცემების მიხედვით 15-დან 8 ქვეყანის პოლიტიკური სისტემა განიხილება როგორც კონსოლიდირებული ავტორიტარული რეჟიმი და დანარჩენი ოთხი ქვეყანა მერყეობს ავტორიტარულ და დემოკრატიულ მმართველობის სისტემებს შორის. „Freedom House“-ზე დაყრდნობით საქართველო მიეკუთვნება უკანასკნელ ქვეყანათა ჯგუფს. ერთი შეხედვით, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ბალტიისპირეთის ქვეყნების წარმატება უპირველეს ყოვლისა განპირობებული იყო მათი ხელსაყრელი გეოგრაფიული მდებარეობით. ლიტვა, ლატვია და ესტონეთის მეზობელი ქვეყნები წარმოადგენენ კარგად ჩამოყალიბებულ დემოკრატიულ სახელმწიფოებს, რაც ხელს შეუწყობდა დასავლური სამოქალაქო საზოგადოებისა და დასავლური პოლიტიკური კულტურის ადვილად გავრცელებას ამ  ქვეყნებში. მაგრამ საინტერესოა  ხელსაყრელი ადგილმდებარეობა იყო თუ არა ბალტიისპირეთის ქვეყნების წარმატების ერთადერთი მიზეზი. დაკვარტ როსტოუ (Dankwart Rustow) იყო პირველი პოლიტოლოგი, რომელმაც ქვეყნის დემოკრატიზაციის პროცესი 4 ეტაპის სახით წარმოადგინა.  რუსტოუს მხიედვით, ქვეყნის დემოკრატიზაციის   ხანგრძლივობა და წარმატება  დამოკიდებულია ამ ქვეყნის პოლიტიკურ ისტორიაზე. მისი აზრით: „დემოკრატია ეს არის ცდებისა და შეცდომების ერთობლივი გაანალიზების შედეგად მიღებული გამოცდილება. (“democracy in particular involves a process of trial and error, a joint learning experience” ). ამ კრიტერიუმის მიხედვით ბალტიის-პირეთის ქვეყნებს 1991 წლისთვის უკვე ჰქონდათ უწყვეტი დემოკრატიული სისტემის  არსებობის 22-წლიანი გამოცდილება (1918-1940 წლები). მაშინ, როდესაც საქართველოში დემოკრატიამ  მე-20 საუკუნის დასაწყისში მხოლოდ 3 წელი გასტანა. როსტოუს აზრით, წარმატებული დემოკრატიზაციის პროცესი არ გულისხმობს მხოლოდ დემოკრატიული ინსტიტუტების დაარსებას, როგორიცაა პარლამენტი, თავისუფალი სასამართლო, რომლებიც დემოკრატიის ფუნდამეტალური პრინციპებით ძალათა გაყოფის კანონს ემორჩილებიან. როდესაც ჯერი დემოკრატიის ფუნქციონირებაზე მიდგება ის  საზოგადოების წევრების ღირებულებების და დამოკიდებულებების ცვლილებას მოითხოვს, რომელიც ყველაზე ძნელად მისაღწევ ნაწილს წარმოადგენს,  ვინაიდან ის ინსიტიტუციონალური ცვლილებებისგან განსხვავებით  მოხლოდ პოლიტიკური ელიტის ნებაზე არ არის დამოკიდებული. . საქართველოში არსებული პოლიტიკური სიტუაციის ანალიზი როსტოუ მის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს სტატიაში „გადასვლა დემოკრატიაზე: დინამიკური მოდელი, (Comparative Politics 2, pp. 337-362) წერს, რომ საზოგადოება დემოკრატიზაციის პროცესში  4 ეტაპს გადის. საწყის ეტაპზე აუცილებელია საზოგადოებაში არსებობდეს „ერთიანი ნაციონალობის“ განცდა. მეორე ეტაპზე იწყება ხანგრძლივი და შეუფასებელი პოლიტიკური ბრძოლები, ეს ფაზა ყველაზე მეტად შეიცავს საფრთხეს გარდამავალ პერიოდში. ამ დროს შესაძლებელია ყველაზე ძლიერმა პოლიტიკურმა ჯგუფმა ხელში ჩაიგდოს ქვეყნის სადავეები და ავტორიტარული მმართველობის რეჯიმზე გადაიყვანოს ქვეყანა. ამ ეტაპზე  ადვილად შესაძლებელია ქვეყანა სამოქალაქო ომში აღმოჩნდეს. მესამე ეტაპი არის უკვე ე.წ. გადაწყვეტილების ფაზა, რომლის დროსაც ხდება სხვადასხვა მოწინააღმდეგე ჯგუფებს შორის კონსესუსის მიღწევა და ზოგადი დემოკრატის ფუნდამენტალური წესების ფორმირება. უკანასკნელ ფაზაში, რომელიც შეთვისების (habituation) ფაზად იწოდება, დემოკრატია უკვე ცხოვრების წესი ხდება. ხანგრძლივი პოლიტიკური არასტაბილურობა, მუდმივი კონფლიქტი სხვადასხვა პოლიტიკურ ჯგუფებს შორის და საზოგადოებაში არსებული დაძაბულობა საქართველოში შეიძლება მიანიშნებდეს იმ ფაქტზე, რომ როსტოუს მოდელის მიხედვით, დემოკრატიზაციის პროცესი საქართველოში მეორე და მესამე ეტაპს შორის იმყოფება. საფრთხე იმისა, რომ დემოკრატიზაცია წარმატებით არ დასრულდება საფუძველს მოკლებული არ ჩანს. თუ გადავხედათ მსოფლიოს უახლეს ისტორიას, ჯერ კიდევ არ არის  ნათელი „არაბული გაზაფხულის“ (“Arab Spring”)  შედეგად მოხდება თუ არა დემოკრატიული სახელმწიფოების ჩამოყალიბება ეგვიპტეში, ლიბიასა და სხვა არაბულ სახელმწიფოებში.  იმ შემთხვევაშიც კი თუ ქვეყანა მესამე საფეხურთან ახლოს იმყოფება, კვლავ რისკის ქვეშ დგას გარდამავალი პროცესის წარმატებით დასრულება, რის ნათელ მაგალითსაც უკრაინაში განხორციელებული „ნარინჯისფერი რევოლუციის“ კრახი წარმოადგენს. დემოკრატიული ჩვევების არ ქონამ, დემოკრატების ნაკლებობამ გაართულა დემოკრატიზაციის პროცესი საქართველოში, რაც ჩვენი უახლოესი წარსულის შედეგად შეგვიძლია მივიჩნიოთ. საბჭოთა კავშირში ცხოვრებამ შეცვალა ადამიანების დამოკიდებულება და ხედვა: მათი წარმატება, მათი მდგომარეობა საზოგადოებაში მთლიანად სახელმწიფოს მიერ რეგულირდებოდა. შედეგად მივიღეთ ის, რომ საზოგადოების თვისებები რომლებიც მორგებული იყო საბჭოთა სისტემაზე შეუსაბამო და გამოუსადეგარი აღმოჩნდა დემოკრატიული სისტემისთვის. და ბოლოს, ქართველი საზოგადოებისთვის ახალი, დემოკრატიული სისტემის ფუნქციონირება დამოკიდებულია საზოგადოების წევრებს შორის ურთიერთთანამშრომლობაზე, ურთიერთნდობაზე, მათ მისწრაფებებსა და ფასეულობებზე. დღესდღეობით, ქვეყნის განვითარების პრობლემებზე მსჯელობისას აქცენტი ძირითადად გადატანილია ცვლილებებსა და გარდაქმნებზე, მაგრამ ნაკლები ყურადღება ეთმობა იმას, თუ რამდენად არის ამისთვის საზოგადოება მომზადებული. მაშინ როცა ამ პროცესის წარმატებით განხორციელება დამოკიდებულია იმაზე თუ რამდენად ადვილად  მოხდება ამ ცვლილების აღიარება და გათავისება საზოგადოების სოციალური ურთიერთობის რთული ქსელის მიერ. შეძლებს თუ არა საქართველო მოქმედი დემოკრატიის ჩამოყალიბებას, ეს მთლიანად საზოგადოებაზეა  დამოკიდებული.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2208	http://www.iset.ge/blog/?p=2289
While written in 1991, “The Development Frontier” by Peter Bauer has lost none of its relevance for Georgia and other predominantly agrarian economies of the 21<sup>st</sup> century. Economic development, suggests Bauer, “begins with the replacement of subsistence activities by production for sale. Producers will move out of subsistence production only if they see the advantages of doing so and if it is made possible for them to do so. They need the incentive, the opportunity, and the resources.” And this, according to Bauer, is where the traders come in. Traders make consumption goods available for villagers, tempting them to enrich their consumption patterns. This temptation creates the incentives for commercial production and exchange. Armed with knowledge of local, regional and export markets, traders also create new opportunities by providing outlets for farm products. Furthermore, traders also acquaint farmers with new products that are in demand, and provide necessary skills and resources – tools, seeds, fertilizer, etc. No one has yet told Georgian traders that they may be the agents of progress and civilization. In fact, they are the . On our travels through the Georgian countryside we often see them going from village to village in their Ladas and Volgas, small trucks and marshrutkas. Then we meet them again in the open air wholesale markets in each and every Georgian city. Unlike their ancient colleagues, traders of today don’t risk their lives, yet trading activities as such are still associated with very high transaction costs and considerable commercial risks. Driving old marshrutkas on Georgia’s mountain roads is certainly no fun. But of particular concern are damages and losses to agricultural products resulting from poor packaging compounded by vibration and shaking on bad roads. Another source of risk is overheating since agricultural products are often carried in vehicles that are not protected from the sun, let alone having proper ventilation and refrigeration systems. Finally, breakdown of old vehicles can also be a significant cause of losses, as perishable produce may be left exposed to the heat while repairs are carried out. It is only natural that given these risks, traders are more likely to frequent some regions and villages and not others. Difficult-to-reach regions will see lesser numbers of traders, lesser competition among them, and consequently lower prices. For example, villages in proximity to Tbilisi are likely to fetch better prices for their produce compared to further away places. Following this logic, it would be reasonable to assume (or hypothesize ) that transition from subsistence farming to exchange is likely to be inversely related to distance (travel time) from the farm gate to the market and the size of that market (faster around Tbilisi and slower in other regions). In recent years Georgia has seen a very significant improvement in regional and rural road infrastructure, reducing trade-retarding transport and transaction costs. If our reasoning is correct, we should expect commercial agriculture to gradually pick up across the entire nation. In some parts of Georgia this is already the case. Given the (travel time to Tbilisi was reduced from 8 to less than 2.5 hours), SJ households have seen their income increasing by more than 60% in just 2 years (from 2009 to 2011). Even more importantly for our analysis, however, a very large portion of this increase can be attributed to commercial farming. A simple comparison with Imereti (see chart) is quite telling in this regard. In 2009, Imereti and SJ had roughly the same level of income per household (slightly above 500GEL/month). By 2011, SJ households were earning about 250GEL more; approximately 170GEL of this gap is explained by SJ’s growing advantage in commercial farming and exchange. Monthly Income (GEL) of Rural Households in Samtskhe-Javakheti and Imereti Regions, 2009-2012 Looking at 2012, not only are SJ farmers producing more agricultural products, they also sell a much larger share of it. Agricultural production-related income constitutes a rather similar share of total income in SJ and Imereti (46% and 41%, respectively), however, SJ farmers sell more than half of what they produce. Imeretian farmers demonstrate a much lesser degree of commercialization: they sell only one quarter of their agricultural products and consume the rest. Shares of Different Sources in Total Household Income, Samtskhe Javakheti vs Imereti in 2012 The main point here is that while investment in regional and rural road infrastructure is no silver bullet, it may still be one of the most effective ways to promote the much needed transition from subsistence farming to exchange. If Georgia builds good roads, its small traders should be able to do the rest!	1991 წელს პიტერ ბაუერის მიერ დაწერილი „განვითარების ზღვარი“ დღესაც არ კარგავს აქტუალობას საქართველოსა და 21 საუკუნის სხვა მეტწილად აგრარული ეკონომიკებისთვის. ეკონომიკური განვითარება, ბაუერის აზრით, „იწყება მაშინ, როდესაც საარსებო რესურსების მოსაპოვებელი საქმიანობის ჩანაცვლება ხდება გაყიდვაზე ორიენტირებული წარმოებით. მწარმოებლები დაიწყებენ არსებობისათვის საჭირო პროდუქტზე მეტის წარმოებას, თუ ისინი  ამის უპირატესობას დაინახავენ და ამავე დროს, თუ ეს შესაძლებელი იქნება მათთვის. მწარმოებლებს  ამისათვის სჭირდებათ სტიმულები, შესაძლებლობები და რესურსები.“ ბაუერის აზრით, სწორედ აქ, სტიმულების, შესაძლებლობებისა და რესურსების გაჩენაში იკვეთება ვაჭრების ფუნქციები. ვაჭრები სოფლის მაცხოვრებლებისათვის ხელმისაწვდომს გახდიან სამომხმარებლო საქონელს, რითაც აცთუნებენ ამ უკანასკნელთ გაამდიდრონ თავიანთი მოხმარების რაციონი. ეს ცთუნება კი ქმნის სტიმულს ფერმერებისათვის აწარმოონ თავიანთი პროდუქცია ვაჭრობისა და გაცვლისათვის. ადგილობრივი, რეგიონული და საერთაშორისო ბაზრების ცოდნით აღჭურვილი ვაჭრები აგრეთვე ქმნიან ახალ შესაძლებლობებს ფერმერებისათვის მათი პროდუქციის გასაღების ბაზრების ჩამოყალიბებით. უფრო მეტიც, ვაჭრები ფერმერებს ატყობინებენ თუ რომელ პროდუქტზეა მოთხოვნა და აწვდიან მათ საჭირო უნარებს ა და რესურსებს – ხელსაწყოებს, თესლებს, სასუქებს და ა.შ. ქართველი ვაჭრებისათვის ჯერ არავის უთქვამს, რომ ისინი თავისდაუნებურად შეიძლება ცივილიზაციისა და განვითარების აგენტები იყვნენ. ჩვენ კი ხშირად ვაჭრებს მხოლოდ სიძულვილით ვუყურებთ. როდესაც საქართველოს სხვადსხვა სოფელში ვმოგზაურობთ, ხშირად ვხვდებით ვაჭრებს თავიანთი ძველი ლადებით, ვოლგებით, პატარა სატვირთოებით და მარშუტკებით. შემდეგ ჩვენ კვლავ ვხვდებით მათ ქალაქებში ღია ცის ქვეშ მოწყობილ საბითუმო ბაზრებზე. მიუხედავად იმისა რომ თანამედროვე ვაჭრები, მათი ანტიკური კოლეგებისგან განსხვავებით, საკუთარ სიცოცხლეს აღარ რისკავენ, ვაჭრობა, როგორც ასეთი,  კვლავ ასოცირდება მაღალი  დანახარჯებთან და მნიშვნელოვან კომერციულ რისკებთან. ძველი მარშუტკით მგზავრობა საქართველოს მთებში მართლაც არ არის ხუმრობა. განსაკუთრებით ყურადღება მისაქცევია ის ზარალი რაც შეიძლება ვაჭარს მიადგეს, არასწორად დაფასოებული და დასაწყობებული სოფლის მეურნეობის პროდუქტის ცუდ გზებზე ტრანსპორტირებისას. რისკის სხვა წყროს წარმოადგენს გადახურება, ვინაიდან აგრო-პროდუქტები ხშირად გადააქვთ ტრანსპორტით, რომელიც დაუცველია მზისგან, რომ აღარაფერი ვთქვათ შესაბამისი ვენტილაციის და გაგრილების სისტემის უქონლობაზე. და ბოლოს, ტრანსპორტის მწყობრიდან გამოსვლამაც შეიძლება გამოიწვიოს მნიშვნელოვანი დანაკარგები, ვინაიდან ამ შემთხვევაში მალფუჭებადი პროდუქტი ღია მზის ქვეშ ხვდება გარკვეული დროით, სანამ მანქანს შეაკეთებენ. ბუნებრივია რომ მოცემული რისკის პირობებში ვაჭრები უფრო ხშირად სტუმრობენ ზოგიერთ რეგიონებსა და სოფლებს. ძნელად მისაღწევ რეგიონებში გაცილებით ნაკლები ვაჭარი ჩადის, შესაბამისად ნაკლებია კონკურენცია მათ შორის, რაც კარგად აისახება სოფლის მეურნეობის პროდუქტებზე დაბალ ფასებში. მაგალითად, თბილისის შემოგარენში არსებული სოფლები გაცილებით მაღალ ფასად ყიდიან თავიანთ პროდუქტს ვიდრე მოშორებით მდებარე სოფლები. აქედან გამომდინარე ლოგიკური და მისაღებია დავუშვათ, რომ გადასვლა არსებობისათვის საჭირო მეურნეობიდან ვაჭრობისათვის გამიზნულ ფერმერობაზე უარყოფითადაა დაკავშირებული ფერმერის ჭიშკრიდან ბაზრამდე მანძილსა (მისასვლელ დროზე) და ასევე დაკავშირებულია ამ ბაზრის ზომაზე (მაგალითად, თბილისთან ახლომდებარე სოფლები უფრო სწრაფად გადავლენ გასაყიდად გამიზნული სოფლის მეურნეობის პროდუქტის წარმოებაზე). მიმდინარე წლებში საქართველოში მნიშვნელვნად გაუმჯობესდა როგორც რეგიონალური, ასევე სოფლებში მისასვლელი გზები, რამაც შეამცირა ვაჭრობასთან დაკავშირებული ტრანსპორტირების ხარჯები. თუ ჩვენი ლოგიკა სწორია, უნდა ვივარაუდოთ რომ კომერციული სოფლის მეურნეობა თანდათან განვითარდება მთელი ქვეყნის მასშტაბით.  საქართველოს ზოგიერთ რეგიონში ეს შედეგი უკვე სახეზეა. მას შემდეგ რაც 2009-10 წლებში სამცხე-ჯავახეთში გზების ხარისხი მნიშვნელოვნად გაიზარდა (სამგზავრო დრო თბილისამდე 8 საათიდან 2.5 საათამდე შემცირდა) სამცხე-ჯავახეთის საოჯახო მეურნეობების შემოსავალი 2 წელიწადში (2009 დან 2011 მდე) 60%_ზე მეტად გაიზარდა. ჩვენი ანალიზის სასიკეთოდ, ამ ნაზრდის დიდი პორცია დაკავშირებულია კომერციულ ფერმერობასთან, ანუ სოფლის მეურნეობის პროდუქციის სავაჭროდ წარმოებასთან. უბრალო შედარება იმერეთთან (იხილეთ დიაგრამა) ამ მხრივ მრავლისმეტყველია. 2009 წელს იმერეთსა და სამცხე-ჯავახეთს ჰქონდათ  დაახლოებით ერთიდაიგივე შემოსავალი ერთ საოჯახო მეურნეობაზე (500 ლარი/თვე_ზე ცოტატი მეტი). 2011 წლისათვის კი, სამცხე-ჯავახეთის საოჯახო მეურნეობები გამოიმუშავებდნენ 250 ლარით მეტს. დაახლოებით 170 ლარი ამ სხვაობისა აიხსნება სამცხე-სავახეთის კომერციულ ფერმერობასა და ვაჭრობაში მზარდი უპირატესობით.  სამცხეთ-ჯავახეთისა და იმერეთის რეგიონების სოფლად მცხოვრები შინამეურნეობების საშუალო შემოსავალი, 2009-2012 თუ შევხედავთ 2012 წელს, სამცხე-ჯავახელი ფერმერები არამხოლოდ უბრალოდ აწარმოებდნენ მეტ აგრო პროდუქტს, არამედ წარმოებული პროდუქციის უფრო მეტ წილსაც ჰყიდიდნენ. 2012 წლის მონაცემებით, სოფლის პროდუქტის გაყიდვიდან მიღებული შემოსავალი მთლიანი შემოსავლის დაახლოებით ერთი და იმავე წილს შეადგენდნენ სამცხე-ჯავახეთისა და იმერეთისათვის (46% და 41% შესაბამისად), თუმცა სამცხე-ჯავახელი ფერმერები ჰყიდიან წარმოებული პროდუქციის ნახევარზე მეტს. იმერელი ფერმერები კი ხასიათდებიან უფრო ნაკლები კომერციალიზაციით: ისინი ჰყიდიან წარმოებული პროდუქციის მხოლოდ ერთ მეოთხეს და დანარჩენს თავად მოიხმარენ.  შემოსავლის წილი წყაროების მიხედვით, 2012 მაშინ როცა ინვესტიციები რეგიონალური გზის ინფრასტრუქტურაში სულაც არაა ვერცხლის ტყვია, ის შეიძლება იყოს ერთ-ერთი ყველაზე ეფექტური გზა ესოდენ საჭირო გადასვლისათვის საარსებო სოფლის მეურნეობიდან ვაჭრობამდე. თუ საქართველო ააშენებს კარგ გზებს, მცირე ვაჭრებმა უნდა შეძლონ და გააკეთონ დანარჩენი!

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2164	http://www.iset.ge/blog/?p=2358
When economists speak about education and human capital, they usually mean formal education. It is provided in schools and universities by formally qualified teachers. These are imparting knowledge that is laid down in curricula, and the result of the learning process is testified by certificates and diplomas conferred to those students who passed exams. Hence economists usually measure the availability of human capital in a society by the average number of years citizens attended schools and universities. Yet is formal education the only source of human sophistication and intellectuality? Nowadays, it is widely accepted among educational scientists that there exist crucial skills which are either not at all or only insufficiently featured in formal education systems. Presenting information in a clear and concise manner, for example, is a central skill that is taught at schools and universities only sporadically. In a two-year master’s program like ISET’s, there are only two obligatory presentations a student must give: a literature critique in the first year and the master’s thesis in the second year have to be presented in front of audiences. These presentations are graded but enter the overall diploma grade only marginally. Despite the little weight attached to this skill in most formal education programs, the ability to present information clearly and to the point has enormous significance in most intellectual jobs. Argumentation and discussion skills provide another example. These skills are central for every job where decisions have to be made in teams, i.e. the majority of today’s qualified jobs. How somebody performs in discussions, how well somebody can make their points, how effectively somebody gets a message across – these skills can be of paramount importance for progressing in one’s career. (Most directly, this is relevant when one needs to convince a boss that a promotion or a pay rise is called for.) Nevertheless, discussion skills are typically underrepresented in the learning curricula of formal education institutions, and students all over the world (also at ISET) organize extracurricular debating clubs in order to compensate for this deficiency. Like with presentation skills, the reason why argumentation is not comprehensively covered in formal curricula is arguably because they are difficult to grade. How creative and how resourceful somebody makes their points in a discussion will to some extent be a subjective judgment. With classical exam problems, testing for bare knowledge or demanding the student to make calculations, this problem does not exist. THINGS ONE CANNOT LEARN AT SCHOOL During this summer, a friend of one of the authors enthusiastically traveled to her village, Inchkhuri in the Martvili region, for actively spreading non-formal knowledge there. Her main goal was to “cultivate the community” of the village and foster creative and independent thinking of the villagers. To this end she arranged movie evenings that featured philosophical and intellectual films, and she invited her neighbors to coffee meetings for reading interesting media articles together. Both kinds of events were followed by discussions, encouraging everybody to freely express their opinions about the movies they watched or the articles they read. In these discussions, the villagers, old and young people alike, spoke about various topics, such as: principles of law, norms that are correct or incorrect, importance of education, family and social environment, and people who were a source of inspiration for them and their thinking. People in a rural region, perhaps somewhat undersupplied with intellectual inputs that stimulate their intellectual capacities, discussed fundamental philosophical issues and were inspired by questions from the social sciences, politics, and economics. INFORMAL EDUCATION Educational scientists distinguish non-formal education from informal education . While non-formal education comprises everything that is not covered by formal degrees, certificates, and diplomas, the concept of informal education refers to learning that happens unintentional and often subconscious. According to Tony Jeffs and Mark K. Smith: “Informal education is a spontaneous process of helping people to learn” (Informal Education: Conversation, Democracy and Learning, Educational Heretics Press, 2005). Researchers argue about the role of informal education. According to some, informal learning is the most important form of education. Informal knowledge is accumulated anytime and anywhere, when talking with friends, colleagues, and parents, and when overcoming challenges and gaining experience in dealing with certain problems. Even though many do not realize it, we are all attending the “University of Life” each and every day. Communication plays a central role in the theory of informal education. As Zeldin writes: “Conversation changes the way you see the world, and even changes the world” ( Conversation: How Talk Can Change Your Life, Harvill Press, 1999). For example, t alking with colleagues about computers and how to solve problems associated with them may most effectively improve one’s computer skills, even though no certificate or diploma is awarded for these conversations, and one may not even have recognized that one has learned something important. Through conversation one does not only acquire pure knowledge, but one also learns to criticize ideas, to argue on different topics, and to agree with each other at some point. One gets exposed to other people’s viewpoints and shares one’s own ideas. According to the theory of informal education, conversation increases knowledge, deepens thinking, and can even change the fundamental convictions of people. As informal and non-formal education may have such huge power and significance, educational institutions all over the world are engaging in experiments how to support the acquisition of such knowledge. The increased emphasis on communication skills, encompassing presenting and debating, is largely owed to this development. Without any doubt, also in the Georgian educational institutions a lot of things could be done in this respect.	ეკონომისტები განათლებასა და ადამიანურ კაპიტალზე საუბრისას ძირითადად სკოლებსა და უნივერსიტეტებში კვალიფიციური მასწავლებლების მიერ მიწოდებულ ფორმალურ განათლებას გულისხმობენ. ეს არის ცოდნა, რომელიც გაწერილია სილაბუსში და რომლის შემოწმებაც სტუდენტებისათვის გამოცდების შედეგად მინიჭებული სერტიფიკატებითა და დიპლომებით ხდება. შესაბამისად, ეკონომისტები საზოგადოებაში არსებულ ადამიანურ კაპიტალს სკოლებსა და უნივერსიტეტებში გატარებული წლების რაოდენობით ზომავენ. მაგრამ არის კი ფორმალური განათლება ადამიანური განათლებისა და ინტელექტის ერთადერთი წყარო? განათლების მეცნიერებს შორის ფართოდ გავრცელებული შეხედულებისამებრ არსებობს მნიშვნელოვანი უნარები, რომელთა დაუფლებაც ვერ ან მხოლოდ ნაწილობრივ ხერხდება ფორმალური განათლების სისტემის მეშვეობით. მაგალითად, გასაგებად და ლაკონურად ინფორმაციის წარდგენა არის უმნიშვნელოვანესი უნარი, რომელიც სკოლებსა და უნივერსიტეტებში მხოლოდ ნაწილობრივ ისწავლება. ISET-ის ორწლიან სამაგისტრო პრაგრამაზეც კი სტუდენტს მხოლოდ ორი სავალდებულო პრეზენტაციის წარადგინა უწევს აუდიტორიის წინაშე: ლიტერატურის კრიტიკისა პირველ კურსზე და სამაგისტრო ნაშრომისა – მეორე კურსზე. ორივე პრეზენტაცია ფასდება, მაგრამ მხოლოდ მცირედ გავლენას ახდენს საბოლოო მოსწრებაზე. მიუხედავად იმისა, რომ ამ უნარს უმეტესად მცირე წონა ენიჭება ფორმალური განათლების პროგრამებში, მას დიდი მნიშვნელობა აქვს ინტელექტუალურ სამსახურებში. არგუმენტაციისა და დისკუსიის უნარი წარმოადგენს მეორე მაგალითს იმისა, რაც არ ისწავლება ფორმალურ საგანმანათლებლო დაწესებულებებში. ამ უნარს საკვანძო მნიშვნელობა აქვს ისეთ სამსახურებში, სადაც გადაწყვეტილებები მიიღება გუნდურად (დღევანდელი სამსახურების უმრავლესობა კი სწორედ ასეთია). რამდენად კარგად შეუძლია ადამიანს დისკუსია, რამდენად ნათლად გამოხატავს საკუთარ აზრს და რამდენად გასაგებად წარმოაჩენს ძირითად მესიჯს შესაძლოა მისი კარიერული წარმატების განმსაზღვრელი აღმოჩნდეს (მაგალითად, უფროსის დარწმუნება ხელფასის გაზრდის ან დაწინაურების მართებულობაში). მიუხედავად ამისა, დისკუსიის უნარი ფორმალური განათლების ინსტიტუტების სასწავლო სილაბუსებში გათვალისწინებული  არ არის. ამიტომაც სტუდენტები მთელს მსოფლიოში, ისევე როგორც ISET-ში, აწყობენ სხვადასხვა სადებატო კლუბებს ამ დეფიციტის შესავსებად. შესაძლოა აღნიშნული უნარების შეფასების სირთულე იყოს მიზეზი იმისა, თუ რატომ არ არსებობს პრეზენტაციისა და არგუმენტაციის კურსები ფორმალური განათლების სისტემაში. იმის შეფასება, თუ რამდენად კრეატიულად და საზრიანად წარმოაჩენს ადამიანი საკუთარ შეხედულებებს ამა თუ იმ დისკუსიაში, აუცილებლად უფრო სუბიექტური და ნაკლებად უნივერსალურია, ვიდრე კლასიკური საგამოცდო მაგალითებითა და ამოცანებით ცოდნის შემოწმება. რას ვერ ისწავლი სკოლაში წელს ზაფხულში ერთ-ერთი თანაავტორის მეგობარი თავის სოფელში (ინჩხური, მარტვილის რაიონი) არაფორმალური განათლების გასავრცელებლად გაემგზავრა. მის მთავარ მიზანს სოფლად მცხოვრები მოსახლეობის კრეატიული და დამოუკიდებელი აზროვნების უნარის განვითარება წარმოადგენდა. ამისათვის იგი აწყობდა ფილოსოფიური ფილმების ჩვენებებს, ეპატიჟებოდა მეზობლებს ყავაზე და მათთან ერთად განიხილავდა საინტერესო სტატიებს. ამას მოჰყვებოდა საინტერესო დისკუსიები, სადაც ყველას თავისუფლად შეეძლო საკუთარი აზრის გამოხატვა ნანახი ფილმისა თუ წაკითხული სტატიის შესახებ. თანასოფლელები (ყველა ასაკის) განიხილავდნენ სხვადასხვა საკითხებს, როგორიცაა: კანონის პრინციპები, მართებული და არამართებული ნორმები, განათლების მნიშვნელობა, ოჯახი და სოციალური გარემო, და ადამიანები, რომლებიც შთაგონების წყაროა მათთვის და მათი აზროვნებისათვის. ინფორმალური განათლება მეცნიერები განასხვავებენ არაფორმალურ და ინფორმალურ განათლებას. არაფორმალური განათლება შეიცავს ყველაფერს, რაც არ არის ფორმალური განათლება, სერტიფიკატები და დიპლომები. ინფორმალური განათლება კი ეხება სწავლების ფორმას, რომელიც წინასწარი განზრახვის გარეშე ან ქვეცნობიერად ხდება. ტონი ჯეფისა და მარკ სმიტის მიხედვით „ინფორმალური განათლება არის სპონტანური პროცესი, რომელიც ადამიანებს სწავლაში ეხმარება“ (Informal education: Conversation, Democracy and Learning, Educational Heretics Press, 2005). თუმცა მკვლევარები ჯერ კიდევ ვერ თანხმდებიან ინფორმალური განათლების მნიშვნელობაზე. ზოგიერთი მათგანისთვის ინფორმალური სწავლება არის განათლების ყველაზე მნიშვნელოვანი ფორმა, რომლის შეძენაც ნებისმიერ დროსა და ადგილზე, მეგობრებთან, მშობლებთან თუ კოლეგებთან საუბრისას, სხვადასხვა პრობლემებთან შეჭიდებისას ხდება. განზრახ თუ გაუცნობიერებლად ყოველი ჩვენთაგანი ყოველდღიურად ჩართულია ცხოვრების სკოლაში. კომუნიკაციას საკვანძო ადგილი უჭირავს ინფორმალური განათლების თეორიაში. ზელდინის მიხედვით „საუბრები ცვლის მსოფლიოს ხედვის გზებს და თვითონ მსოფლიოსაც კი“ (Conversation: How Talk Can Change Your Life, Harvill Press, 1999). მაგალითად, კოლეგებთან საუბრებმა იმის შესახებ, თუ როგორ გადაჭრა კომპიუტერის გამოყენებისას წამოჭრილი სხვადასხვა პრობლემა, შესაძლოა ყველაზე ეფექტიანად განამტკიცოს თქვენი კომპიუტერთან მუშაობის უნარი, მიუხედავად იმისა, რომ ამ საუბრების სანაცვლოდ არანაირი სერტიფიკატი/დიპლომი არ გაიცემა და შესაძლოა ვერც კი აცნობიერებდნენ, რომ შეისწავლეს რაღაც მნიშვნელოვანი. საუბრებისას ხდება არა მარტო ცოდნის შეძენა; არამედ კრიტიკის, სხვადასხვა საკითხებზე არგუმენტაციისა და გარკვეულ შემთხვევებში თანხმობის შესწავლა. ადამიანები ეცნობიან სხვების შეხედულებებს და უზიარებენ მათ საკუთარს. ინფორმალური განათლების თეორიის მიხედვით, საუბრები აღრმავებს ცოდნას, წვრთნის აზროვნებას და შეუძლია შეცვალოს ადამიანის ფუნდამენტური შეხედულებებიც. არაფორმალური და ინფორმალური განათლების დიდი ზეგავლენისა და მნიშვნელობის გამო, საგანმანათლებლო ინსტიტუტები მსოფლიოს გარშემო ცდილობენ სხვადასხვა გზით მხარი დაუჭირონ ასეთი ცოდნის შეძენას. კომუნიკაციის უნარს, რომელიც მოიცავს პრეზენტაციასა და დებატებს, დიდი ნაწილი უჭირავს ამ განვითარებაში. უდავოა, რომ საქართველოს საგანმანათლებო სისტემაშიც ბევრი რამის გაკეთება შეიძლება ამ მიმართულებით.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2155	http://www.iset.ge/blog/?p=2375
In the we pointed out that electricity generation by hydropower is subject to strong seasonal variations. We argued that the seasonality of hydropower reduces the profitability of new plants, as they deliver the highest output in the time of the year when electricity is relatively cheap anyway, while they produce rather little when electricity is expensive. There are other problems why the potential of additional hydro power plants to solve Georgia’s energy problem are limited. Chart 4 shows a simple projection for 2020: The prospective generation of three large HPP projects (Khudoni HPP, Namakhvani Cascade and Faravani HPP with total potential installed capacity of 1661 MW) is added to the hydropower generation of the year 2010 and is compared to the projection of electricity consumption in 2020 (assuming 3% growth per annum). This scenario is quite optimistic: First of all, we are assuming that existing hydropower will maintain the 2010 level of production (the highest so far recorded). Secondly, the assumed growth rate of electricity consumption (3%) is slightly lower than the growth rate observed in the period 2007-2012. Interestingly enough, despite these assumptions, the predicted winter gap is increasing, as well as the excess generation in summer. Source: ESCO New small HPPs will not be able to make much difference as far as the winter gap is concerned. Without the ability of collecting water in dams, their generation capacity in winter months is reducing even more sharply than in the case of large HPPs with dams. The persistence (and the potential increase) of a gap between generation and consumption in winter and the volatility in the generation of electricity during the year, in absence of an integrated regional electricity market capable of absorbing excess production and to cover for the winter gap in a reliable way and at reasonable prices, explains why the Georgian government seems to be starting to consider a number of alternative ways to achieve the planned goals. ALTERNATIVE ENERGY SOURCES Considering the points raised above, a possible solution seems to be the identification of a renewable energy source with a pattern of generation complementary to that of hydropower generation, able to generate electricity mostly in winter. Wind power, at this stage, appears to be the most promising alternative. According to the Wind Atlas data produced by the Karenergo (a Wind Energy Scientific Center based in Tbilisi), Georgia has a considerable wind energy generation capacity. The strongest argument in favor of wind energy, however, is that in a majority of the most promising wind sites winds are blowing harder in winter, when the excess demand and electricity prices are the highest. Consequently, optimally placed wind farms can fill the gap in green energy production, contributing in a more effective way to the government’s long term objective to reduce country’s dependence on electricity imports and thermo power (which itself depends on imported gas). To demonstrate the potential benefit of wind power in terms of electricity sector independence, we produced Chart 5 based on our calculations. In contrast to the chart 4, chart 5 shows what could happen if Georgia built appropriate wind farms (with total potential installed capacity of 1270 MW) instead of HPPs (total installed capacity of 1661 MW). All other projections are similar to those from Chart 4. Source: ESCO Investing in wind generation might have one more potential benefit. At some point Georgia might want to start building “pumped-storage” reservoirs for some of its dams. These devices are storing excess (otherwise non-storable) electricity produced by variable renewable sources (such as wind) by using it to pump the water up into the reservoirs when demand is low. In this way, the same water can be used when the demand is high. So far, the “pump-storage” technology has not been utilized in Georgia since excess electricity produced by small HPPs in summer months could not be stored for lack of spare storage capacity (water reservoirs are quite full in summer). This technology could be instead easily employed to store excess wind electricity (e.g. at night) when reservoirs are half empty during the winter. The result would be higher daily production by both HPPs and wind farms. Clearly, wind energy development faces many technical challenges such as variability, dispatch-ability and storability. However, the global trends in wind energy generation provide evidence that these challenges can be successfully addressed even in countries where wind accounts for a relatively large share of total electricity production. So far the main reasons for the lack of investment in wind generation in Georgia have been the high level of startup costs and the lack of support from the government. Yet, considering global trends in wind energy technology and the evolution of the Georgian electricity market it may be high time to prepare for tomorrow by investing in relevant education, experimental wind farms, and pump storage facilities. This seems, indeed, to be the direction taken by the Georgian Government. At a press conference on July 17 the Minister of Energy Kakha Kaladze announced the intention of the government to embark on the construction of wind power plants. A new step in the path that should lead Georgia to independence in the electricity sector and, in the intention of the government, to become a major electricity exporter in the region.	სტატიის პირველ ნაწილში ჩვენ შევნიშნეთ, რომ ჰიდროგენერაციას მკვეთრად გამოხატული სეზონური ცვალებადობა ახასიათებს. ასევე დავასკვენით, რომ სეზონურობა ზღუდავს ჰესების ახალი პროექტების მომგებიანობას, ვინაიდან გამომუშავების უმეტესი წილი მოდის იმ პერიოდზე, როცა ელექტროენერგია შედარებით იაფია და მხოლოდ მცირე ნაწილის გამომუშავება ხდება მაშინ, როცა ელექტროენერგია ძვირია. სეზონურობა სხვა პრობლემასაც ქმნის, რის გამოც ახალი ჰესების, როგორც საქართველოს კონკრეტული ენერგეტიკული პრობლემის გადაჭრის გზის, პოტენციალი შეზღუდულია. მე–4 გრაფიკზე წარმოდგენილია მარტივი პროექცია 2020 წლისათვის: 2010 წლის ჰიდროგენერაციაზე დამატებულია სამი ყველაზე დიდი პოტენციური ჰესის (ხუდონი, ნამახვანის კასკადი და ფარავანი ჰესი, 1211 მვ ჯამური დადგმული სიმძლავრით) პოტენციური გამომუშავება და შედარებულია 2020 წლის ელექტროენერგიის მოხმარებასთან (პროგნოზი გაკეთებულია მოხმარების საშუალოდ წლიური 3%–იანი ზრდის დაშვებით). აღნიშნული სცენარი საკმაოდ ოპტიმისტურია: უპირველეს ყოვლისა, ჩვენ ვუშვებთ, რომ უკვე არსებული ჰესები შეინარჩუნებენ 2010 წლის გენერაციის (რეკორდულ) დონეს. ამავე დროს ელექტროენერგიის მოხმარების 3% წლიური ზრდა სინამდვილეში ოდნავ ნაკლებია ზრდის იმ ტემპზე რაც 2007–2012 წლებში დაფიქსირდა. და მაინც, მიუხედავად ამ ოპტიმისტური დაშვებებისა, პროგნოზირებული ზამთრის დეფიციტი მაინც იზრდება, ისევე როგორც ზაფხულის ჭარბი გენერაცია. წყარო: ესკო ახალი პატარა ჰესები ზამთრის დეფიციტის აღმოსაფხვრელად არცთუ ეფექტურია. რეზერვუარებში წყლის დაგროვების საშუალების გარეშე, მათი გამომუშავება ზამთრის თვეებში კიდევ უფრო მკვეთრად ეცემა, ვიდრე რეზერვუარიანი დიდი ჰესების შემთხვევაში. ზამთარში ელექტროენერგიის მოხმარებასა და ჰიდროგენერაციას შორის არსებული (და მზარდი) სხვაობა და ელექტროენერგიის ცვალებადი წლიური გამომუშავება, ინტეგრირებული რეგიონალური ბაზრის (რაც საიმედო გზა იქნებოდა როგორც ზამთრის დეფიციტის დაფარვის, ასევე ზაფხულის სიჭარბის ასათვისებლად) არარსებობის პირობებში, შესაძლოა ხსნიდეს იმ ფაქტს, თუ რატომ იწყებს საქართველოს მთავრობა დასახული მიზნების მისაღწევად ალტერნატიული გზების ძიებას.  ენერგიის ალტერნატიული წყაროები ზემოთ განხილული ასპექტებიდან გამომდინარე, პრობლემის გადაჭრის გზა გამომუშავების ისეთი სეზონურობის მქონე განახლებადი ენერგიის წყაროს პოვნაშია, რომელსაც შეუძლია ჰიდროენერგიის შემავსებლის მოვალეობა გასწიოს, ანუ ელექტროენერგიას უმეტესწილად გამოიმუშავებდეს ზამთარში. ამ ეტაპზე, ამ მხრივ, ქარის ენერგია ყველაზე უფრო იმედისმომცემ ალტერნატივად ჩანს. ქარენერგოს (ქარის ენერგიის მეცნიერული ცენტრი თბილისში) მიერ შედგენილი ქარის ატლასის მიხედვით, საქართველოს ქარის ენერგიის საკმაოდ დიდი პოტენციალი აქვს. თუმცა, ქარის ენერგიის სასარგებლოდ ყველაზე მეტად სწორედ ის მეტყველებს, რომ ქარის სადგურებისათვის ყველაზე გამოსადეგ ადგილებში ქარი უფრო მძლავრად ზამთარში ქრის, ანუ როცა ჭარბი მოთხოვნა გვაქვს და, შესაბამისად, ელექტროენერგიის ფასებიც ყველაზე მაღალია. აქედან გამომდინარე, ოპტიმალურად განლაგებულ ქარის სადგურებს უფრო მეტად შეუძლიათ შეავსონ განახლებადი ენერგიის დეფიციტი და უფრო ეფექტიანად დაეხმარონ ქვეყანას იმ გრძელვადიანი მიზნის მიღწევაში, რაც ელექტროენერგიის იმპორტსა და თბოელექტროგენერაციაზე (რომელიც თავის მხრივ იმპორტირებულ ბუნებრივ გაზზეა დამოკიდებული) დამოკიდებულების შემცირებას გულისხმობს. ქვეყნის ელექტროენერგეტიკული სექტორის დამოუკიდებლობაში ქარის ენერგიის პოტენციური წვლილის საილუსტრაციოდ, ჩვენს გაანგარიშებებზე დაყრდნობით მოყვანილია გრაფიკი 5. მე–4 გრაფიკისაგან განსხვავებით, მე–5 გრაფიკზე ნაჩვენებია, თუ რა შეიძლება მოხდეს, თუ საქართველო ააგებს საჭირო ქარის სადგურებს (1270 მვ ჯამური დადგმული სიმძლავრით) დიდი ჰესების ნაცვლად* (რომელთა ჯამური დადგმული სიმძლავრე 1211 მვ–ია). ყველა სხვა პროექცია იგივეა, რაც მე–4 გრაფიკზე იყო.   წყარო: ესკო ქარის ენერგიაში ინვესტიციას სამომავლოდ შესაძლოა კიდევ ერთი უპირატესობა ქონდეს. შესაძლოა დადგეს დრო, როდესაც საქართველო დაიწყებს უკუაქაჩვის სისტემების დაყენებას თავისი ჰესების რეზერვუარებზე. ეს მოწყობილობა ახდენს ცვალებადი გამომუშავების მქონე განახლებადი ენერგიის წყაროების (მაგალითად ქარის) ჭარბი ელექტროენერგიის დაგროვებას ამ ელექტროენერგიის გამოყენებით წყლის ისევ უკან რეზერვუარში აქაჩვის გზით, როცა მოთხოვნა ელექტროენერგიაზე დაბალია. ეს საშუალებას იძლევა, იგივე წყალი კვლავ გამოვიყენოთ ელექტროენერგიის გამომუშავებისათვის, როცა მოთხოვნა მაღალია. ჯერჯერობით უკუაქაჩვის ტექნოლოგია საქართველოში არ გამოიყენება მისი სიძვირის და ასევე არსებულ ვითარებაში მისი ნაკლებადეფექტიანობის გამო: მცირე ჰესების მიერ ზაფხულში გამომუშავებული ელექტროენერგიის დაგროვება ბევრად უფრო ძნელია, რადგან ამ დროს რეზერვუარები ძირითადად სავსეა და დამატებით წყლის დასაგროვებელი ადგილი ნაკლებად რჩება. სამაგიეროდ, ზამთარში, როცა რეზერვუარებში უფრო მეტი თავისუფალი ადგილია, უკუაქაჩვის გამოყენება ქარის ენერგიის (მაგალითად ღამით გამომუშავებულის) დაგროვების საკმაოდ კარგი საშუალება იქნება. შედეგად, ზამთარში, საჭირო დროს (მაგალითად დღისით), ამ რეზერვუარების ჰესები უფრო მეტი ელექტროენერგიის გამომუშავებას შეძლებენ. ცხადია, ქარის ენერგიის განვითარებას ბევრი ისეთი სირთულე ახლავს თან, როგორიცაა გამომუშავების ცვალებადობა, უმართავობა და დაგროვების შეუძლებლობა (დაგროვების დამხმარე სისტემების გარეშე). თუმცა, ქარის ენერგიის გლობალური ტენდენციები იმაზე მიანიშნებს, რომ ამ სირთულეების დაძლევა შესაძლებელია იმ ქვეყნებშიც კი, სადაც ქარის ენერგიაზე ქვეყნის გამომუშავების საკმაოდ დიდი წილი მოდის. საქართველოში ქარის ენერგიაში ინვესტიციების არარსებობა გამოწვეული იყო მაღალი საწყისი დანახარჯებითა და სეხელმწიფოს მხრიდან ხელშეწყობის არარსებობით. თუმცა, ქარის ენერგიის გლობალური ტენდენციებისა და საქართველოს ელექტროენერგეტიკული ბაზრის ევოლუციის გათვალისწინებით, უკვე დროა მოვემზადოთ ხვალინდელი დღისათვის შესაბამის განათლებაში, სათანადო კვლევებში და საპილოტე პროექტებში ინვესტირებით. როგორც ჩანს, სწორედ ამ მიმართულებით აქვს გეზი აღებული საქართველოს მთავრობასაც. ამა წლის 17 ივლისის პრესკონფერენციაზე, საქართველოს ენერგეტიკის მინისტრმა, კახა კალაძემ, განაცხადა მთავრობის გადაწყვეტილების შესახებ ქარის სადგურების მშენებლობის წამოწყების თაობაზე. ეს ახალი ნაბიჯია საქართველოსთვის თავისი მიზნების მისაღწევად: მიაღწიოს დამოუკიდებლობას ელექტროენერგეტიკულ სექტორში და ჩამოყალიბდეს ელექტროენერგიის ექსპორტიორად.   * უნდა აღინიშნოს, რომ ამით ჩვენ არ ვეწინააღმდეგებით საერთოდ ახალი ჰესების მშენებლობას, არამედ უბრალოდ ხაზს ვუსვამთ, თუ რა უპირატესობის მოტანა შეუძლია საქართველოსთვის წყლისა და ქარის ენერგიების კომბინირებას.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2147	http://www.iset.ge/blog/?p=2326
Recently, the Georgian media abounded with alarming reports about a slowdown of foreign direct investments (FDI) in Georgia. Indeed, economic figures seem to support the view that there may be a turn in the FDI activity. The graph shows FDI in the first two quarters of each year from 2005 to 2013. There is obviously a huge volatility in the investment activity throughout those years, reflecting economic and political events like the war and the financial crisis in 2008. Yet since 2009, FDI activity was following a slow but steady upward trend. This trend seems to have come to an end in the current year: the foreign direct investment in the first two quarters of 2013 was below the 2012 companion numbers. WHY DO WE CARE ABOUT FDI? The two Turkish economists Faruk Guersoy and Hueseyin Kalyoncu investigate the connection between FDI and GDP growth in Georgia (“Foreign Direct investment and Growth Relationship in Georgia”, International Journal of Economics and Financial Issues 2, 2012). Their analysis is based on data of the years 1997-2010. In line with most of the research on this issue, they show that FDI inflow and GDP growth are closely related also in our country. The reasons for the alignment of GDP growth and FDI activity are manifold. A survey article by the economists Prakash Loungani and Assaf Razin summarizes the most important arguments (“How Beneficial Is Foreign Direct Investment for Developing Countries?”, Finance and Development 38, 2001): (1) FDI allows the transfer of technology – particularly in the form of new varieties of capital inputs – that cannot be achieved through financial investments or trade in goods and services. (2) FDI can promote competition in the domestic input market. (3) Recipients of FDI often gain employee training in the course of operating the new businesses, which contributes to human capital development in the host country. (4) Profits generated by FDI contribute to corporate tax revenues in the host country. Yet while the general view on FDI is positive, the two authors also note that: “Despite the evidence presented in recent studies, other work indicates that developing countries should be cautious about taking too uncritical an attitude toward the benefits of FDI.” Why can FDI also be problematic? IS FDI ALWAYS DESIRABLE? Let us consider a hypothetical example. An investor from Russia buys 60% of the shares of a Georgian company for 50 million laris. This operation will increase the FDI by 50 millions. Then he lends to this Georgian company 20 million laris for one year for an interest rate of 10%.  This operation will even more increase the FDI, namely by 22 million laris (the whole amount of money that has to be paid back is counted as FDI). Now assume that the company runs into trouble and cannot pay back its debt after one year. It is common that the credit contract specifies that in this situation the company’s default does not lead to immediate bankruptcy, but to an increase of the interest rate (this is particularly common if the credit was provided by one of the company’s owners). So assume that the company gets penalized with a doubling of the interest rate and has to pay an additional 2 millions of laris as interest. This operation increases the FDI by 2 million laris, even though there was no positive economic activity associated with it. In this example, taking FDI at face value would be deceptive, as there may be economic activities associated with it that are far from being beneficial. Let us push this example even further. Assume that a Georgian businessman is unhappy about how the Russian investor treats his Georgian employees. Out of concern for his compatriots, he decides to buy back the 60% of the shares. This operation decreases the FDI by 50 million laris, even though the activity was good for the company, its workers, and the Georgian society as a whole. Obviously, there are investments that are harmful for a country, for example if they cause environmental problems or lead to an exploitation of the local workforce. Yet FDI does not take into account the nature of an investment. It counts everything in the same way. WHAT SHOULD POLITICIANS DO? The role of the government in FDI acquisition is exactly to evaluate the economic impacts of an investment. While beneficial investments should be encouraged, investors with questionable intentions should be deterred. In the past, however, this seems not to have worked always very well. As an example, the Austrian delicatessen company Schirnhofer was planning not only to sell its production in Georgia, but also to produce it here. Schirnhofer intended to build a factory in Mtskheta that would have given work to 600 people. In addition, the company was going to give cattle of a special breed to 3000 local farmers. Yet claiming that the products of Schirnhoffer were of low quality, the financial police confiscated some of its imports in Poti, even though there was not even a laboratory in Georgia which could check the alleged flaws in those products. These artificial barriers made the investor to change his mind about investing in Georgia. Now the factory will be built in Kazakhstan – in Tbilisi, Schirnhofer will just operate a store. Another example is the city of Zestafoni. Since decades, Zestafoni is home to a huge ferroalloy industry. Also in recent years, ferroalloy held a large share in Georgia’s exports. The factory, founded in 1930’s, is now operated by foreign investors, and one hears a lot of complaints about how the factory is operated. The salaries of local workforce are low, there are air polluting issues, with Zestafoni having the highest cancer rates in Georgia. Last not least, the industrial infrastructure seems still to be the same as in Soviet times. Not surprisingly, the residents of Zestafoni are dissatisfied with the foreign investor, and recently there were two weeks of protests and demonstrations. The investor pays taxes to the government, yet these tax payments would also be paid by any other investor, regardless of domestic or foreign. In this case, the government did not ensure that the investor would bring technology, renew the infrastructure, etc. Of course, in the last years Georgia often managed to attract FDI of good quality. An instance is the pipeline by British Petroleum which is very profitable for the country. BP built three pipelines that increased the geo-political importance of Georgia, and Georgia collects considerable fees for the transfer of oil and gas through the country. It is also worth mentioning that many BP employees are Georgians. Another example of constructive investment are the activities of the Italian sweets giant Ferrero in Georgia.  Ferrero employs about 150 people and hundreds of seasonal workers. They also launched a training program, enabling hazelnut farmers in Samegrelo to master advanced cultivation techniques. Instead of judging the economic development only based on the increase or decrease of FDI, politicians should have a deeper look at the nature of those investments. The FDI numbers alone are not very meaningful.	ცოტა ხნის წინ ქართული მედია განგაშით იუწყებოდა საქართველოში პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების კლების შესახებ. ეს ეკონომიკური მონაცემებითაც დასტურდება. გრაფიკზე ნაჩვენებია 2005 – 2013 წლებისათვის პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები წლის პირველ ნახევარში. ცხადია, რომ წლების განმავლობაში საინვესტიციო აქტივობები ძალიან ცვალებადი იყო. მონაცემები ასახავს ყველა პოლიტიკურ და ეკონომიკურ მოვლენას, მათ შორის 2008 წლის ომსა და ფინანსურ კრიზისსაც. ამასთან 2009 წლიდან შეინიშნება პირდაპირი უცხოურ ინვესტიციების  ნელი, მაგრამ თანაბარი და მტკიცე ზრდის ტენდენცია. როგორც ვხედავთ, ეს ტენდენცია წელს შეიცვალა. პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები 2013 წლის პირველ ორ კვარტალში 2012 წელთან შედარებით შემცირდა.   რატომ არის  პირდაპირი უცხოური ინვესტიცები მნიშვნელოვანი? ორმა თურქმა ეკონომისტმა, ფარუქ გუერსოიმ და ჰუესინ ქალიონჩუმ გამოიკვლიეს საქართველოში პირდაპირ უცხოურ ინვესტიციებსა და მთლიანი შიდა პროდუქტის ზრდას შორის კავშირი. (“Foreign Direct investment and Growth Relationship in Georgia”, International Journal of Economics and Financial Issues 2, 2012). მათი კვლევა ეყრდნობა 1997-2010 წლების მონაცემებს.  ამ თემაზე სხვა კვლევების მსგავსად,  მათაც მიიღეს რომ ჩვენს ქვეყანაშიც პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების შემოდინება და მშპ-ს ზრდა ერთმანეთთან მჭიდრო კავშირშია. მრავალფეროვანია იმის მიზეზები, თუ რატომაა მშპ-ს ზრდასა და პირდაპირ უცხოურ ინვესტიციებს შორის მჭიდრო კავშირი. ეკონომისტების, პრაკაშ ლუნგანისა და ასაფ რაზინის სტატიაში ყველაზე მნიშვნელოვანი არგუმენტებია განხილული(“How Beneficial Is Foreign Direct Investment for Developing Countries?”, Finance and Development 38, 2001). 1) პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები ტექნოლოგიების შემოდინების საშუალებაა. კერძოდ, საწარმოო ფაქტორების გამრავალფეროვნების და განახლების გზით. ამგვარი შედეგის მიღწევა შეუძლებელია ფინანსური ინვესტირებით ან  ვაჭრობით; 2) პირდაპირი უცხოური ინვესტიცია ზრდის კონკურენციას ადგილობრივ ბაზარზე; 3) პირდაპირი უცხოური ინვესტიციის მიმღებები ხშირად უზრუნველყოფენ თანამშრომლების გადამზადებას ახალი საქმის ასათვისებლად, რასაც წვლილი შეაქვს ქვეყნის ადამიანური კაპიტალის ზრდაში; 4)პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების ზრდით გამოწვეული მოგების ზრდა იწვევს ქვეყანაში საგადასახადო შემოსავლების ზრდას. მიუხედავად იმისა რომ პირდაპირ უცხოურ ინვესტიციებზე ზოგადი შთაბეჭდილება დადებითია,  სტატიის  ავტორები აღნიშავენ: „მიუხედავად ბოლოდროინდელ კვლევებში  წარმოდეგენილი დასაბუთებისა, სხვა ნაშრომები ხაზს უსვამენ, რომ განვითარებადმა ქვეყნებმა სიფრთხილე და კრიტიკული დამოკიდებულება უნდა გამოიჩინონ პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების სარგებლიანობის შეფასებისას.“ რატომ შეიძლება იყოს პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები პრობლემური? არის კი პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები ყოველთვის სასურველი? განვიხილოთ ჰიპოთეტური მაგალითი. ვთქვათ რუსი ინვესტორი 50 მილიონ ლარად ყიდულობს ქართული კომპანიის აქციების 60%-ს. ეს ოპერაცია საქართველოში პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მაჩვენებელს გაზრდის 50 მილიონით. ამის მერე მან ამ ქართულ საწარმოს ასესხა 20 მილიონი ლარი 10%-იანი საპროცენტო განაკვეთით 1 წლის ვადით. ეს ოპერაცია კიდევ გაზრდის საქართველოში პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მაჩვენებელს 22 მილიონით (უკან დასაბრუნებელი ვალის ჯამური რაოდენობა). ახლა დავუშვათ, რომ რაიმე პრობლემის გამო კომპანია ვერ ახერხებს დროულად ვალის დაფარვას, რის გამოც მას აჯარიმებენ საპროცენტო განაკვეთის გაორმაგებით 20%-მდე. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ კომპანიას 2 მილიონი ლარი ექნება დამატებით გადასახდელი. ეს დაჯარიმება პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მაჩვენებელს გაზრდის კიდევ 2 მილიონით, მიუხედავად იმისა, რომ ამ ოპერაციის უკან არანაირი დადებითი ეკონომიკური მოვლენა არ დგას. ამ მაგალითიდან გამომდინარე ცხადია, რომ პირდაპირი ინვესტიციების მხოლოდ მაჩვენებლების მიხედვით მსჯელობამ შეიძლება შეცდომაში შეგვიყვანოს, რადგანაც ამ მაჩვენებლის ზრდა შეიძლება გამოწვეული იყოს ისეთი ეკონომიკური ქმედებით, რომელსაც სასარგებლოს ან მომგებიანს ვერ ვუწოდებთ. მოდით, განვავრცოთ მაგალითი. დავუშათ, რომ რომელიმე ქართველმა ბიზნესმენმა, უკმაყოფილომ ინვესტორის დამოკიდებულებით კომპანიისა და დასაქმებულების მიმართ, გამოისყიდა  კომპანიის  აქციების 60%.  ეს ოპერაცია უცხოური ინვესტიციების მაჩვენებლს შეამცირებს 50 მილიონით, მიუხედავად იმისა, რომ იგი არც კომპანიისთვის და არც ქვეყნისთვის საზიანო არ ყოფილა. ცხადია, ყველა ინვესტიცია ერთნაირად სასარგებლო და მომგებიანი არაა. უფრო მეტიც, არსებობს ისეთი ინვესტიციები რომლებიც ქვეყნისთვის საზიანოა. მაგალითად, თუ ის აზიანებს გარემოს ან ექსპლუატაციას უწევს ადგილობრივ მუშახელს. პირდაპირი უცხოური ინვესტიციის მაჩვენებილი არ ითვალისწინებს ინვესტიციის ბუნებას და აქედან გამომდინარე, ყველანაირ ინვესტიციას ერთნაირად აღრიცხავს. როგორ უნდა მოიქცნენ პოლიტიკოსები? მთავრობის როლი მოზიდული პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების ეკონომიკური გავლენის შეფასებაში მდგომარეობს. სასარგებლო ინვესტიციები უნდა წახალისდეს, ხოლო საეჭვოზე — უარი ითქვას. როგორც ჩანს, ახლო წარსულში ინვესტიციების მიმართ ასეთი დამოკიდებულებას არ ყოფილა. მაგალითითვის გამოდგება ავსტრიული დელიკატესების კომპანია „შირნჰოფერი“,  რომელიც საქართველოში არამხოლოდ თავისი პროდუქციის გაყიდვას, არამედ საწარმოს დაარსებასაც აპირებდა. შირნჰოფერი გეგმავდა მცხეთაში ქარხნის აშენებას, რომელიც დაასაქმებდა 600-მდე ადამიანს. გარდა ამისა, კომპანია გეგმავდა ფერმერებისთვის გასაზრდელად მიებარებინა სპეციალური ჯიშის ხბოები. მიუხედავად იმისა, რომ იმ დროისთვის საქართველოში არ არსებობდა ლაბორატორია, რომელიც ჩამორთმეული პროდუქციის ხარისხს შემოაწმებდა, ფინანსურმა  პოლიციამ შირნჰოფერის პროდუქციის კონფისკაცია სწორედ დაბალი ხარისხის ბრალდებით მოახდინა. ასეთი ხელოვნური დაბრკოლებების გამო „შირნჰოფერმა“ გადაიფიქრა საქართველოში  ინვესტირება, ქარხანა ყაზახეთში ააშენა, საქართველოში კი მისი საქმიანობა თბილისში  ერთი მაღაზიით შემოიფარგლა. მეორე მაგალითია ქალაქი ზესტაფონი. ათეულობით წლებია, რაც ზესტაფონში უზარმაზარი ფეროშენადნობთა ქარხანაა, რომლის პროდუქციას საქართველოს ექსპორტში მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს. ქარხანა წინა საუკუნის 30-იან წლებში დაარსდა და დღეს მას უცხოელი ინვესტორი მართავს.  კომპანიის მუშაობის თაობაზე ბევრი საჩივარი ისმის. ადგილობრივი მუშახელის ხელფასი დაბალია. პრობლემებია ჰაერის დაბინძურებასთან დაკავშირებითაც. საქართველოში კიბოთი დაავადებულთა ყველაზე მაღალი სტატისტიკა ზესტაფონში ფიქსირდება. არანაკლებ მნიშვნელოვანია, რომ არც სამრეწველო ინფრასტრუქტურა ვითარდება დიდად და დაახლოებით ისეთივეა, როგორიც საბჭოთა კავშირის დროს. გასაკვირი არაა, რომ ზესტაფონის მოსახლეობა უკმაყოფილოა უცხოელი ინვესტორით. სულ ცოტა ხნის წინ მათ ეს უკმაყოფილება ორკვირიანი  საპროტესტო აქციებითა და დემონსტრაციებით გამოხატეს. კარგია, რომ ინვესტორი ამუშავებს ქარხანას, ასე თუ ისე ასაქმებს ხალხს და სახელმწიფოს უხდის გადასახადს, თუმცაღა იგივეს გააკეთებდა ნებისმიერი სხვა ინვესტორი, იქნებოდა ის ადგილობრივი თუ უცხოელი. ამ შემთხვევაში მთავრობამ ვერ უზრუნველყო ისეთი ინვესტორის შერჩევა, რომელიც გააუმჯობესებდა ტექნოლოგიას,  განაახლებდა ინფრასტრუქტურას და ა.შ. უკანასკნელ წლებში საქართველომ ხარისხიანი უცხოური პირდაპირი ინვესტიციის მოზიდვაც მოახერხა.  მაგალითად „ბრიტიშ პეტროლეუმის“ (British Petroleum (BP)მილსადენი, რომელიც ძალიან მომგებიანია ქვეყნისათვის.  კომპანიამ სამი მილსადენი გაიყვანა, რომლებმაც გაზარდა საქართველოს გეოპოლიტიკური მნიშვნელობა. ამასთანავე, ქვეყანა იღებს მნიშვნელოვან საზღაურს ნავთობის და გაზის გატარებისთვის. ის, რომ BP ასაქმებს საქართველოს მოსახლეობას, არანაკლებ მნიშვნელოვანია. ტკბილეულის წარმოების იტალიური გიგანტის „ფერეროს“  აქტივობა საქართველოში არის კონსტრუქციული ინვესტირების კიდევ ერთი მაგალითი.  „ფერეროს“ დასაქმებული ჰყავს 150-მდე ადამიანი და გარდა ამისა, სეზონურად ასაქმებს კიდევ ასობით მუშას. ასევე, კომპანიის წარმომადგენლებმა სამეგრელოში ჩაატარეს ტრენინგები და ადგილობრივ ფერმერებს შეასწავლეს კულტივაციის მოწინავე ტექნოლოგიები. დასკვნის სახით ვიტყვით, რომ მხოლოდ პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მაჩვენებლის ზრდით ან შემცირებით ეკონომიკურ განვითარებაზე მსჯელობის ნაცვლად უმჯობესი იქნება, თუ პოლიტიკოსები უფრო ღრმად გაანალიზებენ ამ ინვესტიციების ბუნებას. ეს ის შემთხვევაა, როცა მარტო რიცხვითი მაჩვნებელებით მსჯელობა არც ისე გონივრულია.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2135	http://www.iset.ge/blog/?p=2369
In our two-part article we discuss how combining wind and hydropower can help the Republic of Georgia to achieve energy independence and become a net energy exporter. OVERVIEW Due to the geomorphological characteristics of its territory and to its geographical location, the Republic of Georgia is rich in hydro resources. According to the Georgian Ministry of Energy and Natural Resources, so far Georgia has been exploiting only about 20% of its hydro resource potential. Since 2006 the Georgian government has been planning to utilize these resources to not only meet domestic demand, substituting hydro fully for electricity imports and thermal power plant (TPP) generation (burning imported gas), but also to turn Georgia into a regional provider of electricity. Initially, thanks to the rehabilitation of existing hydro power plants (HPPs) and to improvements in the regulatory environment of the Georgian electricity sector realized in the wake of the Rose Revolution, this program seemed relatively easy to achieve. The generation of cheap hydropower did increase and partially substituted for thermal energy generation and electricity imports. After a steady increase from 2007, finally, in the most successful (for the post-soviet Georgian hydropower) year of 2010, the total annual hydropower generation (9 375 GWh) in Georgia exceeded the country’s total electricity consumption (8 441 GWh) (chart 1). Parallel to this the construction of new transmission lines started to increase the export capacity to Turkey and a number of Memorandum of Understanding were signed with investors in relation with the realization of 40 new HPP projects. Source: ESCO THE SEASONALITY PROBLEM Despite this promising start, however, the situation did not evolve in the desired direction. Due to adverse climatic conditions the generation of hydropower declined in 2011 and 2012, while the consumption kept rising. As a result, Georgia lost its newfound status of net electricity exporter in 2012 (chart 2). Source: ESCO Chart 2 allows us also to identify another important aspect that does not appear looking at total hydropower generation and total electricity consumption. Even in the best year (2010) of the Georgian hydropower, both thermal power generation and electricity imports stood quite high (683 and 222 GWhs respectively) due to the monthly distribution of the hydropower generation and the electricity consumption of the country. The seasonal nature of both hydropower generation and electricity consumption created excessive generation in summer months and a gap in winter of 2010 (chart 3). In other years, the gap was even more pronounced. This seasonal pattern can also help explaining another reason why hydropower generation has not been increasing as fast as hoped: sluggish investment. From the investors’ point of view the excess of supply during summer months is problematic. In this period, in which new HPPs would generate the highest amount of electricity they are going to meet very tough competition domestically from the already existing HPPs (old, large, often fully amortized, which are operating at very low costs). This lowers the expected profitability of investments in new HPPs (which could be increased only by a substantial increase in the demand for Georgian electricity in the region) and might explain the slower than expected realization of the planned investments, despite the signed memoranda. In the second part of our article, we will argue that even putting aside the concerns about the profitability of new power plants, additional investments in new Hydro Power Plants (HPPs) seem not to be an effective way to close the gap in winter, especially considering the steadily growing consumption. Wind power, however, yields the potential to alleviate the seasonality problem and the difficulties deriving from it. Source: ESCO	ჩვენს ორნაწილიან სტატიაში განვიხილავთ, თუ როგორ შეუძლია ქარის და წყლის ენერგიის კომბინაციას დაეხმაროს საქართველოს ენერგოდამოუკიდებლობაში და აქციოს ქვეყანა ელექტროენერგიის ექსპორტიორად. მიმოხილვა საქართელოს რესპუბლიკა თავისი ტერიტორიის გეომორფოლოგიური მახასიათებლებისა და გეოგრაფიული მდებარეობის გამო მდიდარია ჰიდრო რესურსებით. საქართველოს ენერგეტიკის სამინისტროს მონაცემებით, საქართველო ამჟამად თავისი ჰიდროპოტენციალის მხოლოდ 20%–ს იყენებს. 2006 წლიდან საქართველოს მთავრობა გეგმავდა ამ რესურსების არამარტო ადგილობრივი მოთხოვნის დასაკმაყოფილებლად გამოყენებას, რაც ითვალისწინებს ჰიდრორესურსებით ელექტროენერგიის იმპორტისა და (იმპორტირებულ ბუნებრივ გაზზე მომუშავე) თბოელექტროსადგურების გენერაციის სრულად ჩანაცვლებას, არამედ საქართველოს რეგიონალურ მიმწოდებლად გადასაქცევადაც. თავდაპირველად, „ვარდების რევოლუციის“ პირველ წლებში, მეტწილად არსებული ჰესების რეაბილიტაციისა და რეგულატორული გარემოს გაუმჯობესების წყალობით, ეს მიზანი საკმაოდ ადვილდ მიღწევადი ჩანდა. იაფი ჰიდროელექტროენერგიის წარმოება მართლაც გაიზარდა და ნაწილობრივ ჩაანაცვლა თბოელექტროგენერაცია და ელექტროენერგიის იმპორტი. მუდმივი ზრდსი შედეგად, ყველაზე წარმატებულ 2010 წელს, საქართველოს ჰიდროელექტროენერგიის მთლიანმა წლიურმა გამომუშავებამ (9 375 გვტ.სთ) ქვეყნის მთლიან წლიურ ელექტროენერგიის მოხმარებას (8 441 გვტ.სთ) გადააჭარბა (გრაფიკი 1). ამ პროცესების პარარელურად დაიწყო ახალი გადამცემი ხაზების მშენებლობა თურქეთის მიმართულებით საქართველოს საექსპორტო შესაძლებლობების გასაზრდელად და ხელი მოეწერა ინვესტორებთან „ურთიერთგაგების მემორანდუმებს“ დაახლოებით 40 ახალი ჰესის მშენებლობის თაობაზე. წყარო: ესკო სეზონურობის პრობლემა თუმცა, ამგვარი იმედისმომცემი დასაწყისის მიუხედავად, სიტუაცია აღარ განვითარდა სასურველი მიმართულებით. უარესი კლიმატური პირობების გამო, ჰიდრო ელექტროენერგიის გამომუშავებამ იკლო 2011 და 2012 წლებში, მაშინ როცა ელექტროენერგიის მოხმარებამ ზრდა გააგრძელა. შედეგად, საქართველომ 2012 წელს დაკარგა ელექტროენერგიის წმინდა ექსპორტიორის (როცა ექსპორტი აღემატება იმპორტს) სტატუსი (გრაფიკი 2). წყარო: ესკო მე–2 გრაფიკი კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტის შემჩნევის საშუალებას გვაძლევს, რაც არ ჩანს მთლიანი წლიური ჰიდროგენერაციისა და ელექტროენერგიის მთლიანი წლიური  მოხმარების შედარებისას. ქართული ჰესების საუკეთესო წელიწადშიც კი (2010–ში) როგორც თბოელექტროენერგიის გენერაცია, ასევე ელექტროენერგიის იმპორტი მაინც საკმაოდ მაღალ მაჩვენებლებს ინარჩუნებდა (683 გვტ.სთ და 222 გვტ.სთ შესაბამისად), რისი მიზეზიც ჰიდროგენერაციისა და ელექტროენერგიის მოხმარების თვიური განაწილებაა. ჰიდროგენერაციისა და ელექტროენერგიის მოხმარების სეზონური ბუნების გამო 2010 წელსაც კი ზაფხულის თვეებში ჭარბი ჰიდროგენერაცია გვქონდა, ხოლო ზამთრის თვეებში ჰიდროეგენერაციის დეფიციტი (გრაფიკი 3). სხვა წლებში ეს დეფიციტი კიდევ უფრო მეტადაა გამოხატული. სეზონური ბუნება შესაძლოა იმის ასახსნელადაც გამოდგეს, თუ რატომ არ ხდება ახალი ჰესების მშენებლობა ისე სწრაფად, როგორც ველოდით. ინვესტორის თვალთახედვით ზაფხულის ჭარბი გამომუშავება პრობლემატურია. იმ პერიოდში, როცა ახალმა ჰესმა თავისი ელექტროენერგიის უმეტესი წილი უნდა გამოიმუშავოს, მათ ადგილობრივ ბაზარზე მძაფრი კონკურენცია ელოდებათ უკვე არსებული ჰესებისაგან (მათ შორის ძველ, დიდ, ხშირად მთლიანად ამორტიზებულ ჰესებთან, რომლებიც ელექტროენერგიას ძალიან მცირე დანახარჯებით გამოიმუშავებენ). ეს ამცირებს ახალ ჰესში ჩადებული ინვესტიციის მოსალოდნელ მომგებიანობას (რისი გაზრდაც მხოლოდ რეგიონში ქართულ ელექტროენერგიაზე მნიშვნელოვანი ზრდითაა შესაძლებელი), რაც შეიძლება ხსნიდეს დაგეგმილი ინვესტიციების მოსალოდნელზე უფრო ნელა განხორციელებას, გაფორმებული მემორანდუმების მიუხედავად. სტატიის მეორე ნაწილში ჩვენ ვაჩვენებთ, რომ, ახალი ჰესების მომგებიანობის თაობაზე წამოჭრილი კითხვების უგულებელყოფის შემთხვევაშიც, ახალ ჰესებში ინვესტირება ზამთრის დეფიციტის აღმოფხვრისათვის არცთუ ისე ეფექტიან გზას უნდა წარმოადგენდეს, განსაკუთრებით მუდმივად მზარდი ელექტროენერგიის მოხმარების პირობებში. მაშინ როცა ქარის ენერგიას გააჩნია პოტენციალი შეამსუბუქოს სეზონურობის პრობლემა და გვერდი აუაროს იმ სირთულეებს, რაც ამ პრობლემის გამო წამოიჭრება. წყარო: ესკო

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2090	http://www.iset.ge/blog/?p=2933
A Punjabi farmer on the 40ha of land he purchased in the vicinity of Rustavi. An image that shook Georgia. On June 28, the Georgian Parliament passed a bill imposing a moratorium on land acquisition by foreigners and foreign-owned legal entities till the end of 2014. The bill effectively reversed an earlier policy that welcomed foreigners to settle and invest in Georgia’s agricultural sector, a policy culminating in the seemingly outlandish program seeking to bring to Georgia – and offer fast-track naturalization to – dozens of expert farmers from South Africa. Rattled by this policy reversal, groups representing the expat business community in Georgia are trying to coordinate on a strong message to be delivered to the Georgian lawmakers. The law, so the argument goes, will cripple foreign direct investment in, and lending to, the agricultural sector. According to a recent by Transparently International-Georgia, the law may also be unconstitutional. It is difficult to imagine that the Georgian government and/or parliament need to be reminded of the immediate negative implications of the law. It is universally recognized that Georgia’s agriculture is in dire need of investment in physical capital and technology, all of which can only come from outside. By preventing foreigners from investing in the sector, the law will also slow down the efficiency-enhancing process of land consolidation. But are there any benefits associated with the moratorium? And, indeed, what problem does it attempt to solve? A cynical and not particularly thoughtful interpretation is that the law was triggered by the specter of “” and has no purpose other than addressing the racist sentiment of the Georgian plebs. The Indian investors are the problem, the cynical argument goes. Yet, the problem is real. It has little to do with xenophobia. And it is not unique to Georgia. Unless carefully designed and implemented, large scale privatization of state-owned agricultural lands in immediate proximity to Georgian villages has the potential to trigger violence and social unrest of far graver consequences for investment – foreign and domestic – into the Georgian economy than the notorious moratorium. The organized Georgia saw in early 2013 – under the slogan “ “ Georgian land for Georgians “ – provide a foretaste of what could follow (still) if Georgia’s policymakers fail to find a solution to this fundamental problem: how to bring the much needed investment in Georgia’s agriculture without threatening the livelihoods of small-scale subsistence farmers. On Monday this week, I have accompanied Deputy Minister of Agriculture David Natrosvhili and the first Georgian ambassador to South Africa Beka Dvali on their visit to Sartichala. The purpose of the visit was to meet some of the Afrikaaner farmers who have settled in Sartichala during the last 3 years upon President Saakashvili’s invitation.  Living and working with Sartichala residents, Piet Kemp and his colleagues singled out the issue of pasture land (lack thereof), which potentially threatens the livelihoods of local subsistence farmers and complicates their relationship with the Boer settlers. At present, about 80% of formerly state-owned agricultural land in the Sartichala area is cultivated by Kemp and fellow Boer settlers. And the share of cultivated land is only likely to increase given the Boers’ ambitions and the ongoing in the regional irrigation systems (a bottleneck for agricultural development).  The practical implication is that Sartichala residents will have ever less land for grazing their 3-4 thousand cattle on which they depend for survival. The moment Sartichala cows start dying, the Boer farmers will be faced with the very same personal security issues they were seeking to escape by relocating to Georgia. Kemp et al are very well aware of the problem and are making every effort to stay on good terms with the locals. This is not only about skillful diplomacy: the Boers are a major employer; some of their investments, e.g. in water pipelines and water management systems, have positive spillovers for the entire community;  last but not least, the Boers are willing to use their know-how, equipment  and money to help work out a permanent solution. Given the original sin of privatizing agricultural (pasture) land without much concern for the future livelihoods of smallholder farmers – “stakeholders” without any stake in the privatization policy debate – the options that are currently on the table for Sartichala are obviously limited. Kemp offers his help (and resources) to introduce Sartichala farmers to more efficient cultivation methods in order to make better use of the small plots of land they received in the first wave of land privatization. Indeed, by using irrigation and applying a small amount of fertilizer, local farmers could feed much larger numbers of cows. Kemp is also willing to help introduce artificial insemination in order to propagate improved breeds and raise productivity. The policy dilemma facing the Georgian government is that none of this is going to happen on a sufficient scale without external help. Neither the Boers, nor any other foreign investors (with the possible exception of such giants as Ferrero) can handle the entire financial burden of dealing with the original privatization sins committed by a succession of Georgian governments. The current administration has shown its commitment to protecting the new land owners’ property rights, yet, it may have to go beyond that. Georgia’s agricultural development may stall in the absence of an adequate policy response which can only be developed in collaboration with the Georgian farmer associations, the agribusiness community and the international donor community. The (temporary) moratorium on foreign land ownership does not solve any of the above problems and poses new dilemmas. It creates a lot of uncertainty as to the future direction of Georgia’s economic reforms. It does not address the Boers’ concern for securing their property rights and investment. And it does not help increase agricultural productivity and incomes of Georgia’s smallholder farmers. By imposing the moratorium, however, the Georgian government showed awareness of the challenges inherent in rapid agricultural development and attempted to gain time in order to work out an acceptable solution. Let’s hope that time thus gained will be not be wasted. Social calm and political stability that the moratorium seeks to achieve may be difficult to maintain given its negative implications for foreign and domestic investment in Georgia’s agriculture. One does not go without the other, certainly not in the long run.	პენჯაბელი ფერმერი რუსთავის სიახლოვეს შეძენილ 40 ჰექტარ მიწის ნაკვეთზე. სურათი, რომელმაც შეძრა საქართველო. 2013 წლის 28 ივნისს საქართველოს პარლამენტმა მიიღო კანონპროექტი მორატორიუმის შესახებ, რომელიც უცხოელებისა და უცხოური ფირმების მიერ მიწის შეძენას კრძალავს 2014 წლის ბოლომდე. კანონპროექტმა რადიკალურად შემოატრიალა ადრინდელი პოლიტიკა, რომელიც უცხოელების საქართველოში დასახლებასა და მათ მიერ სოფლის მეურნეობის სექტორში ინვესტირებას უწყობდა ხელს. ამ პოლიტიკის ერთგვარ კულმინაციას წარმოადგენდა სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკიდან ათეულობით გამოცდილი ფერმერის (ბურების) ჩამოსახლების პროგრამა. პოლიტიკის ცვლილებით შეშფოთებული უცხოური ბიზნეს საზოგადოების წარმომადგენლები ერთმანეთთან კოორდინაციას ცდილობენ, რათა ერთობლივად მკვეთრი მესიჯი გაუგზავნონ ქართველ კანონმდებლებს. მათ მთავარ არგუმენტს კი ის წარმოადგენს, რომ ეს კანონი შეაფერხებს  სოფლის მეურნეობის სექტორში პირდაპირ უცხოურ ინვესტიციებსა და დაკრედიტებას. საერთაშორისო გამჭვირვალობა საქართველოს განცხადების მიხედვით, ეს კანონი შესაძლოა არაკონსტიტუციურიც კი აღმოჩნდეს. ძნელი დასაჯერებელია, რომ საქართველოს მთავრობას ან/და პარლამენტს იმ უარყოფითი შედეგების შეხსენება სჭირდება, რასაც ეს კანონი დაუყონებლივ მოიტანს. საყოველთაოდ აღიარებულია, რომ საქართველოს სოფლის მეურნეობას ჰაერივით სჭირდება ინვესტიციები, ფიზიკური კაპიტალი და ტექნოლოგიები. ამ ყოველივეს მიღება კი მხოლოდ გარედან შეგვიძლია. უცხოელებისთვის ინვესტიციების განხორციელებაში ხელის შეშლით, ეს კანონი შეანელებს მიწების კონსოლიდაციის გზით სოფლის მეურნეობის ეფექტიანობის ზრდის პროცესსაც.  არსებობს კი რაიმე სარგებელი ამ მორატორიუმიდან? საერთოდ, რა პრობლემის მოგვარებას ემსახურება იგი? ამ კანონის ამოცანად ხშირად ცინიკური და არცთუ კარგად გააზრებული მიზანი სახელდება. მოსაზრების თანახმად, კანონი ქართული საზოგადოების იმ რასისტულად განწყობილი ნაწილის დასაშოშმინებლად მომზადდა, რომელსაც ჰგონია, რომ. ამ ცინიკური არგუმენტის მიხედვით, პრობლემა ინდოელ ინვესტორებშია. თუმცა პრობლემა რეალურია და ქსენოფობია აქ არაფერ შუაშია. ამ მხრივ საქართველო გამონაკლისს სულაც არ წარმოადგენს. ქართული სოფლების მიმდებარე სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწების მასშტაბური პრივატიზაცია სიფრთხილით უნდა დაიგეგმოს და განხორციელდეს. სხვა შემთხვევაში ამან შესაძლოა საზოგადოებრივი უკმაყოფილება გამოიწვიოს და ხალხს ძალადობისკენ უბიძგოს. ეს უკანასკნელი კი ბევრად უფრო მძიმედ აისახება ადგილობრივ და უცხოურ ინვესტიციებსა და შედეგად, მთლიანად საქართველოს ეკონომიკაზე, ვიდრე ეს ყბადაღებული მორატორიუმი. 2013 წლის დასაწყისში ჩატარებულმა საპროტესტო აქციებმა ლოზუნგით „ქართული მიწა ქართველებს,” წარმოდგენა შეგვიქმნა, თუ რა შეიძლება მოხდეს იმ შემთხვევაში, თუ ქართველი პოლიტიკოსები ვერ იპოვიან გამოსავალს ამ ფუნდამენტური პრობლემიდან: მოიზიდონ სასიცოცხლო მნიშვნელობის ინვესტიციები საქართველოს სოფლის მეურნეობის სექტორში ისე, რომ ადგილობრივი გლეხების საარსებო წყაროს საფრთხე არ შეუქმნან. ამას წინათ, სოფლის მეურნეობის მინისტრის მოადგილე დავით ნატროშვილთან და სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკაში საქართველოს ელჩ ბექა დვალთან ერთად სართიჭალაში ვიყავი. ვიზიტის მიზანი ზოგიერთ იმ აფრიკელ ფერმერთან შეხვედრა იყო, რომელიც აქ ბოლო 3 წლის განმავლობაში პრეზიდენტ მიხეილ სააკაშვილის მოწვევით ჩამოსახლდა. სართიჭალაში მცხოვრებმა პიეტ კემპმა და მისმა კოლეგებმა პრობლემატურ საკითხებს შორის საძოვრების თემა გამოყვეს, რაც ადგილობრივი ფერმერების საარსებო წყაროს უქმნის საფრთხეს და შესაბამისად, ართულებს მათ ურთიერთობას ბურებთან. დღესდღეობით, სართიჭალის ყოფილი სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული სასოფლო-სამეურნეო მიწის ნაკვეთების დაახლოებით 80% კემპისა და მისი თანამემამულე ბურების მიერ მუშავდება. დამუშავებული მიწის წილი მხოლოდ გაიზრდება ბურების ამბიციებისა და რეგიონული სარწყავი სისტემების გაუმჯობესების ფონზე. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ სართიჭალის მოსახლეობას უფრო ნაკლები მიწა დარჩება საძოვრების სახით თავიანთი 3-4 ათასი მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვისთვის, რომელიც ბევრისთვის ერთადერთი საარსებო საშუალებაა. როცა სართიჭალაში პირველი ძროხა მოკვდება საძოვრის არარსებობის გამო, ბური ფერმერები იმავე პირადი უსაფრთხოების პრობლემების წინაშე დადგებიან, რასაც თავიანთი სამშობლოდან გამოექცნენ. კემპი და მისი თანამემამულენი ძალიან კარგად აცნობიერებენ ამ პრობლემას და ძალისხმევას არ იშურებენ, რათა ადგილობრივებთან კარგი ურთიერთობა შეინარჩუნონ. ეს არ არის მხოლოდ დიპლომატია: ბურები არიან ძირითადი დამსაქმებლები, ზოგიერთი მათი ინვესტიცია, მაგალითად, წყლის მილსადენებსა და წყლის მართვის სისტემებში, დადებითად აისახება მთელ ადგილობრივ მოსახლეობაზე. ბურები ასევე მზად არიან გამოიყენონ თავიანთი ცოდნა, აღჭურვილობა და ფული საძოვრების პრობლემის სამუდამოდ გადასაწყვეტად. სართიჭალის პრობლემის გადაჭრის ვარიანტები აშკარად შეზღუდულია იმის გათვალისწინებით, რომ არ უნდა მოხდეს შევიწროება იმ ადგილობრივი მცირე ფერმერებისა, რომლებიც ვერანაირ გავლენას ახდენენ პრივატიზაციის პოლიტიკაზე. კემპი მათ დახმარებას (და რესურსებს) სთავაზობს მიწების უფრო ეფექტიანი დამუშავების მეთოდების დანერგვაში, რომლის წყალობითაც ადგილობრივი გლეხები პრივატიზაციის პირველი ტალღისას მიღებული მცირე მიწის ნაკვეთების უკეთ გამოყენებას შეძლებენ. მართლაც, სარწყავისა და მცირე რაოდენობით სასუქის გამოყენებით, ადგილობრივ ფერმერებს შეეძლებათ მეტი მსხვილფეხა პირუტყვი იყოლიონ. კემპი ასევე მზადაა დაეხმაროს ადგილობრივებს საქონლის ხელოვნური განაყოფიერების დანერგვაში, რათა ხელი შეუწყონ გაუმჯობესებული ჯიშების გამრავლებას და შესაბამისად, პროდუქტიულობის ამაღლებას. თუმცა არცერთი გადადგმული ნაბიჯი იქნება საკმარისი საქართველოს მთავრობის დახმარების გარეშე. არც ბურებს და არც სხვა უცხოელი ინვესტორებს (ისეთი გიგანტების გარდა, როგორიცაა Ferrero) შეუძლიათ თავიანთ თავზე აიღონ საქართველოს მთავრობის მემკვიდრეობით მიღებული, პრივატიზაციის ცოდვების ფინანსური ტვირთი. დღევანდელი ადმინისტრაცია იცავს ახალი მიწის მესაკუთრეთა უფლებებს, მაგრამ ეს არ არის საკმარისი. საქართველოს სოფლის მეურნეობის განვითარება შეიძლება შეაფერხოს ადეკვატური პოლიტიკის არარსებობამ, რომელიც საქართველოს ფერმერთა ასოციაციასთან, აგრობიზნესის წრეებსა და საერთაშორისო დონორი ორგანიზაციების წარმომადგენლებთან თანამშრომლობით უნდა შემუშავდეს. ეს დროებითი მორატორიუმი მიწის საკუთრებაზე არ გადაჭრის არცერთ ზემოხსენებულ პრობლემას და პირიქით, ახალ დილემებს წარმოშობს. იქმნება გაურკვევლობა საქართველოს მომავალი ეკონომიკური რეფორმების მიმართულების შესახებ. მორატორიუმი არ აგვარებს ბურების შეშფოთებას მათი ინვესტიციების და საკუთრების უფლებების უზრუნველყოფასთან დაკავშირებით. იგი ვერ გაზრდის სოფლის მეურნეობის პროდუქტიულობას და საქართველოს მცირე ფერმერების შემოსავლებს. თუმცა, მორატორიუმის შემოღებით, საქართველოს ხელისუფლებამ გვაჩვენა, რომ აცნობიერებს გამოწვევებს, რომლებიც თან ახლავს სოფლის მეურნეობის განვითარებას და შეეცდება დროის მოგებას იმისათვის, რომ შეიმუშაოს პრობლემის მისაღები გადაწყვეტა. იმედი ვიქონიოთ, რომ ეს დრო ფუჭად არ გაიფლანგება. მორატორიუმით მიღწეული სოციალური სიმშვიდე და პოლიტიკურ სტაბილურობა რთული შესანარჩუნებელი იქნება საქართველოს სოფლის მეურნეობაში ინვესტიციების კლებით გამოწვეული უარყოფითი შედეგების ფონზე. გრძელვადიან პერსპექტივაში ეს ორი ფენომენი უერთმანეთოდ ვერც იარსებებს.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2076	http://www.iset.ge/blog/?p=2609
The Georgian-German archaeological team excavating Sakdrissi (source: Bergbau-Museum Bochum) In the early 1980’s, Soviet engineers drove a prospection tunnel into Sakdrissi hillock close to the small town of Kazreti, about 50 kilometers south of Tbilisi. Much to their surprise, they discovered that the hillock already bore a labyrinth of tunnels, and, as quickly became clear, these tunnels were manmade. An old gold mine had been discovered. 25 years later, a Georgian-German team of archaeologists excavated the site and reopened the ancient entrance to the mining complex. Inside the tunnels and around the entrance they found plenty of artefacts of the ancient miners, like stone picks, stone hammers, devices made from animal bones for cleaning the ore, and charcoal. Using the C14-method, the charcoal allowed for an exact age determination of the structure. It turned out that the gold mine was in operation breathtaking 5000 years ago. Not just a very old gold mine had been discovered, but the oldest gold mine of humankind. (The Egyptians started gold mining at the beginning of the second millennium BCE, about 1000 years later than the Georgians.) THE ANCIENT MINERS The legendary abundance of gold in the kingdom of Colchis inspired the myth of Jason and the Argonauts. Many scholars interpret the Golden Fleece to be an allegory for a special kind of placer mining in which a fur was used for filtering gold from water streams that flowed down from the placers. This hypothesis goes back to the ancient Greek historian Strabo (64 BCE – 24 CE). In his Geography , he writes about the prehistoric Georgians: “It is said that in their country gold is carried down by the mountain torrents, and that the barbarians obtain it by means of perforated troughs and fleecy skins, and that this is the origin of the myth of the golden fleece — […] they call them Iberians, by the same name as the western Iberians, from the gold mines in both countries.” In the 21<sup>st</sup> century, the archaeological findings in Sakdrissi confirm what we read about Georgia in ancient sources. 5000 years ago, the Georgians pioneered gold mining, and they used techniques that were far ahead of their time. The charcoal found in the depth of the tunnels proves that the prehistoric miners used a technique for breaking up the ore that became known in the occident only thousands of years later. Georgius Agricola (1494-1555) describes the mining technology of his days in his book De Re Metallica . He reports for the first time that in order to detach the ore from the rock, miners set fires in the mines. When the ore had heated up, it became brittle and could be struck off the rock easily. This technique became obsolete just when explosives came up. Fire-setting underground as depicted by Georgius Agricola in his 1556 book (source: Wikimedia Commons) The charcoal and certain specifics of the tunnels provide strong evidence that this innovative technique was already used in Sakdrissi. For testing their hypothesis, the archaeologists set a fire in one of the tunnels of the Sakdrissi mine and succeeded to harvest considerable amounts of ore. In ancient times, this method was risky and often fatal, as the smoke of the fires filled the narrow tunnels and there was little air for breathing left. The archaeologists have reasons to believe that the ancient miners in Sakdrissi used bellows at the entrance of the mines for ventilation, another technical ingenuity. THE MODERN MINERS By all likelihood, the Sakdrissi mine will be destroyed within this year. In 2006, the hillock became a protected site due to its paramount archaeological significance. In 2013, however, the ministry of culture withdrew the protection status so as to allow RMG Gold Ltd. to extend their open cast mining activities to the Sakdrissi Hillock. Professor Thomas Stoellner, head of the Georgian-German team of archaeologists, wrote a desperate letter that summarizes the situation and gives some political background information (it can be ). In his letter he states: “Georgia will lose one of its most important cultural heritage sites while archaeology and science will have never access again to this outstanding document.” It is not difficult to imagine that the Sakdrissi mine has the potential to attract tourists. In the long run, one could establish a visitor center, and there could be guided tours through the tunnels. Children would love such a museum that would not only teach them about the life in prehistoric Georgia and about the engineering achievements of the ancient miners, but let them walk through the very same tunnels that were dug 5000 years ago. Already now, Sakdrissi brought some fruits for tourism: there was a documentary about the Sakdrissi mine broadcasted by the major public German television channel. It can be seen on . Such media reports build up the reputation of a country as a rewarding travel destination. Georgia, which is rather unknown in most parts of the world and largely ignored by tourists, is in dire need of such publicity. In I wrote here some months ago, Maka Chitanava and I wrote about the economic reforms of King David IV. Ruling in medieval times, his economic policies were driven by insights that are usually attributed to 20<sup>th</sup> century economics. Likewise, the findings of Sakdrissi contribute to a picture of Georgia that is much different from how Georgia is generally seen today, namely as a poor country with many problems in the periphery of the world. That the first gold miners of the world were Georgians, and that they employed groundbreaking techniques that were far ahead of their time, is a non-negligible achievement. And it is an achievement in which today’s Georgians, who are struggling with so many hardships, can take pride in. If Sakdrissi will be destroyed, however, the fame of being the first gold miners will remain with the Egyptians. And in my personal opinion, a country that destroys its cultural heritage does not deserve the fame of its past achievements. An online petition (in Georgian and English) for the preservation of Sakdrissi has been set up on the internet. Those who feel uncomfortable about the destruction of the world’s first gold mine can .	გასული საუკუნის 80-იანი წლების დასაწყისში საბჭოთა ინჟინრებმა ოქროს მოსაპოვებლად პატარა ქალაქ კაზრეთის მიმდებარე საყდრისის გორაკზე (თბილისის სამხრეთით, 50 კილომეტრის მოშორებით) გვირაბი გაიყვანეს. მათდაგასაოცრად ინჟინრები მთის ქვეშ უკვე არსებულ, როგორც მალევე გახდა ცნობილი, ადამიანის ხელით შექმნილი გვირაბების ლაბირინთს წააწყდნენ. მოკლედ, საბჭოთა ინჟინრებმა ძველი ოქროს საბადო აღმოაჩინეს. 25 წლის შემდეგ ქართულ-გერმანულმა არქეოლოგთა ჯგუფმა საყდრისში არქეოლოგიური გათხრები წამოიწყო და ხელახლა გახსნა სამთომომპოვებელი კომპლექსის ანტიკური შესასვლელი. არქეოლოგებმა გვირაბებში და შესასვლელების გარშემო უამრავი ანტიკური არტეფაქტი აღმოაჩინეს: ქვის წერაქვი, ქვის ჩაქუჩი, მინერალებისა და ქვანახშირის გასაწმენდად განკუთვნილი ცხოველთა ძვლებისგან დამზადებული ხელსაწყოები და მრავალი სხვა. C14 მეთოდით ქვანახშირის ანალიზმა კი შესაძლებელი გახადა სტრუქტურის ზუსტი ასაკის განსაზღვრა—ოქროს საბადო 5000 წლის წინანდელი აღმოჩნდა. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ საყდრისი უბრალოდ ძველი ოქროს საბადო კი არა, კაცობრიობის ისტორიაში უძველესი ოქროს საბადოა! სხვანაირად რომ ვთქვათ, ქართველებს აქამდე უძველეს ოქროს მომპოვებლებად ცნობილ ეგვიპტელებზე დაახლოებით 1000 წლით ადრე დაუწყიათ ამ მადნის მოპოვება. ანტიკური მაღაროელები ოქროს ლეგენდარული სიუხვე კოლხეთის სამეფოში იასონსა და არგონავტებზე ლეგენდის შთაგონების წყაროდ იქცა. მრავალი მეცნიერი ოქროს საწმისს ძვირფასი ლითონის მოპოვების ისეთი სპეციალური სახეობის ალეგორიად განიხილავს, როგორიცაა მყინვარებიდან მონადენ წყალში არსებული ოქროს გასაფილტრად ბეწვის გამოყენება. ამ ჰიპოთეზას ძველბერძენი ისტორიკოსის ტრაბონიც (ძვ.წ. 64-ჩვ.წ. 24) იზიარებდა. თავის „გეოგრაფიაში“ იგი წინარეისტორიულ ქართველებზე წერდა: ,,ამბობენ, რომ მათ ქვეყანაში ზამთრის ნიაღვრებს ოქრო ჩამოაქვს, ხოლო ბარბაროსები აგროვებენ ოქროს დახვრეტილი ვარცლებით და ბანჯგვლიანი ტყავებით. აქედან მომდინარეობს მითი ოქროს საწმისიან ვერძზე… ისინი თავიანთ თავს იბერიელებს უწოდებენ, ზუსტად იმავე სახელს, რასაც დასავლეთ იბერიელები ატარებენ.“ გასაკვირი არცაა, რომ 5000 წლის წინპირველად ქართველებმა დაიწყეს ოქროს მოპოვება, თანაც იმ დროისათვის მოწინავე ტექნოლოგიის გამოყენებით. გვირაბების სიღრმეში აღმოჩენილი ქვანახშირი ადასტურებს, რომ წინარეისტორიული მაღაროელები მადნის კლდისგან გამოსაცალკევებლად იყენებდნენ ტექნოლოგიას, რომელიც დანარჩენი მსოფლიოსთვის ცნობილი მხოლოდ 1000 წლის შემდეგ გახდა. გეორგ აგრიკოლა (1494-1555) თავის წიგნში ,,De Re Metallica“ აღწერს მის თანამედროვე სამთომომპოვებელ ტექნოლოგიას. ის პირველად აღწერს მაღაროელების მიერ ცეცხლის დანთებას, როგორც კლდისგან მადნის გამოცალკევების ტექნოლოგიას. მოქმედების მექანიზმი იყო შემდეგი: გახურება მადანს მყიფეს ხდიდა და ადვილად აშორებდა კლდეს. რა თქმა უნდა, აღნიშნული ტექნოლოგია ასაფეთქებელი ნივთიერებების გამოგონებასთან ერთად გაუჩინარდა. ქვანახშირისა და გვირაბების სპეციფიკამ დაადასტურა, რომ აგრიკოლას თანამედროვე (XV-XVI საუკუნეები) ტექნოლოგია დიდი ხნით ადრე გამოიყენებოდა საყდრისში. არქეოლოგებმა ამ ჰიპოთეზის შესამოწმებლად მაღაროს ერთ-ერთ გვირაბში ცეცხლი დაანთეს და საკმაო რაოდენობის მადანიც მოიპოვეს. თუმცა ადრეულ პერიოდში ეს მეთოდი ძალიან სარისკო და ხშირად ფატალურიც კი უნდა ყოფილიყო, რადგან ვიწრო გვირაბები კვამლით გაივსებოდა და ძველ მაღაროელებს სასუნთქად მცირე ჰაერს დაუტოვებდა. შესაბამისად, არქეოლოგებს აქვთ საფუძველი იფიქრონ, რომ ანტიკური სამთომომპოვებლები საყდრისის გვირაბების შესასვლელში ვენტილაციისთვის კიდევ ერთ ტექნოლოგიურ გამოგონებას—ხელის საბერველს იყენებდნენ. თანამედროვე მაღაროელები მიუხედავად ზემოთქმულისა, საყდრისის საბადო წელს უეჭველი განადგურების საფრთხის წინაშე დადგა. 2013 წელს კულტურის სამინისტრომ მას 2006 წელს  უდიდესი არქეოლოგიური მნიშვნელობის გამო მინიჭებული დაცული ტერიტორიის სტატუსი ჩამოართვა და RMG Gold-ს საექსპლუატაციოდ გადასცა. კომპანიას უფლება მიეცა გააგრძელოს ღია კარიერული წესით საყდრისის მადნის მოპოვება. ქართულ-გერმანული არქეოლოგთა გუნდის მეთაური, პროფესორი თომას შტოლნერი წერილში (ხელმისაწვდომია: ), რომელშიც შექმნილ სიტუაციას მიმოიხილავს და აანალიზებს, აცხადებს: „ამით საქართველო დაკარგავს მისი კულტურული მემკვიდრეობის ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან ნაწილს, რადგან არქეოლოგიას და მეცნიერებას ამ საოცარ ძეგლთან წვდომა აღარასოდეს ექნება.“ რთულია არაა იმის წარმოდგენა, რომ საყდრისის საბადოს ტურისტების მოზიდვის სერიოზული პოტენციალი გააჩნია. გრძელვადიან პერიოდში აქ ტურისტული ცენტრის ჩამოყალიბება და გიდის მომსახურების შეთავაზებაც შეიძლებოდა. ალბათ, განსაკუთრებით ბავშვებს აღაფრთოვანებდათ ისეთი მუზეუმი, რომელიც უბრალოდ კი არ მოუთხრობდა წინარეისტორიული საქართველოს ცხოვრებაზე, არამედ საშუალებას მისცემდა მათ ევლოთ იმ გვირაბებში, რომლებიც 5000 წლის წინ აქ მცხოვრებმა ადამიანებმა გაიყვანეს. საყდრისმა უკვე გარკვეული წვლილიც შეიტანა საქართველოში ტურიზმის განვითარებაში: გერმანიის მთავარ საზოგადოებრივ მაუწყებელზე გადაიცა დოკუმენტური ფილმი საბადოს შესახებ (ფილმისნახვა შესაძლებელია გერმანულად ქართული სუბტიტრებით შემდეგ ბმულზე:). ასეთი სატელევიზიო დოკუმენტური ფილმები ქვეყანას საინტერესო ტურისტული დანიშნულების რეპუტაციას უქმნის. საქართველოს, რომელიც არცთუ სახელგანთქმულია მსოფლიოს სხვა ქვეყნებში და შესაბამისად, არც ტურისტების მოზღვავებას განიცდის, ჰაერივით სჭირდება მსგავსი  ტიპის პოპულარიზაცია. რამდენიმე თვის წინ გამოქვეყნებულ სტატიაში მე და მაკა ჭითანავა ვწერდით დავით IV-ს ეკონომიკურ რეფორმებზე.  შუა საუკუნეების მეფის ეკონომიკური პოლიტიკა მეოცე საუკუნის ეკონომისტებისათვის დამახასიათებელი ხედვით იყო შემუშავებული. ზემოაღნიშნულის მსგავსად, საყდრისის აღმოჩენები კიდევ ერთხელ ადასტურებს ქვეყნის დასალიერში მდებარე ღარიბი და  პრობლემებით აღსავსე დღევანდელი საქართველოსგან მკვეთრად განსხვავებული საქართველოს არსებობას. ვერავინ უარყოფს, რომ მსოფლიოში პირველები ოქროს ქართველები მოიპოვებდნენ და თანაც ამას იმ დროისათვის მოწინავე ტექნოლოგიების გამოყენებით აკეთებდნენ.  ეს ის მიღწევაა, რომლითაც დღევანდელმა სიძნელეებთან მებრძოლმა ქართველებმა, უნდა იამაყონ. მაგრამ თუკი საყდრისი განადგურდება, პირველი ოქროს მომპოვებელთა სახელი კვლავ ეგვიპტელებს დარჩებათ. სამართლიანადაც, რადგან, ჩემი აზრით, ქვეყანა, რომელიც საკუთარ კულტურულ მემკვიდრეობას ანადგურებს, არც მისი წარსული დიდებისთვის პატივს იმსახურებს. საყდრისის შესანარჩუნებლად ინტერნეტში შექმნილია ონლაინ პეტიცია (ქართულ და ინგლისურ ენებზე). ასე რომ, ვისაც გაწუხებთ მსოფლიოს პირველი ოქროს საბადოს ბედი და არ გსურთ მისი განადგურება, შეგიძლია მოაწეროთ ხელი აქ:.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2035	http://www.iset.ge/blog/?p=2462
Everyone using the service of the Tbilisi marshrutkas experiences one of two extreme cases: the marshutka either moves tantalizingly slowly or excessively fast. How can this apparent paradox be explained? In search for an answer, let us turn to game theory , one of the appealing outgrows of mathematical economics. GAME THEORY IN ACTION A game is a situation in which different parties, usually called players , independently make decisions. Unlike in a unilateral decision problem, in a game the payoff of each player depends on the actions taken by himself and by all other players. A central tool for analyzing a game is the so called Nash equilibrium . John Nash, whose fascinating but tragic life was depicted in the Hollywood movie “A Beautiful Mind”, received the Nobel Prize in economics in 1994 for the rigorous formulation of this idea . But what is a Nash equilibrium? Assume that each player has decided which action to take in the game. If none of them has an incentive to deviate unilaterally, then the combination of actions is a Nash equilibrium. Although it is so stunningly simple, Nash equilibrium has turned out to be one of the most powerful economic ideas of the 20<sup>th</sup> century. Could it be the case that the puzzling behavior of Tbilisi marshrutka drivers is a Nash equilibrium? Consider the players of our game to be the marshrutka drivers. In reality, the actions available to them are manifold – they can adjust the speed on their routes, they can wait longer or shorter at the bus stops, they can decide how many passengers to allow to enter their marshrutka. Yet as we want to shed light on the driving speed puzzle, let us assume that the only parameter they can decide on is the velocity. Moreover, let us assume that player wants to maximize the money earned through ticket sales per hour of work. In this setting, the hourly wage of a driver not only depend on his own choice of speed, but also on the speed choices of the other drivers. So indeed, Tbilisi marshrutka drivers are playing a game ! The first thing to understand is that each marshrutka driver serving a route is only competing with the preceding marshrutka and the one that is coming next. If one drives too fast, being on the heels of the preceding marshrutka, one will reap only few passengers – the preceding marshruta collected everybody who was waiting a the bus stop and there is too little time for refilling the queue of customers in the meantime. Therefore every driver wants to maximize the distance to the preceding marshrutka. If a driver goes too slow, however, the upcoming marshrutka may overtake – the worst possible case for each marshrutka driver, because now all the passengers that have accumulated down the road will be harvested by another driver. (In addition, as we heard, it is the worst humiliation of a marshrutka driver’s professional honor if he gets overtaken by another marshrutka!)   THE STRATEGIC PROBLEM OF A MARSHRUTKA DRIVER A marshrutka driver can catch the more passengers the larger is the time interval between him and the preceding driver. What about the risk of being overtaken? Well, if we assume that the drivers are all equal in each and every relevant aspect, we can deduce a priori that in a Nash equilibrium every player will behave in exactly the same way. Differences in the chosen strategies would have to arise from asymmetries in the game, but there are no asymmetries – so we can conclude that in a Nash equilibrium, every driver will choose the same speed when driving in the outskirts. So nobody has to be afraid of being overtaken, because one could be overtaken only if the upcoming driver would go with a higher speed, but if everyone chooses the same speed, there will be no overtaking whatsoever. But what is the speed chosen by all marshrutka drivers? Let us assume that there is a constant influx of people to the queue of each bus stop. Once a marshrutka passes, this queue is set back to 0 and then starts growing again. Under these assumptions, if it was just about collecting as many passengers as possible, the optimal speed of the marshrutkas would be close to 0. But if it is about maximizing the number of passengers per hour (because this number corresponds to the hourly wage that incurs for the driver), the optimal velocity does not go to 0. If the speed approaches 0, the number of passengers waiting down the road would go to infinity, but only a tiny part of them would be collected within an hour. Taking both effects into account, the optimal speed will be such that the gain through a further reduction in speed would be exactly outweighed by the shorter distance that would be passed in the available time. In reality, we observe marshrutkas in the outskirts moving at minimal speed, usually with less than 10 km/h, which is consistent with our observations. Is this a Nash equilibrium? Only if it would not be profitable for a driver to change the speed. This is the case: going slowler is definitely no improvement, because the driver is going at that speed at which the additional passengers per hour generated through further slowing down would be outweighed through the reduction in kilometers passed. Going faster, on the other hand, would just reduce the distance to the preceding driver, implying less passengers waiting to be collected. Hence, we are indeed in a Nash equilibrium. Once the marshrutka enters the inner city districts, many marshrutka routes are merging to one route. Now a reduction of speed would not lead to more passengers, because the distance to the preceding marshrutkas is only marginally determined by the speed. The probability that at a crossroad a marshrutka enters the gap to the preceding bus is increasing in the length of that gap. So the distance to the preceding marshrutka is largely independent of the speed chosen by the driver, and the only motivation that remains is to make as many kilometers as possible within each our. As a result, the optimal choice is now to go as fast as possible. Again, this is the Nash equilibrium choice of each driver in the inner city districts. A BAD EQUILIBRIUM The outcome of the strategic optimization of each driver are dissatisfied passengers, who have to wait long times at the bus stops in the outskirts and car drivers who are hampered by slowly moving minibuses. Yet even the marshrutka drivers are dissatisfied with the equilibrium outcome. Assume that in the outskirts, every driver would speed up by one kilometer per hour. The number of passengers transported by the marshrutkas would not change through this, so the joint revenues of all marshrtuka drivers would not be affected by such a change. Moreover, after the speed increase, every driver would go with the same speed, so the aggregate revenues would as before be shared in equal parts among all drivers. However, each driver would now need less time for transporting the same number of passengers, so the hourly wage would increase. For this reason, the best situation for every driver would be if drivers would go as fast as they can throughout their whole routes. Unfortunately, this is no Nash equilibrium. If everybody would go as fast as possible, a driver would have an incentive to slow down and maximize the distance to the preceding driver (under the constraint that he does not let his follower overtake him). This unfortunate return to the bad equilibrium is illustrated graphically in the picture. What we see here is one of the many examples in game theory, where uncoordinated strategic behavior of independent players leads to suboptimal outcomes. So do not blame the driver next time you are sitting in a marshrutka that moves at snail’s pace – he is just playing his Nash equilibrium strategy, and every rational person in his position would do that…	ყველა, ვისაც კი თბილისში მიკროავტობუსით (ე.წ. ,,მარშუტკით“) უმგზავრია, შეამჩნევდა ორ უკიდურეს შემთხვევას: სატრანსპორტო საშუალება მოძრაობს ან მეტისმეტად ნელა ან გადაჭარბებული სიჩქარით. როგორ შეიძლება ამ პარადოქსის ახსნა? პასუხის მისაღებად მივმართოთ თამაშთა თეორიას, მათემატიკური ეკონომიკის ერთ-ერთ შესანიშნავ დარგს. თამაშთა თეორია მოქმედებაში თამაში არის მდგომარეობა, როდესაც მოთამაშეებად წოდებული მხარეები დამოუკიდებლად იღებენ გადაწყვეტილებებს. ინდივიდუალური გადაწყვეტილებისგან განსხვავებით, მოთამაშეთა სარგებელი დამოკიდებულია არამხოლოდ საკუთარ, არამედ ყველა სხვა მოთამაშის მოქმედებაზეც. უმთავრესი ინსტრუმენტი კი თამაშების გასაანალიზებლად გახლავთ ე.წ. ნეშის წონასწორობა. ამ თეორიის ჩამოყალიბებისათვის ჯონ ნეშმა; რომლის შთამბეჭდავი, მაგრამ ტრაგიკული ცხოვრება აღწერილია ფილმში „ბრწყინვალე გონება“; 1994 წელს ნობელის პრემია მიიღო ეკონომიკაში. და მაინც, რა არის ნეშის წონასწორობა? დავუშვათ, რომ თამაშის თითოეულ მონაწილეს გადაწყვეტილი აქვს როგორ იმოქმედებს. თუ არცერთ მოთამაშეს გააჩნია სტრატეგიის შეცვლის სტიმული, მაშინ ამ ქმედებათა ერთობლიობა წარმოქმნის ნეშის წონასწორობას. მიუხედავად საოცარი სიმარტივისა, ნეშის წონასწრობა მე-20 საუკუნის ყველაზე შთამბეჭდავ ეკონომიკურ ცნებად იქცა. შესაძლებელია თუ არა, რომ თბილისის ქუჩებში მოძრავი მიკროავტობუსების მძღოლების ქცევაც ნეშის წონასწორობას ემორჩილობოდეს? დავუშვათ, რომ მიკროავტობუსების მძღოლები მონაწილეობენ სტრატეგიულ თამაშში. რეალურად მათ გააჩნიათ უამრავი პოტენციური სამოქმედო გეგმა: სიჩქარის ცვლა მთელი მარშრუტის განმავლობაში, დიდი ან მცირე ხნით შეყოვნება გაჩერებებზე, გადაწყვეტილების მიღება მგზავრთა დასაშვები რაოდენობის შესახებ და ა.შ.. თუმცა, გვსურს რა ნათელი მოვფინოთ მიკროავტობუსების მოძრაობის სიჩქარის თავსატეხს, დავუშვათ, რომ სიჩქარე არის ერთადერთი პარამეტრი, რასთან დაკავშირებითაც მძღოლები/მოთამაშეები სტრატეგიულ გადაწყვეტილებას იღებენ. დამატებით (მეტი რეალობისთვის) დავუშვათ, რომ მოთამაშეებს სურთ მგზავრების გადაყვანით მაქსიმალური თანხის გამომუშავება თითოეული სამუშაო საათისათვის. ამ შემთხვევაში კი მძღოლის (ანუ მოთამაშის) საათობრივი ანაზღაურება დამოკიდებულია მოძრაობის სიჩქარის არჩევის შესახებ არა მხოლოდ საკუთარ, არამედ სხვა მძღოლების გადაწყვეტილებაზეც. ასე რომ, თბილისში მოძრავი მიკროავტობუსების მძღოლები ნამდვილად თამაშობენ სტრატეგიულ თამაშს! პირველ რიგში უნდა გავიაზროთ, რომ ყოველი მიკროავტობუსის მძღოლი, რომელიც ემსახურება კონკრეტულ მარშრუტს, არის მის წინ და შემდეგ მოძრავი მიკროავტობუსების კონკურენტი. თუ რომელიმე მძღოლი მართავს მიკროავტობუსს ზედმეტად სწრაფად, წინ მიმავალი მიკროავტობუსის კვალდაკვალ, მაშინ ის მოაგროვებს მგზავრების მცირე რაოდენობას, რადგან წინ მიმავალმა სატრანსპორტო საშუალებამ უკვე აიყვანა გაჩერებაზე მომლოდინე ყველა მგზავრი. ამასთანავე, მცირე დრო დარჩა მიკროავტობუსებს შორის არსებულ ისედაც ცოტა გაჩერებაზე მგზავრთა ახალი ნაკადის შესაგროვებლად. ასე რომ, ნათელია რატომ სურს ყველა მძღოლს წინ მიმავალ მიკროავტობუსამდე არსებული მანძილის მაქსიმიზაცია. თუმცა, თუ მძღოლი მოძრაობს მეტისმეტად ნელა, შესაძლოა მომდევნო მიკროავტობუსმა გადაასწროს, რაც ყველაზე ცუდი შემთხვევაა მძღოლისთვის, რადგან გაჩერებაზე მომლოდინე ყველა მგზავრი (პრინციპში, რომელთა დასაგროვებლადაც ამდენ ხანს იცდიდა)  ახლა სხვის სატრანსპორტო საშუალებაში აღმოჩნდება. მიკროავტობუსის მძღოლის სტრატეგიული პრობლემა რაც უფრო დიდია დაშორება წინა მიკროავტობუსთან, მით უფრო მეტი მგზავრის აყვანაა შესაძლებელი. მაგრამ რა შეიძლება ითქვას მომდევნო მიკროავტობუსის გადასწრების საშიშროებაზე? თუ დავუშვებთ, რომ მძღოლები იდენტურნი არიან ყველა მახასიათებლის მიხედვით, შეიძლება დავასკვნათ, რომ ნეშის წონასწორობაში თითოეული მათგანი სხვების მსგავსად მოიქცევა. არჩეულ სტრატეგიებში განსხვავებები შეიძლება გამოიწვიოს თამაშში არსებული მახასიათებლების ასიმეტრიულობამ, მაგრამ ჩვენს თამაშში, ასეთის არარსებობის პირობებში,  წინასწარ შეიძლება ვთქვათ, რომ ნეშის წონასწორობაში ყველა მძღოლი აირჩევს ერთსა და იმავე სიჩქარეს გარეუბანში მოძრაობისას. შედეგად, არავის აქვს გადასწრების შიში, რადგან ყველა მიკროავტობუსი ერთნაირი სიჩქარით მოძრაობს. რა არის ის სიჩქარე, რომელსაც ყველა მძღოლი ირჩევს? დავუშვათ, რომ გაჩერებაზე მომლოდინე მგზავრთა ნაკადი იზრდება მუდმივი ტემპით. როდესაც მიკროავტობუსი ჩაივლის, ის აიყვანს ყველა მგზავრს და ამის შემდეგ ისევ დაიწყება გაჩერებაზე მგზავრთა თავიდან დაგროვება (მუდმივის სიჩქარით). ამ დაშვებით და იმის გათვალისწინებით, რომ მძღოლები ცდილობენ მგზავრთა რაოდენობის მაქსიმიზაციას, ოპტიმალური სიჩქარე იქნებოდა 0 კმ/სთ-თან მიახლოებული. თუმცა, თუ მძღოლები ცდილობენ მაქსიმალური რაოდენობის მგზავრთა აყვანას თითოეულ საათში (იმიტომ, რომ ეს რიცხვი მძღოლის საათობრივი ანაზღაურების პირდაპირპროპორციულია), მაშინ ოპტიმალური სიჩქარე არ შეიძლება იყოს ნულის ტოლი, რადგან 0 კმ/სთ–თან მიახლოებული სიჩქარით მოძრავ მიკროავტობუსის მომლოდინე მგზავრთა რაოდენობა უსასრულოდ გაიზრდება, მიკროავტობუსი კი მათი მხოლოდ მცირე ნაწილის აყვანას შეძლებს. ორივე ეფექტის გათვალისწინებით, ოპტიმალური სიჩქარე იქნება ისეთი, რომლისთვისაც მოძრაობის დამატებითი შენელებით მიღებულ სარგებელს გააბათილებს მოკლე მანძილის გავლით გამოწვეული დანაკარგები დროის მოცემულ შუალედში. რეალურად, გარეუბნებში მიკროავტობუსები მოძრაობენ მინიმალური, 10 კმ/სთ და ნაკლები სიჩქარით, რაც შესაბამისობაშია ჩვენს მსჯელობასთან. თუმცა, არის კი ეს ნეშის წონასწორობა? მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ  სიჩქარის შეცვლა არცერთი მძღოლისათვის არ არის მომგებიანი. მართლაც, ეს სწორედ ის შემთხვევაა, როდესაც შენელება ნამდვილად არ არის მომგებიანი იმიტომ, რომ მიკროავტობუსი მოძრაობს ზუსტად იმ სიჩქარით, რომლისთვისაც სიჩქარის შემცირების შედეგად აყვანილი დამატებითი მგზავრებით მიღებული სარგებელი (ყოველ საათში) ბათილდება გავლილი მანძილის შემცირების გამო პოტენციური მგზავრების შემცირებით გამოწვეულ დანაკარგებთან. მეორე მხრივ, სიჩქარის მომატება უბრალოდ შეამცირებს მანძილს წინ მიმავალ სატრანსპორტო საშუალებამდე, რაც ნიშნავს მგზავრების ნაკლებ რაოდენობას. მაშასადამე, ნამდვილად ვიმყოფებით ნეშის წონასწორობაში! როგორც კი მიკროავტობუსი შედის ქალაქის ცენტრში, სადაც მრავალი მრავალი მიკროავტობუსის მარშრუტი ერთმანეთს ემთხვევა, სიჩქარის შენელება აღარ ნიშნავს მგზავრების რაოდენობის გაზრდას, რადგან წინ მიმავალ სატრანსპორტო საშუალებამდე მანძილი (ამ შემთხვევაში იგულისხმება ყველა ის მიკროავტობუსი, რომელიც იზიარებს ერთსა და იმავე მარშრუტს) ნაკლებადაა დამოკიდებული სიჩქარის ცვლილებაზე. ეს ხდება იმიტომ, რომ ალბათობა იმისა, რომ ესა თუ ის სატრანსპორტო საშუალება გზაჯვარედინზე აღმოჩნდება ერთადერთი გზის რომელიმე მონაკვეთზე რაღაც პერიოდის განმავლობაში მით უფრო მცირეა, რაც უფრო მეტი სატრანსპორტო საშუალება მოძრაობს გზისა და დროის ამ მონაკვეთში. ასე რომ, მანძილი წინ მიმავალ მიკროავტობუსამდე დიდწილად დამოუკიდებელია სიჩქარის ცვლილებისგან და შესაბამისად, მძღოლების ერთადერთ მოტივაციად თითოეულ საათში, რაც შეიძლება დიდი მანძილის დაფარვა რჩება (რათა, დროულად გაეცალონ გზის ამ მონაკვეთს). შედეგად, ოპტიმალურ გადაწყვეტილებას წარმოადგენს ქალაქის ცენტრში სწრაფად მოძრაობა. გარეუბანში ნელა მოძრაობის მსგავსად, ცენტრში სწრაფად გადაადგილებაც ნეშის წონასწორობაა თითოეული მძღოლისათვის. ცუდი წონასწორობა თითოეული მძღოლის ამ სტრატეგიული გადაწყვეტილების შედეგია უკმაყოფილო მგზავრები და სხვა ავტომობილების მძღოლები, რომლებიც ბრკოლდებიან ნელა მოძრავი მიკროავტობუსების გამო. თავად მიკროავტობუსთა მძღოლებიც კი უკმაყოფილონი არიან წონასწორობის შედეგით. დავუშვათ, რომ გარეუბანში თითოეულმა მიკროავტობუსმა გაზარდა სიჩქარე 1 კმ/სთ–ით. ამის შედეგად არ შეიცვლებოდა თითოეული მიკროავტობუსის მიერ გადაყვანილ მგზავრთა რაოდენობა და შესაბამისად, უცვლელი დარჩებოდა მძღოლების როგორც ჯამური, ისევე ინდივიდუალური შემოსავალი. თუმცა, ახლა ნაკლები დრო იქნებოდა საჭირო იგივე რაოდენობის მგზავრების გადასაყვანად და შესაბამისად, გაიზრდებოდა მძღოლების საათობრივი ანაზღაურებაც. ამ მიზეზის გათვალისწინებით, ყველა მძღოლისათვის საუკეთესო ვარიანტი იქნებოდა, რაც შეიძლება მაღალი სიჩქარით მოძრაობა მთელი მარშრუტის განმავლობაში. საუბედუროდ, ეს შემთხვევა არ არის ნეშის წონასწორობა და ამის გამო, არასტაბილურია. თუ ყველა მიკროავტობუსი დადის მაქსიმალური დასაშვები სიჩქარით, თითოეულ მძღოლს აქვს სტიმული შეანელოს სიჩქარე და გაზარდოს დაშორება წინ მიმავალ მიკროავტობუსამდე (ოღონდაც მხოლოდ იმდენად, რომ მომდევნომ არ გადაასწროს). საბოლოოდ კი, თუ ყველა ასე მოიქცევა, დავუბრუნდებით ცუდ წონასწორობას, სადაც ყველა მძღოლი დაბალი სიჩქარით მოძრაობას ცდილობს. რასაც აღვწერთ სტატიაში, არის ერთ–ერთი იმ მაგალითთაგან, სადაც დამოუკიდებელი მოთამაშეების არაკოორდინირებულ ქმედებას ოპტიმალურ შედეგამდე ვერ მივყავართ. ასე რომ, ამის შემდეგ, როცა იმგზავრებთ ლოკოკინას სიჩქარით მოძრავი მიკროავტობუსით, ნუ დაადანაშაულებთ მძღოლს, რადგან ის უბრალოდ მიჰყვება მისთვის ყველაზე ხელსაყრელ სტრატეგიას  და მის ადგილზე ყველა რაციონალური ადამიანი (და ალბათ თქვენ თვითონაც) ასე მოიქცეოდა…

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=2011	http://www.iset.ge/blog/?p=2320
“All grown-ups were once children… but only few of them remember it.” ― ,  When I first started reading to my daughter I decided to buy a collection of Georgian fairy tales. However, as I started to read, I noticed that there were lots of things I did not agree with and found myself having to rephrase some of the passages as I read. I noticed that the poor are always portrayed as good characters and, no matter how they get rich (stealing from, deceiving or killing a “vicious rich giant”), social justice is assumed to have been met. I have always wondered what Natsarkekia, a lazy “ash digger”, who even after appropriating the giant’s wealth would probably go on to continue digging ash, can teach our children. Why should such a lazy guy be the most popular fairy tale character in our country? I am not sure whether it is the subconscious influence of Natsarkekia or just a coincidence, but you will find lots of Georgians who would refrain from calling themselves hard-working. “Talented but lazy” carries the connotation of a compliment, while hard-working somehow points to a lack of talent. Some Georgians would not even mind calling themselves “talented but lazy”, completely sure in the fact that they are too talented to work hard. The general attitude towards work ethics in this part of the world has been greatly affected by the Soviet experience and, as Georgians are especially good at finding loopholes in arrangements, the Soviet past has influenced our mentality too. However, I would not put the entire blame for that on the Soviet Union. Maybe Georgian attitudes towards hard work has deep roots in more remote past? As of today, only 7% of Georgians consider hard work important for getting a good job. More Georgians rely on pure luck (9%) than on hard work for their professional success. Age or talent, God-given traits that are impossible to change, are given as much credit by the Georgian population as hard work (CRRC Caucasus Barometer 2011). There is nothing bad in being willing to maximize an outcome with the least use of resources, however, work ethics are one of those few things that help one, variable upon the will of an individual, move up the social ladder. If we do not believe that our efforts have the potential to change our lives for the better, then all that remains are miracles for turning the poor into the rich. Maybe that is the reason why Georgians are so supportive of redistribution. If we look at recent developments in the country, we can see the growing support for redistribution. The first sign of this was the election of a new political party. The “Georgian Dream” coalition is obviously more equity-oriented than the previous ruling party. The coalition heavily emphasized that fact during its pre-election campaign, promising to address existing social problems through increased subsistence allowances, increased pensions, higher spending on education and healthcare, etc. Even back in 2010 most Georgians blamed social injustice for people being disadvantaged and 66.7% were ready to personally contribute in order to help those in need (Life in Transition II by EBRD and World Bank, 2010). Of course, there are also more direct reasons for supporting redistribution. Despite Georgia’s spectacular growth, the amount of poverty registered increased from 6.4% in 2007 to 9.7% in 2012 (GeoStat). Additionally, subjective poverty (people registered in the database of social assistance as a share of total population) is about four times higher than the number of people receiving assistance. 36.9% of the population and 45% of families in Georgia are registered in the database of socially vulnerable, i.e. seeking financial support from the government (SSA). As for indirect support for redistribution, as Alesina et al. (2011) show, attitudes towards social mobility in a country determine, to some extent, preferences for redistribution. NBER Cross-country research shows that Europeans are more likely to favor redistribution than Americans. The argument of Alesina et al. (2011) runs as follows: in the US social mobility is high and even the poor believe in the American dream – that anyone can succeed through hard work and all have the potential to lead a happy and successful life. So, poverty does not affect future income in America as much as it does in Europe, where social mobility is lower. Consequently, there is a higher demand for redistribution in Europe than in the US. In terms of redistribution preferences, Georgia is more like Europe than the land of opportunities. Georgian fairy tales might have affected our subconscious in a way that most of us put ourselves in the shoes of the poor and perceive ourselves as poor. Here poverty is not perceived to be a personal failure; rather, it is viewed as a failure of the system. In the US, poverty is regarded as a personal failure because if you had worked hard, you would have been successful. In Georgia, neighbors usually complain to each other about their poverty, in the US neighbors try to show each other how rich they are. In Georgia you are poor because you were not given the chance to unleash your talent; it is not your fault and the government is responsible for taking care of you. That is the difference between the Georgian and American dreams!	როდესაც პირველად დავიწყე კითხვა ჩემი შვილისთვის, ქართული ზღაპრების კრებულის შეძენა გადავწყვიტე. თუმცა მათი კითხვისას შევნიშნე, რომ ბევრი რამ იყო მათში ისეთი, რასაც არ ვეთანხმებოდი. უამრავი რამის გადაკეთება მიწევდა. შევამჩნიე, რომ ჩვენს ზღაპრებში ღარიბები ყოველთვის კარგ გმირებს განასახიერებენ და მიუხედავად იმისა, თუ როგორ გამდიდრდებიან (ვინმეს გაქურდვით; გაცურებით თუ „ბოროტი დევის“, არც მეტი არც ნაკლები, მოკვლით), სოციალური სამართლიანობა აღსრულებულად ითვლება და ზღაპარიც მთავრდება ცნობილი ფრაზით „ჭირი იქა, ლხინი აქა“. ყოველთვის მაინტერესებდა, რა უნდა ასწავლოს ჩვენს ბავშვებს ზარმაცმა ნაცარქექიამ. ზღაპრის გმირმა, რომელიც მისი სიზარმაცის გათვალისწინებით ალბათ დევის სიმდიდრის მითვისების შემდეგაც ნაცრის ქექვას განაგრძობდა. რატომ უნდა იყოს ზარმაცი ბიჭი ეროვნული ზღაპრების ყველაზე ცნობილი გმირი? შესაძლოა ნაცარქექიას ქვეცნობიერი გავლენა იყოს იმის მიზეზი, რომ ქართველების უმრავლესობას ურჩევნია იწოდებოდეს „ნიჭიერად, მაგრამ ზარმაცად“, ვიდრე ბეჯითად. მაშინ როცა პირველს კომპლიმენტის ქვეტექსტი აქვს, მეორე რატომღაც უნიჭობაზე მიუთითებს ჩვენს საზოგადოებაში. ბევრ ქართველს საერთოდაც არ ეუხერხულება იყოს „ნიჭიერი, მაგრამ ზარმაცი“, სრულიად დარწმუნებულს იმაში, რომ ზედმეტად ნიჭიერია იმისთვის, რომ ბეჯითად იმუშაოს. მსოფლიოს ამ ნაწილში სამუშაო ეთიკის ჩამოყალიბებაში  საბჭოთა გამოცდილებასაც მნიშვნელოვანი წვლილი მიუძღვის. რაკი ქართველები განსაკუთრებით ყოჩაღები არიან რეგულაციებისათვის გვერდის ავლის მეთოდების გამოგონებაში, ჩვენს მენტალიტეტზე საბჭოთა წარსულმაც დიდად იმოქმედა. თუმცა საბჭოთა კავშირი ერთადერთი დამნაშავე არ უნდა იყოს. სავსებით შესაძლებელია, რომ ქართველების დამოკიდებულებებს უფრო შორეულ წარსულში ჰქონდეს ღრმა ფესვები. დღესდღეობით, ქართველთა მხოლოდ 7% მიიჩნევს, რომ სიბეჯითე მნიშვნელოვანია კარგი სამუშაოს მისაღებად. უფრო მეტი (9%) პროფესიული წარმატების მისაღწევად ბედს უფრო მიენდობოდა, ვიდრე სიბეჯითეს. ისეთი ღვთის ბოძებული მახასიათებლები კი, როგორიცაა, მაგალითად ასაკი და ნიჭიერება; რომელთა შეცვლაც ინდივიდის სურვილისამებრ შეუძლებელია, ისევე მნიშვნელოვნად მიიჩნევა, როგორც სიბეჯითე (კავკასიის რესურსების კვლევის ცენტრი, კავკასიის ბარომეტრი 2011). ცუდი არაფერია რესურსების მინიმალური გამოყენებით მაქსიმალური შედეგის მიღწევის სურვილში, თუმცა, უნდა გავითვალისწინოთ ისიც, რომ შრომის ეთიკა ერთია იმ მცირე რაოდენობის მახასიათებელთაგან, რომელთა შეცვლაც ინდივიდის სურვილზეა დამოკიდებული და რომელიც ეხმარება მას საზოგადოების უფრო მაღალი საფეხურის მიღწევაში. თუკი არ დავიჯერებთ, რომ საკუთარ ძალისხმევას ჩვენი ცხოვრების უკეთესობისკენ შეცვლა ძალუძს, მაშინ გამოდის, რომ მხოლოდ სასწაულს შეუძლია ღარიბის მდიდრად ქცევა. შესაძლოა ქართველების სიბეჯითისადმი დამოკიდებულება იყოს გადანაწილებაზე  მიმართული პოლიტიკისა და პოლიტიკური ძალების მხარდაჭერის მიზეზიც. თუ ქვეყანაში განვითარებულ ბოლოდროინდელ მოვლენებს კარგად დავაკვირდებით, გადანაწილების მზარდ მხარდაჭერას აუცილებლად შევამჩნევთ. ამის პირველი ნიშანი ახალი პოლიტიკური ძალის არჩევა იყო. კოალიცია „ქართული ოცნება“ აშკარად უფრო მეტად არის ორიენტირებული თანასწორობაზე, ვიდრე მისი წინამორბედი. კოალიციის წევრები წინასაარჩევნო პერიოდიდანვე ხაზგასმით აღნიშნევდნენ, რომ მათი ერთ-ერთი მთავარი ამოცანა სოციალურ პრობლემებზე ზრუნვა იყო და ჰპირდებოდნენ ამომრჩევლებს გაზრდილ საარსებო შემწეობებს, პენსიებს, განათლებისა და ჯანდაცვისათვის გამოყოფილ თანხებს… არჩევნებამდეც, მაგალითად, 2010 წელს ქართველთა უმრავლესობა ადამიანთა უმწეობის მიზეზად სოციალურ უსამართლობას მიიჩნევდა და 66.7% პირადად იყო მზად დახმარებოდა მათ (ცხოვრება გარდამავალ პერიოდში II, ევროპის განვითარებისა და რეკონსტრუქციის ბანკი და მსოფლიო ბანკი, 2010). რაღა თქმა უნდა, გადანაწილების მხარდაჭერისთვის უფრო პირდაპირი მიზეზებიც არსებობს. საქართველოს  მაღალი ეკონომიკური ზრდის მიუხედავად, ოფიციალური სიღარიბე 2007 წლიდან 2012 წლამდე 6.4%-დან 9.7%-მდე გაიზარდა (საქსტატი). გარდა ამისა, სუბიექტური სიღარიბე (სოციალური დახმარების ბაზაში რეგისტრირებულ ადამიანთა რიცხვი) 4-ჯერ აღემატება საარსებო შემწეობის მიმღებთა რაოდენობას. საქართველოს მოსახლეობის 36.9% და ოჯახების 45% რეგისტრირებულია სოციალურად დაუცველთა ბაზაში, ანუ სურს მთავრობისგან ფინანსური შემწეობის მიღება. რაც შეეხება არაპირდაპირ მიზეზებს, როგორც ალესინასა და სხვების (2011) კვლევამ უჩვენა, სოციალური მობილობის მიმართ საზოგადოების დამოკიდებულება ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი განმსაზღვრელი ფაქტორია ამ საზოგადოების მიერ გადანაწილებისთვის მხარდაჭერისა. აშშ-ის ეკონომიკური კვლევების ეროვნული ბიუროს საერთაშორისო კვლევის მიხედვით კი, ევროპელები უფრო მეტად უჭერენ მხარს გადანაწილებას, ვიდრე ამერიკელები. ალესინასა და სხვების (2011) ახსნა ასეთია: აშშ-ში სოციალური მობილობის დონე მაღალია და ყველაზე ღარიბ ამერიკელებსაც სწამთ ამერიკული ოცნების, რომ ყველას შეუძლია საკუთარი შრომით წარმატების მიღწევა, ანუ ყველას, განურჩევლად საწყისი პირობებისა, აქვს პოტენციალი იცხოვროს ბედნიერი და წარმატებული ცხოვრებით. შედეგად, სიღარიბე იმდენად მნიშვნელოვან გავლენას ვერ ახდენს ტიპიური ამერიკელის მომავალ შემოსავალზე. ამისგან განსხვავებული სიტუაციაა ევროპაში, სადაც სოციალური მობილობის დონე დაბალია. ზემოთქმულიდან გამომდინარე, გადანაწილების მოთხოვნა უფრო მაღალია ევროპულ ქვეყნებში, ვიდრე აშშ-ში. გადანაწილების მხარდაჭერის საკითხში საქართველო ევროპულ ქვეყნებს უფრო ჰგავს, ვიდრე აშშ-ს. იქნებ ქართულმა ზღაპრებმა იმოქმედა ჩვენს ქვეცნობიერზე ისე, რომ ყველაფერს ღარიბების გადმოსახედიდან ვაფასებთ და საკუთარ თავსაც ღარიბებად აღვიქვამთ. ჩვენთან ხომ სიღარიბე ინდივიდის უნიათობის შედეგად კი არა სისტემურ ჩავარდნადაა მიჩნეული. აშშ-ში კი სიღარიბე ადამიანის უნიათობის შედეგია, რადგან ვინც ბეჯითია, წარმატებასაც აღწევს. საქართველოში მეზობლები ერთმანეთს საკუთარ სიღარიბეს შესჩივიან, აშშ-ში კი მეზობლები ერთმანეთს სიმდიდრეში ეჯიბრებიან. საქართველოში შენ ხარ წარუმატებული, იმიტომ რომ საკუთარი ტალანტის გამოვლენის საშუალება არ მოგეცა, რაშიც შენ დამნაშავე არ ხარ, მთავრობა კი პასუხისმგებელია იზრუნოს შენზე. აი, რა განასხვავებს ქართულ ოცნებას ამერიკული ოცნებისაგან!

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=1985	http://www.iset.ge/blog/?p=2217
In 1122, King David IV. reconquered Tbilisi from the Muslims. In those times, a bloodbath among the former oppressors would have been the logical consequence of such a victory. Leaders of the High Middle Ages took merciless revenge against their enemies once they had defeated them. Yet David did not! To the contrary, he did not only let the former rulers live, but David was even anxious that the Muslim population might leave Tbilisi after the fall of the city. In order to send a strong signal of appreciation and friendship to the Muslim population, he exempted Muslims from the state tax for one year. When David IV., known as David the Builder, assumed the Georgian crown in 1089, Georgia had effectively been under foreign rule for at least three centuries. Through farsighted administrative and military reforms, he strengthened the power of the local aristocracy and finally led his people into a successful rebellion against the foreign oppressors. This led to the victory at the in 1121 against the Seljuk Turks, arguably the greatest military success in Georgian history ever. David aimed to create a strong and independent Georgia, but he did not want to isolate his country from the rest of the world, in particular not economically. While he is mainly known for his military and political achievements, David was also a great economist. Hundreds of years before the rise of modern economics, Georgia had a king who understood the importance of human capital and the role of free trade for the well-being of his country. He even managed to establish a medieval lead currency. In the 12<sup>th</sup> century, Georgia had a king who was centuries ahead of his contemporaries in Europe and elsewhere! ATTRACTING FOREIGN INVESTORS Making Georgia a hub economy is not an idea of the Worldbank or contemporary Georgian politicians. Though the abstract concept of a hub economy was unknown to him, David the Builder wanted to develop Georgia’s international economic relations and make the country a center of trade. Yet after so many years of foreign rule, the Georgian population was primarily working in the agricultural sector and did not produce many commodities that could profitably be transported over long distances. Many Muslims, Armenians, and Jews, on the other hand, were skilled craftsmen and traders. Consequently, the king offered favorable conditions to these groups for doing business in Georgia. While a Georgian had to make the highest contribution to the state budget, namely 5 Dinars per annum, Jews were taxed by 4 Dinars, and Muslims only by 3 Dinars. In this time, the city of Gori, previously a small and pathetic settlement near the capital, became a center of trade and workmanship. This upgrade was primarily driven by Armenians who were attracted to settle in Gori under favorable conditions that were offered to them by the king. Remember that this took place at a time when elsewhere in the world foreigners and members of minority groups were barely tolerated. In many parts of Europe, Jews were not allowed to settle at all, and where they could settle, they were heavily overtaxed in exchange for unreliable security guarantees of the rulers. In Islamic Spain, Jews and Christians were not expulsed, but they had the status of dhimmis , forcing them to pay extra taxes. INFRASTRUCTURE Developing markets and fostering trade though the provision of infrastructure is not a new invention either. In the Roman Empire, a network of stone roads guarded by the army allowed for safe, fast, and far-distanced transports of commodities at relatively low rates. Many maritime cities had enclosed ports that protected anchoring ships from stormy weather, and light houses along the coasts provided navigation services. Under David, Georgia was not as huge as the Roman Empire, and so he gave his infrastructure policy a particularly Georgian flavor. While he engaged in the classical measures of building stone roads and bridges, he also established Carvaslas , hostels in which foreign merchants were staying free of charge . Indeed, the word Carvasla originates from caravan – oriental groups of merchants traveling together, mutually assisting and defending each other. So even in his infrastructural efforts, David understood that a small country like Georgia can only prosper through foreign involvement. David’s farsighted policies yielded juicy fruits. In the 12<sup>th</sup> century, Georgia became one of the world’s foremost producers of wooden furniture, clay vessels, plates, dishes, and gold jewelry. ESTABLISHING A LEAD CURRENCY Modern market economies are often associated with the emergence of so called fiat money . Fiat is a Latin term, meaning “let there be”. While traditional money derived its value from the amount of precious metals used in minting the coins (the so called intrinsic value), modern money is valuable solely because there is a general consensus and sometimes a legal obligation to accept the money as a means of payment. As suggested by the term fiat, something is just declared to be money. Guess who was the first one to introduce fiat money in the occident? Yes, it was David the Builder, King of Georgia. David introduced new coins that were not made from silver anymore, but from copper. He announced that these copper coins had to be accepted for making payments at the same rate as the old silver coins. Finally, the silver coins were removed from circulation and Georgia remained with the first fiat money outside China. Yet beyond being accepted in Georgia, the new coins became a popular currency all over the Caucasus and even in the Muslim world. How did David manage to establish a lead currency in the 12<sup>th</sup> century, comparable to the Euro or the Dollar today? First of all, the value of the new currency derived from its purchasing power. This, in turn, was a direct result of the new strength of the Georgian economy. There were many attractive commodities one could buy with David’s coin, and so nobody cared whether it was made from silver or from copper. In addition, the new coins were engraved both with Georgian and with Arabic letters, making them more attractive for Muslim traders who could read the nominal value of the coin in their own alphabet. This shows how farsighted David was – he did not create a lead currency by accident, but through rational planning and considerations. In the picture, one can see one of David’s copper coins, probably minted between 1118 and 1125 CE. It contains 10.73 g of copper and has a diameter of 33 mm. Today it is in the British Museum in London. David’s Copper Coin from the 12th Century In the contemporary policy debates in this country, one should always keep in mind that Georgia is too small to be economically self-contained. Georgia needs foreigners to bring in know how and capital, and Georgia depends on foreigners for buying locally produced goods and services. David the Builder understood that even those people who had been his military enemies could be his economic partners. In Georgia, the insight that economic success conflicts with nationalism and chauvinism is 900 years old, but it is still as valid today as it was in David’s times.	1122 წელს, მეფე დავით აღმაშენებელმა თბილისი არაბებისაგან გაათავისუფლა. გვიანი შუა საუკუნეების ლიდერები, როგორც წესი, სასტიკად უსწორდებოდნენ დამარცხებულ მტერს. ამრიგად, დავითის გამარჯვების ლოგიკური შედეგი იქნებოდა ყოფილი დამპყრობლების ამოხოცვა. მაგრამ დავითი ასე არ მოქცეულა. მან არამარტო სიცოცხლე შეუნარჩუნა ყოფილ დამპყრობლებს, არამედ იზრუნა იმაზეც,  რომ ქალაქი არ დაცლილიყო მუსლიმი მოსახლეობისაგან. პატივისცემისა და მეგობრობის ნიშნად, დავითმა  მუსლიმები სახელმწიფო გადასახადისგან ერთი წლით გაათავისუფლა. 1089 წელს, როდესაც დავითი გამეფდა, საქართველო უკვე სულ მცირე სამი საუკუნის განმავლობაში იმყოფებოდა დამპყრობელთა მმართველობის ქვეშ. გონივრული ადმინისტრაციული და სამხედრო რეფორმების მეშვეობით, მეფემ გააძლიერა ადგილობრივი არისტოკრატიის ძალაუფლება და სათავეში ჩაუდგა უცხოელი დამპყრობლების წინააღმდეგ წარმატებულ ბრძოლებს. დიდგორის ბრძოლა, რომელიც თურქ-სელჩუკთა წინააღმდეგ ქართველების გამარჯვებით დასრულდა  საქართველოს ისტორიაში ყველაზე დიდ სამხედრო გამარჯვებად შეიძლება ჩაითვალოს. აღმაშენებლის მიზანი იყო შეექმნა ძლიერი და დამოუკიდებელი საქართველო, მაგრამ მას არ სურდა საკუთარი ქვეყნის დანარჩენი მსოფლიოსგან იზოლირება, განსაკუთრებით კი ეკონომიკური თვალსაზრისით. მიუხედავად იმისა, რომ იგი, ძირითადად,  თავისი სამხედრო და პოლიტიკური მიღწევებით არის ცნობილი, დავითი  დიდი ეკონომისტიც იყო. თანამედროვე ეკონომიკური მეცნიერების აღმოცენებამდე რამდენიმე საუკუნით ადრე, საქართველოს ჰყავდა მეფე, რომელიც აცნობიერებდა ადამიანური კაპიტალის მნიშვნელობასა და თავისუფალი ვაჭრობის როლს ქვეყნის კეთილდღეობისთვის. დავითმა ისიც კი მოახერხა, რომ შუა საუკუნეებში საერთაშორისო ვალუტა შემოეღო. მე-12 საუკუნეში, საქართველოში მეფობდა ადამიანი, რომელიც საუკუნეებით უსწრებდა მის თანამედროვე ევროპასა თუ მის ფარგლებს გარეთ მყოფ ნებისმიერ ქვეყანას!   უცხოელი ინვესტორებისათვის ხელსაყრელი პირობების შექმნა საქართველოს ეკონომიკურ ცენტრად ქცევა არც მსოფლიო ბანკისა და არც თანამედროვე ქართველი პოლიტიკოსების იდეა არ არის. ჯერ კიდევ  დავით აღმაშენებელს სურდა  განევითარებინა საქართველოს საერთაშორისო ეკონომიკური ურთიერთობები და ქვეყანა სავაჭრო ცენტრად ექცია, მიუხედავად იმისა, რომ ეკონომიკური ცენტრის (Hub) აბსტრაქტული ცნება მისთვის უცნობი იყო. ქართული მოსახლეობა, ძირითადად, მუშაობდა სოფლის მეურნეობის სექტორში და არ აწარმოებდა ბევრ ისეთ საქონელს, რომელთა ტრანსპორტირებაც შესაძლებელი იქნებოდა დიდ მანძილზე და მოგებასაც მოიტანდა. მეორეს მხრივ, ბევრი მუსლიმი, სომეხი და ებრაელი დახელოვნებული იყო  ხელოსნობასა და ვაჭრობაში. მეფემ სწორედ ამ ეთნიკურ ჯგუფებს საქართველოში ეკონომიკური საქმიანობისათვის ხელსაყრელი პირობები შეუქმნა.  კერძოდ, ქართველის ყოველწლიური შესატანი სახელმწიფო ხაზინაში შეადგენდა 5 დინარს, ებრაელებს უწევდათ 4 დინარის, ხოლო მუსლიმებს კი მხოლოდ 3 დინარის გადახდა. დავითის მეფობის დროს ქალაქი გორი, რომელიც მანამდე მცირე დასახლებას წარმოადგენა იქცა ვაჭრობისა და ხელოსნობის ცენტრად. ეს მეფის მიზანმიმართული პოლიტიკის შედეგი იყო. სწორედ მისი ბრძანებით გორში ჩაასახლეს ეთნიკურად სომეხი მოსახლეობა და ვაჭრობისა და ცხოვრების ხელსაყრელი პირობებიც შესთავაზეს. ზემოაღნიშნული ცვლილებები ხდებოდა იმ დროს, როდესაც უცხოელებსა და უმცირესობებს მთელ მსოფლიოში უმოწყალოდ ეპყრობოდნენ. ევროპის დიდ ნაწილში ებრაელებს დასახლების უფლებაც კი არ ჰქონდათ და იმ ტერიტორიებზეც, სადაც დასახლება შეეძლოთ, უწევდათ, რომ გადაეხადათ არაადექვატურად მაღალი გადასახადები გაუგებარი უსაფრთხოების გარანტიებისთვის, რაც მათ მძიმე ტვირთად აწვებოდათ. ამავდროულად ევროპაში მოქმედებდა droit d’aubaine და droit de naufrage კანონები.  Droit d’aubaine-ს მიხედვით გარდაცვლილ უცხოელს არ ქონდა უფლება ქონება მემკვიდრეებისათვის დაეტოვებინა და გარდაცვალების შემდეგ უცხოლელის მოძრავი და უძრავი ქონების კონფისკაცია ხდებოდა სახელწიფოს ან ადგ. ფეოდალის მიერ. Droit de naufrage-ს მიხედვით კი სანაპიროს მეპატრონე ფეოდალი ითვლებოდა მესაკუთრედ მის სანაპიროზე კატარსტოფის შედეგად გამორიყული გემის, მასზე არსებული ტვირთისა და ასევე ადამიანების. მიუხედავად იმისა, რომ ეს კანონი დაგმობილ იქნა რომის პაპის მიერ 1079 წელს მაინც გამოიყენებოდა XVIII საუკუნემდე გერმანიასა და იტალიაში. ინფრასტრუქტურა ის რომ ინფრასტრუქტურა ხელს უწყობს ეკონომიკურ ზრდას და მისი მეშვეობით ხდება ბაზრების განვითარება და ვაჭრობის ხელშეწყობა არ არის ახალი გამოგონება.  ჯერ კიდევ რომის იმპერიაში არმიის მიერ კარგად დაცული ქვის გზების ქსელი საქონლის უსაფრთხო, სწრაფ და შორ მანძილებზე შედარებით დაბალ ფასად  ტრანსპორტირების საშუალებას იძლეოდა. ბევრ საზღვაო ქალაქს ჰქონდა დაცული პორტები, რომლებიც  სანაპიროზე დაყენებულ გემებს შტორმისაგან იცავდნენ, და შუქურები სანაპიროების გასწვრივ, რომლებიც  სანავიგაციო სერვისებს უზრუნველყოფდნენ. დავითის მმართველობის ხანაში, დიდი ყურადღება ექცეოდა ქვეყნის ინფრასტუქტურის განვითარებას, შენდებოდა ხიდები და ქვით მოკირწყლული გზები. ამასთან შენდებოდა ქარვასლებიც – ჰოსტელები, რომლებშიც უცხოელ ვაჭრებს  გადასახადის გარეშე შეეძლოთ ღამი გათევა.  სიტყვა „ქარვასლა“ წარმოდგება სიტყვა „ქარავანისგან“ – ეს არის აღმოსავლეთის ვაჭართა ჯგუფები, რომლებიც ერთად მოგზაურობდნენ, ეხმარებოდნენ და იცავდნენ ერთმანეთს.  მაშასადამე, ქვეყნის ინფრასტრუქტურულ პოლიტიკაშიც ჩანს, რომ  დავითს კარგად ესმოდა რამდენად დიდი მნიშვნელობა ქონდა საქართველოსნაირი მცირე ქვეყნისათვის საერთაშორისო ვაჭრობას. დავითის შორსმჭვრეტელურმა პოლიტიკამ მალე გამოიღო ნაყოფი. მეთორმეტე საუკუნეში საქართველო გახდა ხის ავეჯის, თიხის ჭურჭლის, თეფშების  და ოქროს სამკაულის  ექსპორტიორი ქვეყანა. საერთაშორისო ვალუტის შემოღება თანამედროვე საბაზრო ეკონომიკები ხშირად დაკავშირებული არიან ეგრეთწოდებული დეკრეტული (fiat) ფულის წარმოშობასთან. „fiat“ სახელწოდება წარმოდგება  ლათინური სიტყვისაგან და ნიშნავს „დაე იყოს“. მაშინ როცა ტრადიციული, საქონლური ფული ღირებულებას იძენს იმ ძვირფასი მეტალის ღირებულების მიხედვით, რომელიც გამოიყენება ამ მონეტების დასამზადებლად (ეგრეთწოდებული თანდაყოლილი ღირებულება), თანამედროვე ფული გამოხატავს ღირებულებას მხოლოდ იმიტომ, რომ არსებობს საზოგადო შეთანხმება და ზოგჯერ კანონიერი ვალდებულებაც, რომ მიიღო ესა თუ ის ვალუტა, როგორც გადახდის საშუალება. როგორც თვითონ ტერმინი „fiat“ გულისხმობს, ხანდახან უბრალოდ ვაცხადებთ,  დაე იყოს ფული. აბა გამოიცანით, პირველმა ვინ შემოიღო „დეკრეტული“  ფული დასავლეთში ? დიახ, ეს გახლდათ დავით აღმაშენებელი, საქართველოს მეფე. დავითმა შემოიღო ახალი მონეტა, რომელიც იყო არა ვერცხლისგან, არამედ სპილენძისგან დამზადებული. მან გამოაცხადა, რომ ეს სპილენძის მონეტები უნდა ყოფილიყო მიღებული გადასახდელების გადახდისას იმავე ღირებულებით, რა ღირებულებაც ჰქონდა ვერცხლის მონეტებს. საბოლოოდ, ვერცხლის მონეტები ამოღებულ იქნა მიმოქცევიდან და საქართველო ჩინეთის გარეთ იყო პირველი ქვეყანა „დეკრეტული“ ფულით (დეკრეტულს ფრჩხილებში იმიტომ ვწერთ, რომ ეს მონეტა იყო თანდაყოლილი ღირებულების მატარებელი, თუმცა მისი თანდაყოლილი ღირებულება ბევრად ჩამოუვარდებოდა მის საზოგადოდ აღიარებულ ღირებულებას). უფრო მეტიც, გარდა იმისა, რომ ახალი მონეტები მიღებული იყო საქართველოში, ისინი პოპულარული გახდა მთელ კავკასიაში და მუსლიმურ სამყაროშიც კი. როგორ მოახერხა დავითმა თანამედროვე ევროსა და დოლარის მსგავსი საერთაშორისო ვალუტის  შემოღება მეთორმეტე საუკუნეში? პირველ რიგში, ახალი ვალუტა ღირებულებას იძენს საკუთარი მსყიდველობითი უნარიდან გამომდინარე. ეს, თავის მხრივ, იყო საქართველოს ძლიერი ეკონომიკის პირდაპირი შედეგი. ძალიან ბევრი მიმზიდველი საქონელი არსებობდა, რომელთა შეძენაც შეიძლებოდა დავითის ვალუტით და, მაშასადამე, არავინ ღელავდა იმაზე, თუ რისგან იყო ის დამზადებული, ვერცხლისა თუ სპილენძისაგან. ამას გარდა, ახალი მონეტებზე ამოკვეთილი იყო როგორც ქართული, ასევე არაბული ასოები, რაც მათ უფრო მიმზიდველს ხდიდა მუსლიმი ვაჭრებისთვის, რომლებსაც შეეძლოთ წაეკითხათ მონეტის ნომინალური ღირებულება თავიანთ მშობლიურ ანბანზე. ამრიგად, ქართული ფულის საერთაშორისო ვალუტად ქცევა არ ყოფილა შემთხვევითი. ის იყო დავითის შორსმჭვრეტელობისა და რაციონალური გეგმის შედეგი. თანამედროვე პოლიტიკური დებატებისას ჩვენს ქვეყანაში ერთი რამ ყოველთვის უნდა გვახსოვდეს. კერძოდ, ის, რომ საქართველო ძალიან მცირე ქვეყანაა იმისთვის, რომ შეინარჩუნოს ეკონომიკური დამოუკიდებლობა. საქართველოს სჭირდება უცხოელები, ჩვენს ქვეყანაში კაპიტალისა და ცოდნის, ე.წ ნოუ ჰაუს შემოსატანად, და საქართველო დამოკიდებულია უცხოელებზე ადგილობრივი საქონლისა და მომსახურების შესყიდვისას. დავით აღმაშენებელს კარგად ესმოდა, რომ მისი ყოფილი სამხედრო მტრები შეიძლებოდა ყოფილიყვნენ ეკონომიკური პარტნიორები. ხედვა ეკონომიკური წარმატების ნაციონალიზმსა და შოვინიზმთან  კონფლიქტის შესახებ საქართველოში 900 წლისაა, მაგრამ დღესაც ისეთივე აქტუალურია, როგორც ეს დავითის დროს იყო.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=1915	http://www.iset.ge/blog/?p=2898
Khudoni, Georgia’s largest hydropower investment project, is again making the headlines.  According to a recent statement by Georgia’s Minister of Energy and Natural Resources Kakha Kaladze, the project will be put on hold at least until March 1, 2014. To give readers a bit of context, Khudoni’s planned capacity is in excess of 700 MW; its annual generation potential stands at about 1,5 TW/h, dwarfing other hydropower projects currently under MoUs with international investors. If built, Khudoni would be the second largest HPP in Georgia after Enguri, which has installed capacity of 1,320 MW, and annual production potential of up to 3.8 TW/h. The initial MoU between the Georgian government and Continental Energy International (later to be renamed Trans Electrica Ltd) was signed in June 2007. A fierce debate has been raging ever since over the terms of concession, the perceived benefits of increased electricity production, and its cost in terms of environmental damages caused by the construction of the 200m dam. To be sure, Khudoni is a very complex project, making its cost-benefit analysis anything but simple. Yet, the two sides involved in this debate tend to ignore these complexities, being swayed either by the green ideology or greed. While the green party exclusively focuses on the environmental costs of the project, the other sees nothing but gains (certainly private, but also public, in the form of increased electricity supply). And, neither side provides reliable estimates to support their claims. Even leaving environmental considerations aside, there are purely economic reasons to be concerned with the general energy strategy that has been ruthlessly (and, perhaps, mindlessly) pursued by the previous Georgian administration. Indeed, the demand for electricity has been on the rise since 2009 and investment in new generation capacity is lagging behind (see chart). Yet, the massive investment in hydropower will not be able to significantly improve Georgia’s energy balance in the dry winter months, when demand peaks for seasonal reasons, forcing Georgia to revert to much more expensive thermal generation and imports. Second, the (BOO) concession model, which Georgia used to attract foreign investors, allows them to pocket the lion’s share of economic rents accruing from the use of Georgian natural resources. At least as far as large projects, such as Khudoni are concerned, the public revenue, raised in the form of the transmission tariff, seems a modest return on the massive capital outlays and environmental impacts. Third, instead of prioritizing electricity exports and investing scarce public resources in export-oriented transmission infrastructure, Georgia should consider the option of making greater domestic use of its cheap energy resources so as to spur investment in energy-intensive industries that could export higher value-added and more sophisticated products. To sum up, the choices facing Georgia are far from trivial. This is true about its future energy policy in general, and the technically and environmentally complex large hydropower investment projects in particular. The cost of mistakes could be quite high and the new Georgian‘s government’s intent to re-open and scrutinize previous agreements is fully understandable. Taking a pause now will allow basing future decisions on Social Cost-Benefit Analysis (SCBA) of Khudoni and similar projects in terms of their full economic costs and benefits. (The special feature of SCBA is that it takes into account the existence of external effects and their impact on social welfare.) While perhaps falling short of the SCBA ideal, the “”, recently published by the Ministry of Energy and Environment, is a small step in the right direction.	ხუდონი, საქართველოს უდიდესი საინვესტიციო პროექტი ენერგეტიკაში, კვლავ განხილვის საგანია. ენეგეტიკის მინისტრის, კახა კალაძის უკანასკნელი განცხადების თანახმად, ხუდონის პროექტი შეჩერებულია მინიმუმ 2014 წლის 1 მარტამდე. გეგმის მიხედვით, ჰიდროელექტრო სადგურის (ჰესის) სიმძლავრე 700 მგვტ–ს გადააჭარბებს, ხოლო წლიური გამომუშავება კი დაახლოებით 1.5 ტვტ.სთ-ს მიაღწევს. ამ მაჩვენებლებით ხუდონი ჩრდილავს სხვა მიმდინარე ჰიდროსაინვესტიციო პროექტებს. აშენების შემთხვევაში, ხუდონი იქნება საქართველოში სიდიდით მეორე ჰესი, ენგურის (დადგმული სიმძლავრე 1,320 მგვტ და წლიური გამომუშავება 3.8 ტვტ.სთ–მდე) შემდეგ. საწყისი ურთიერთგაგების მემორანდუმი საქართველოს მთავრობასა და Continental Energy International-ს (რომელმაც შემდგომ შეიცვალა სახელი და გახდა შპს ტრანს ელექტრიკა) შორის 2007 წლის ივნისში გაფორმდა. მას შემდეგ მიმდინარეობს ცხარე დებატები 200მ სიმაღლის კაშხლის მიერ გაზრდილი ელექტროენერგიით მიღებული სარგებლისა და ეკოლოგიური ზიანით გამოწვეული დანახარჯების შესახებ. ხუდონი მართლაც რთული პროექტია და მისი დანახარჯისა და სარგებლიანობის ანალიზის ჩატარებაც არცთუ მარტივია. მიუხედავად ამისა, დებატების მონაწილე ორივე მხარე უგულებელყოფს ამ სირთულეებს, ხელმძღვანელობს რა ან მხოლოდ მწვანე იდეოლოგიით ან მხოლოდ სიხარბით. შედეგად, ერთნი ყურადღებას მხოლოდ ეკოლოგიურ ზიანზე ამახვილებენ, ხოლო მეორენი კი — მხოლოდ სარგებელზე (როგორც კერძო, ისე საზოგადოებრივი სარგებელი გაზრდილი ელექტროენერგიის მიწოდების გამო). თუმცა არცერთი მხარე ამყარებს საკუთარ მოსაზრებას დანახარჯებისა თუ სარგებლის სანდო შეფასებებით. ეკოლოგიურ საკითხებზე ყურადღების გამახვილების გარეშეც, არსებობს წმინდა ეკონომიკური მიზეზები ეჭვის შესატანად იმ ზოგადი ენერგეტიკული სტრატეგიის მართებულობაში, რომელსაც ასე დაუფიქრებლად მიჰყვებოდა წინა ხელისუფლება. პირველი, გამომუშავების ახალ სიმძლავრებში ინვესტიციები მართლაც ჩამორჩება ელექტროენერგიაზე 2009 წლიდან მზარდ მოთხოვნას (იხილეთ გრაფიკი). თუმცა ჰიდროენერგეტიკაში მასიურ ინვესტიციებსაც არ შეუძლია საქართველოს ენერგობალანსის მნიშვნელოვნად გაუმჯობესება ზამთრის მშრალ თვეებში, როდესაც მოთხოვნა პიკს აღწევს სეზონურობის გამო, ქვეყანა კი იძულებულია უფრო ძვირ თბოგენერაციასა და იმპორტს მიმართოს მის დასაკმაყოფილებლად. მეორე საკითხია შენება-ფლობა-ექსპლუატაციის (Build-Own-Operate, BOO) მოდელი, რომელსაც საქართველო უცხოური ინვესტიციების მოსაზიდად იყენებს. აღნიშნული მოდელი ინვესტორებს საშუალებას აძლევს მიიღონ ლომის წილი საქართველოს ბუნებრივი რესურსების გამოყენებით მიღებული ეკონომიკური სარგებლიდან. ისეთი დიდი პროექტებიდან, როგორიცაა ხუდონი, ელექტროენერგიის გატარებით მიღებული სახელმწიფო შემოსავლები მოკრძალებული თანხაა გაწეული მასიური კაპიტალის დანახარჯებსა და ეკოლოგიურ გავლენასთან შედარებით. მესამეც, ელექტროენერგიის ექსპორტის პრიორიტეტად დასახვისა და შეზღუდული სახელმწიფო რესურსების საექსპორტოდ განკუთვნილ ელექტროენერგიის გადამცემ ინფრასტრუქტურაში ინვესტირების ნაცვლად, საქართველომ უნდა განიხილოს მისი იაფი ენერგორესურსების შიდა გამოყენების ალტერნატივები. მაგალითად, ენერგოტევად მრეწველობაში ინვესტირება ქვეყანას უფრო მეტი დამატებითი ღირებულების მქონე პროდუქციის ექსპორტის საშუალებას მისცემდა. შესაჯამებლად შეიძლება ითქვას, რომ საქართველოს წინაშე არსებული არჩევანი მარტივი არ არის. ეს ეხება ზოგადად მომავალ ენერგოპოლიტიკას და ამ შემთხევაში – ინვესტიციებს ტექნიკურად და ეკოლოგიურად კომპლექსურ დიდ ჰიდროენერგეტიკულ პროექტებში. შეცდომის ფასი შეიძლება იყოს ძალიან დიდი და შესაბამისად, გასაგებია საქართველოს ახალი მთავრობის განზრახვაც თავიდან (და კრიტიკულად) განიხილოს ძველი შეთანხმებები. ხუდონის პროექტის დროებით შეჩერება საშუალებას მოგვცემს, რომ მომავალში გადაწყვეტილება მივიღოთ საზოგადოებრივი დანახარჯისა და სარგებლიანობის ანალიზის შედეგებზე დაყრდნობით (საზოგადოებრივი დანახარჯისა და სარგებლიანობის ანალიზის თავისებურება კი იმაში მდგომარეობს, რომ ის ითვალისწინებს გარეგანი ეფექტების არსებობას და მათ გავლენას საზოგადოებრივ კეთილდღეობაზე). იდეალური საზოგადოებრივი დანახარჯისა და სარგებლიანობის ანალიზის არარსებობის მიუხედავად, საქართველოს გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტროს მიერ ბოლო დროს გამოქვეყნებული „ხუდონის ჰიდროელექტროსადგურის ეკოლოგიური და საზოგადოებრივი გავლენის შეფასების საკონსულტაციო მიმოხილვა“ ნამდვილად არის სწორი მიმართულებით გადადგმული ნაბიჯი.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=1903	http://www.iset.ge/blog/?p=2361
Traffic in Tbilisi [“” is a series of reports on the relationship between the pedestrian and the motorist in Georgia by Robert Linkous]. As Stephen Dowling put it in his BBC News a few years ago, “when it comes to crossing the road, there’s no such thing as an international standard. Every country does it differently.” How people drive and cross the road, according to Dowling, is a matter of a country’s cultural values. Is it really? Bad traffic habits are a grave problem in many cities around the world. Yet, while many have managed to largely solve the problem, in Georgia, the problem remains virulent and it is not even fully appreciated. Observing the traffic dynamics in a couple of main avenues, like Rustaveli or Chavchavadze, is sufficient for a first time visitor to Tbilisi to realize that something is wrong with the Tbilisi traffic system. Yes, that’s right – something is wrong with the system, not culture! Game Theory, a field of applied mathematics that is used to analyze “strategic interactions” between agents who pursue conflicting goals, can possibly explain what is going on in the streets of Tbilisi. Strategic interaction is just a fancy name for what happens in games, such as chess, or in real life situations such as bargaining over the price of a taxi ride. Luckily, Game Theory also points to a possible policy solution. The first relevant insight from Game Theory is that the behavior of traffic participants is determined by their expectations about the behavior of other actors. For instance, if pedestrians don’t expect drivers to stop at a zebra crossing, they will hesitate to cross until they are 120% sure that the car approaching them is actually stopping. Given the very steep price for making a judgment mistake, the result is a very stable behavioral pattern. Pedestrians won’t cross. As someone who makes every effort not to do as the Romans do in Rome, I rediscover this time and again whenever I am slowing down before a zebra crossing. It takes intensive hand waving and actual stopping for the pedestrians to understand my intentions and adjust their expectations accordingly. The same logic applies to the behavior of drivers. Any driver familiar with the Tbilisi rules of the game would not slow down before a zebra crossing because it makes no sense. Pedestrians would in any case not trust his/her intentions and would patiently wait for the car to pass (or stop, in the rare case it is driven by a foreigner like myself). Moreover, it makes sense for a Tbilisi driver to speed up whenever he or she observes a group of pedestrians getting ready to cross the road on a zebra. Why? Because by speeding up s/he sends a clear signal about his/her behavior – hey, I am not going to stop, don’t even try crossing! The second key insight from Game Theory is that this kind of “uncivilized” outcome (drivers not giving way and pedestrians not even trying to cross on a zebra) is stable . In other words, it does not make sense for drivers and pedestrians to change their “strategy” (behavior) given what they know about the other party’s strategy. The implication is that Tbilisi will be forever stuck with this uncivilized “equilibrium” (another fancy term used by game theorists). Unless someone (the policymaker) bothers to change the rules of the game and reset expectations. More on this later. By now it should be easy to see the possibility – observed in most European and North American cities – of a situation that is the exact mirror image of the situation in Tbilisi: drivers respecting pedestrians’ rights and pedestrians being quite assertive about exercising them. Not only is this civilized equilibrium possible, it is also quite stable. If drivers expect the pedestrians to cross on a zebra, they will start slowing down well before the first pedestrian sets his/her foot on the road. Expecting this type of behavior, pedestrians will not hesitate to cross. The outcome is stable because it makes no sense for German drivers to start behaving Tbilisi style (they will quickly find themselves behind bars) and there is no point for the German pedestrians to hesitate before crossing. Two crucial questions are these: 1) How come some countries are stuck in a bad kind of equilibrium while others are able to enjoy the benefits of civilization? 2) Can a country (or city) permanently shift from one type of equilibrium to another? Before I proceed with a formal “solution”, let me say that the same exactly questions apply to many other areas of strategic interaction among people. For instance – and this is an important hint – it applies to petty corruption, e.g. the interaction among bribe givers and takers. And as we know from Georgia’s recent experience (both good and bad), a determined policy intervention or the breakdown of law and order can swiftly shift a country from one equilibrium to another. Moreover, a determined policy action can lead to a permanent adjustment of expectations, and, yes, a change in culture! The obvious policy solution is to introduce tougher regulations, higher fines and stricter enforcement concerning both drivers and pedestrians. As far as traffic regulations are concerned, Georgia has already had a positive experience with the introduction of fines for not wearing seatbelts. The policy worked extremely well and led to an instantaneous change in the drivers’ behavior. Ideally, strict rules should be enforced for all kinds of violations including the widespread practice of parking on sidewalks – forcing pedestrians to share their already limited space with cars. An effort should be made to improve the underpasses they are often dirty and insufficiently illuminated, giving incentives to jaywalking. The fines for jaywalking should be increased from their current, ridiculously low level of 3 GEL. Understandably, enforcement would have to be particularly strict during a relatively short transition period to allow all traffic participants to properly reset their expectations and behavior. Once expectations are reset, however, the intensity of enforcement (and related costs) could go down quite dramatically because the new equilibrium will be able to sustain itself. At least according to insights from Game Theory.	Traffic in Tbilisi როგორც სტეფან დოულინგი რამდენიმე წლის წინ BBC-ის სტატიაში აღნიშნავდა: „გზის გადაჭრის საერთაშორისო სტანდარტი არ არსებობს. ყველა ქვეყანაში ეს სხვადასხვანაირად ხდება.“ დოულინგის მიხედვით, ქვეყნის კულტურული ღირებულებების საკითხია ის, თუ როგორ ატარებს ხალხი მანქანას ან როგორ კვეთს ქუჩას. არის კი ეს ნამდვილად ასე? საავტომობილო მოძრაობაში მონაწილე მხარეთა მავნე ჩვევები მსოფლიოს ბევრი ქალაქისთვის სერიოზულ პრობლემას წარმოადგენს. ზოგ მათგანში ნაწილობრივ მოხერხდა ამ მავნე ჩვევების აღმოფხვრა, საქართველოში კი ეს პრობლემა კვლავაც მწვავედ დგას. მეტიც, ხშირ შემთხვევაში ეს მავნე ჩვევები ადგილობრივებისთვის უკვე მოცემულობადაა მიჩნეული და პრობლემად აღარც კი აღიქმება. თბილისში პირველად მყოფი უცხოელისთვის  რუსთაველის, ჭავჭავაძის ან სხვა მთავარ გამზირებზე მოძრაობისთვის ერთი თვალის შევლებაც კი საკმარისია იმის გასაცნობიერებლად, რომ  თბილისის საავტომობილო გადაადგილების სისტემაში პრობლემაა. დიახაც, პრობლემაა სისტემაში და არა კულტურაში. თბილისის ქუჩებში მიმდინარე მოვლენებს ჩვენ თამაშთა თეორიის მეშვეობით გავაანალიზებთ. გამოყენებითი მათემატიკის ეს დარგი, როგორც წესი, ურთიერთსაწინააღმდეგო მიზნების მქონე აგენტებს შორის სტრატეგიული ურთიერთმოქმედებების გასააზრებლად გამოიყენება .,,სტრატეგიული ურთიერთმოქმედება“ კი უბრალოდ მეცნიერული ტერმინია ისეთი თამაშების მიმდინარეობის აღსაწერად, როგორიცაა, მაგალითად, ჭადრაკი. რეალურ ცხოვრებაში ტაქსის მძღოლთან ფასზე ვაჭრობაც ამგვარი ურთიერთქმედების მაგალითია. საბედნიეროდ, რიგ შემთხვევებში  თამაშთა თეორია გვთავაზობს შესაძლო გამოსავალს. თამაშთა თეორიის ამ შემთხვევისთვის არსებითი მიგნებებიდან პირველი არის ის, რომ ქალაქში მოძრაობის მონაწილეების ქმედებებს განსაზღვრავს მათი მოლოდინები იმის შესახებ, თუ როგორ მოიქცევიან სხვა მონაწილეები. მაგალითად, თუ ფეხით მოსიარულე არ მოელის, რომ ზებრაზე გადასვლისას მძღოლი მას გზას დაუთმობს, ის შეყოვნდება მანამ, სანამ 120 პროცენტით არ დარწმუნდება, რომ მოახლოებული მანქანა მართლაც ჩერდება. შეცდომის უზარმაზარი საფასურიდან გამომდინარე, ქალაქში მოძრაობის მონაწილეები მტკიცედ მიჰყვებიან ზემოხსენებულ სტრატეგიას და შესაბამისად საბოლოო შედეგიც სტაბილურად უცვლელია, ფეხით მოსიარულეებს გზას არ უთმობენ.  ჩემი ყველა მცდელობა, წავიდე არსებული რეალობის წინააღმდეგ და დავუთმო გზა ფეხით მოსიარულეებს, მთავრდება მანქანის ბოლომდე გაჩერებით და  ხანგრძლივი ხელის ქნევით მანამ, სანამ მათი მოლოდინები შესაბამისად არ შეიცვლება და გაოცებულები არ გადაკვეთენ გზას. იმავე ლოგიკით, თბილისის სატრანსპორტო მოძრაობაში გათვიცნობიერებული არცერთი მძღოლი ზებრასთან არ უნდა უნელებდეს სვლას იმიტომ, რომ აზრი არ აქვს.  ფეხით მოსიარულე მაინც არ დაიჯერებს, რომ გზას უთმობენ და მოთმინებით დაელოდება მანქანის გავლას (ან გაჩერებას იმ იშვიათ შემთხვევაში, როცა მძღოლი უცხოელი ან უჩვეულოდ თავაზიანია). მეტიც, მძღოლისთვის ზებრასთან შენელებაზე უფრო გონივრული აჩქარებაა. ამ საქციელით იგი ნათლად მიანიშნებს ფეხით მოსიარულეს, რომ გაჩერებას არ აპირებს, რათა ქვეითმა გზის გადაჭრა გულშიც კი არ გაივლოს. ის, რომ ეს „არაცივილური“ შედეგი (როცა ქვეითებისთვის გზის არდათმობა უკვე ტრადიციაა) სტაბილურია, თამაშთა თეორიის ამ შემთხვევისთვის არსებითი მიგნებებიდან  მეორეა. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, იქიდან გამომდინარე, რაც იციან ერთმანეთის შესახებ, არც ფეხით მოსიარულეებისთვის და არც მძღოლებისთვის სამოქმედო სტრატეგიის შეცვლას აზრი არ აქვს. შედეგად ვიღებთ თბილისს „არაცივილურ“ წონასწორობაში (კიდევ ერთი მეცნიერული ჟარგონი თამაშთა თეორიიდან) მანამ, სანამ ვინმე (პოლიტიკოსი) არ შეიწუხებს თავს და არ შეცვლის თამაშის წესებს, რაც თვისობრივად თამაშის მონაწილეების მოლოდინების შეცვლას გულისხმობს. სხვანაირადაც რომ შეიძლება, ამის დასტური ევროპის და ჩრდილოეთ ამერიკის უმეტესი ქალაქებია, სადაც თბილისთან შედარებით აბსოლუტურად საპირისპირო სურათია— მძღოლები პატივს სცემენ ფეხით მოსიარულეთა უფლებებს და ქვეითებიც თავდაჯერებით იყენებენ ამ უფლებებს. ასეთი წონასწორული მდგომარეობა უბრალოდ კი არ არსებობს, არამედ საკმაოდ სტაბილურიცაა. თუ მძღოლი მოელის, რომ ფეხით მოსიარულემ ზებრაზე უნდა გაიაროს, ის უნელებს სვლას იმაზე უფრო ადრე, ვიდრე ქვეითი ფეხს დადგამს ზებრაზე. შესაბამისად, ფეხით მოსიარულე, მოელის რა მძღოლისგან ასეთ მოქმედებას, უყოყმანოდ კვეთს ქუჩას. შედეგი სტაბილურია, იმიტომ რომ გერმანელი მძღოლი „თბილისურად“ არ მოიქცევა (რადგან ამისთვის ციხეში აღმოჩნდება) და შესაბამისად, არც გერმანელ ფეხით მოსიარულეს აქვს ქუჩის გადაჭრისას ყოყმანის მიზეზი. სანამ პრობლემის გადაჭრის მეცნიერულ მეთოდზე გადავალთ, მინდა აღვნიშნო რომ ზუსტად იგივე კითხვები დაისმის სხვა ტიპის სტრატეგიულ ურთიერთქმედებების დროსაც.  მათ შორის მნიშვნელოვანი მაგალითია წვრილმანი კორუფცია, როგორც ურთიერთქმედება ქრთამის ამღებსა და მიმცემს შორის.  საქართველოს ბოლოდროინდელი გამოცდილებიდან (კარგიც და ცუდიც) ადვილი შესამჩნევია,რომ კარგად გამიზნულმა პოლიტიკამ ან კანონისა და წესრიგის დარღვევამ შეიძლება სწრაფად გადაგვიყვანოს ერთი წონასწორული მდგომარეობიდან მეორეში. მეტიც, კარგად განსაზღვრულ მტკიცე პოლიტიკას არა მხოლოდ მოლოდინების, არამედ კულტურის შეცვლაც კი შეუძლია. აშკარაა, რომ სიტუაციიდან გამოსავალი პოლიტიკის გამკაცრებაა.  საჭიროა მაღალი ჯარიმები და მკაცრი აღსრულება, როგორც მძღოლების, ასევე ფეხით მოსიარულეთა მიმართ. რაც შეეხება საავტომობილო მოძრაობის წესებს, საქართველოს უკვე აქვს უსაფრთხოების ღვედებთან დაკავშირებული დადებითი გამოცდილება. პოლიტიკამ უაღრესად კარგად იმუშავა და გამოიწვია მძღოლების მოქმედების მყისიერი ცვლილება. იდეალურ  შემთხვევაში წესები ნებისმიერი დარღვევისთვის უნდა გამკაცრდეს მათ შორის ძალიან გავრცელებულ ტროტუარებზე პარკირებისთვისაც, რაც ქვეითებს კიდევ უფრო უზღუდავს მათთვის გამოყოფილ ისედაც შეზღუდულ სივრცეს. მისახედია მიწისქვეშა გადასასვლელებიც, რომლებიც ხშირად დაბინძურებული და ჩაბნელებულია, რაც ფეხით მოსიარულეებს გადასვლის დამატებით საბაბს უჩენს საავტომობილო გზის იმ მონაკვეთზე, სადაც გადასვლა ნებადართული არ არის, მითუმეტეს, რომ ამ დარღვევაზე ჯარიმა სასაცილოდ მცირეა (მხოლოდ 3 ლარი). რა თქმა უნდა, ამ ჯარიმის გაზრდაც მიზანშეწონილია. გასაგები მიზეზების გამო, გარდამავალი პერიოდის განმავლობაში საჭიროა კანონის განსაკუთრებული სიმკაცრით აღსრულება, რათა სატრანსპორტო მოძრაობის მონაწილეებმა მოახერხონ მათი მოლოდინებისა და შესაბამისად საქციელის სათანადოდ შეცვლა. ხოლო მას შემდეგ, რაც ეს მოხდება, აღსრულების ინტენსივობა (და მასთან დაკავშირებული ხარჯები) შესაძლებელია მნიშვნელოვნად შემცირდეს კიდეც იმიტომ, რომ ახალი წონასწორულ მდგომარეობა მდგრადია, ყოველ შემთხვევაში თამაშთა თეორიის თვალსაზრისით.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=1897	http://www.iset.ge/blog/?p=2591
There are many pressing challenges and issues that command the attention of people interested in politics in Georgia. Some of these issues are emotionally charged, and there is not necessarily a consensus across society. However, there is one issue on which there should be a consensus, and it matters tremendously to the Georgian people. This is the issue of unemployment, and more specifically, unemployment numbers. According to a recent survey that CRRC conducted for NDI, Georgians consider unemployment to be the most pressing issue. The problem is that official unemployment numbers are unlikely to be right. Officially, unemployment is at 15%. These 2012 numbers were announced on Monday, May 27 (a similar number was stated for 2011, see the Chart). Yet a good number of surveys have now established that the actual unemployment number is higher than 30%. Some of these surveys I was personally involved with in the past, when working at the Caucasus Research Resource Centers, where we have done dozens of surveys over the last years. I am thus convinced that the real unemployment number is above 30%, since all these survey efforts return similar result. (Note that there is some seasonal variation, in that more people are employed in summer, for example in building or tourism-related work, than in winter.) Other survey companies come to the same conclusion. GORBI, for example, which conducted the World Value Survey, an international survey effort done to high standards and allowing for detailed comparability, also found that in 2008 unemployment was around 30%, again almost double the official number. When comparing World Value Survey data across 51 countries, only Zambia and Mali have a comparable scale of discrepancy between the official numbers and World Value Survey data results. Addressing the issue of unemployment, which affects so many Georgian families and households, in a first step requires accurate and reliable data that everybody in society can trust. It is hard for the government to make this adjustment if they have been in power for long. The previous government, too, inherited these numbers and my guess is that they at some point found they could not change the wrong numbers. If you have been in power for a few years and make that change it looks as if unemployment had increased while you were in charge, when in reality you have just ensured that we have accurate data to work with. NGOs, research institutions, media, international organizations and engaged citizens should put this issue on their agenda, and encourage the government to restate unemployment data, so that it becomes a reliable figure. Correcting the data is a step that the government might not take by itself, since it is a sensitive political issue. Public support for this issue thus is important. I should also add that for my experience, the problem is not capacity. The people that I met from GeoStat were impressive and entirely professional. But some numbers take on a life of their own, and require political engagement for them to become accurate. It may sound like a fairly technical suggestion, but accuracy of unemployment numbers is a key step towards understanding and addressing unemployment itself. As unemployment is one of the biggest problems facing Georgian families today, the step towards more accurate data should be taken now.   ( A previous version of this article appeared, in Georgian, in Liberali. ) Dr. Hans Gutbrod lived in Georgia for 10 years, and used to be Regional Director of the Caucasus Research Resource Centers, for Armenia, Azerbaijan, and Georgia. He now works as a consultant.	პოლიტიკით დაინტერესებული ადამიანების ყურადღებას საქართველოში ბევრი მწვავე საკითხი იპყრობს. ზოგიერთი მათგანი საკმაოდ ემოციურია და საზოგადოებაში კონსესუსის არსებობას არ მოითხოვს. თუმცა არის გამოწვევა, რომლის შესახებაც კონსესუსი უნდა შედგეს და რომელიც ქართველი ხალხისთვის უმნიშვნელოვანესია. ეს არის უმუშევრობა, უფრო კონკრეტულად კი უმუშევრობასთან დაკავშირებული სტატისტიკის საკითხი. CRRC-ის მიერ NDI-ისთვის ჩატარებული უკანასკნელი კვლევა ცხადყოფს, რომ უმუშევრობა ქართველებისთვის ყველაზე მწვავე პრობლემაა. უმუშევრობის ოფიციალური სტატისტიკა სინამდვილისგან შორს დგას. 27 მაისს გამოქვეყნებული მონაცემებით, უმუშევრობა, 2011 წლის მსგავსად, 2012 წელსაც 15% იყო. ეს მაშინ, როცა აქამდე გამოქვეყნებული კვლევების უმეტესობა ცხადყოფს, რომ ეს მაჩვენებელი რეალურად 30%-ს აჭარბებს. ზოგიერთ მათგანში თავადაც ვიყავი ჩართული, როდესაც კავკასიის კვლევითი რესურს-ცენტრის ეგიდით გასულ წელს არაერთი ასეთი გამოკითხვა ჩავატარეთ. სხვადასხვა კვლევამ ერთი და იგივე შედეგი აჩვენა, ამიტომაც ვარ დარწმუნებული, რომ უმუშევრობა საქართველოში 30%-ს აჭარბებს (უნდა აღინიშნოს, რომ არსებობს სეზონური ცვლილებები – ზამთართან შედარებით უფრო მეტი ადამიანია დასაქმებული ზაფხულში, მშენებლობებსა და ტურიზმის სფეროში). იგივე დასკვნამდე მიდიან სხვა კვლევების ავტორებიც. მაგალითისათვის, საზოგადოებრივი აზრისა და მარკეტინგული კვლევის ასოციაცია “გორბის” მიერ მსოფლიო ღირებულებების კვლევამ, რომელიც მაღალი საერთაშორისო სტანდარტების მიხედვით ჩატარდა და დეტალური ანალიზის საშუალებას იძლევა, დაადასტურა, რომ 2008 წელს, უმუშევრობის დონე საქართველოში 30%-მდე იყო, ანუ ორჯერ უფრო მაღალი, ვიდრე ოფიციალური მონაცემებით. საქართველოს მსგავსი განსხვავება მაჩვენებლებს შორის მხოლოდ ზამბიასა და მალში აღინიშნა. უმუშევრობის საკითხი, რომელიც უამრავ ქართულ ოჯახზე ახდენს გავლენას, პირველ რიგში, ზუსტი და საიმედო მონაცემების ქონას მოითხოვს. აღნიშნული საკითხის მოწესრიგება კი მთავრობისათვის მით უფრო რთულია, რაც უფრო დიდხანსაა ერთი ძალა ხელისუფლებაში. ეს ციფრები წინა მთავრობასაც მემკვიდრეობით ერგო და ვფიქრობ, რაღაც მომენტში მიხვდნენ, რომ სიტუაციისა და სტატისტიკის გამოსწორება არ შეეძლოთ. თუკი რამდენიმე წელია ხელისუფლებაში ხარ და ცვლი სტატისტიკას, რაც ამ შემთხვევაში უმუშევრობის გაზრდილ მაჩვენებელს გულისხმობს, აღიქმება ისე, თითქოს შენი ხელისუფლების პერიოდში იმატა უმუშევრობის დონემ. არადა, უბრალოდ სტატისტიკა რეალობას დაუახლოვდა და უფრო ზუსტი მონაცემები გაქვს სამუშაოდ. კვლევითმა ინსტიტუტებმა, მედიამ, საერთაშორისო და არასამთავრობო ორგანიზაციებმა, ისევე როგორც რიგითმა მოქალაქეებმა დღის წესრიგში უნდა დააყენონ ეს საკითხი და მისცენ ბიძგი მთავრობას, რომ უმუშევრობის შესახებ მონაცემები სანდო გახადონ. საზოგადოებრივი მხარდაჭერა ამ საკითხში უმნიშვნელოვანესია. პირადი გამოცდილებიდან ვიცი, რომ ადამიანური რესურსები პრობლემა არ არის. საქსტატის წარმომადგენლები, ვისაც შევხვედრივარ, თავისი საქმის პროფესიონალები არიან. თუმცა ციფრები ხშირად თავისით აგრძელებენ ცხოვრებას და მხოლოდ პოლიტიკური ნებაა საჭირო, რომ ეს მონაცემები დაზუსტდეს. ეს ყველაფერი შესაძლოა ზედმეტად ტექნიკურ საკითხად ჟღერდეს, მაგრამ უმუშევრობის სტატისტიკის სიზუსტე უმთავრესია თავად უმუშევრობის გასააზრებლად. იქიდან გამომდინარე, რომ უმუშევრობა ქართული ოჯახების უდიდესი პრობლემაა, ზუსტი მონაცემების შესაგროვებლად ნაბიჯების გადადგმა დაუყოვნებლივ უნდა დაიწყოს. (ამ სტატიის პირველი ვერსია გამოქვეყნდა ქართულად,) დოქტორი ჰანს გუტბროდი საქართველოში 10 წლის განმავლობაში ცხოვრობდა და მუშაობდა „კავკასიის კვლევითი რესურს-ცენტრის“ რეგიონულ დირექტორად სომხეთში, აზერბაიჯანსა და საქართველოში. ამჟამად ის მრჩევლად მუშაობს.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=1864	http://www.iset.ge/blog/?p=2224
Does Georgia have a well-developed financial sector? Certainly, proliferation of bank branches and automated teller machines in the capital city of Tbilisi might suggest that it does. And yet, the data indicates that for a country of its size, Georgia has a relatively small financial sector.  One of the measures used to approximate financial development or financial depth of the economy is the deposits to GDP ratio. According to the IMF data, this ratio in Georgia is equal to 30,8% (in 2011)- one of the lowest indicators among the economies at similar stages of development. What might be the reasons behind the low levels of financial development? Here I will focus on just one aspect and a possible determinant of the financial depth – financial literacy. Financial literacy means financial awareness and knowledge. Not only the knowledge of financial products, institutions, and concepts, but also financial skills, such as the ability to calculate compound interest payments; and more generally financial capability in terms of money management and financial planning. This type of knowledge can create faith in financial institutions and thus increase financial activity, lending support to economic growth and development. In addition, low levels of literacy in the use of computer technology affect financial awareness, and imply high costs to commercial banks, as they affects the use of various banking services, in particular internet banking. The heavy reliance on the traditional ways to conduct transaction with banks contributes to the high costs of financing which can also drive the interest rate up. Financial literacy programs are fast becoming a key ingredient in financial policy reform worldwide. How is financial literacy measured? Usually via surveys which ask questions about compound interest, real interest rate and risk diversification. ISET Policy Institute conducted the financial literacy survey using the internationally established methodology (March, 2013). The table below presents the proportion of correct answers to the survey questions in Georgia, including the comparison set of benchmark countries. (click image to enlarge) The comparable surveys find that financial literacy is low everywhere, though still lower in the low-income countries. ISET-PI found that 71% of respondents in Georgia correctly answered the question about the interest rate and money accumulation. Less than a half (46%) can understand how inflation affects the return on deposits with fixed nominal interest rate. In response to the third question, Georgia exhibits the lowest correct answer response rate among the lower-middle income countries. The question asked the respondents whether they knew about the risk differences between bonds and non-bond financial assets (such as stocks). Yet the low correct response rate is to be expected in a country where the stock exchange market is undeveloped. The cross-country surveys found that the quality of responses vary demographically. Women have lower levels of financial literacy almost everywhere. In Georgia the share of correct answers for women is less than that for men. Moreover, women are more likely to say that they don’t know the answer. The gender gap in financial literacy is of particular concern, as women are also more likely than men to become economically vulnerable due to longer life spans, shorter work experiences, and other economic and social factors.   The Georgian survey finds that financial literacy is higher for adults in the middle of the life cycle and tends to be lower among younger and older people. Thus the financial literacy follows an inverted-U shape with respect to age. This illustrates the effect of knowledge accumulation over time, which tends to decay as people age.   Generally, people with the lower education attainment are less likely to answer questions correctly. The difference is very pronounced in Georgia. Also, respondents with secondary education are more likely to report the “do not know” option.   The final demographic characteristic of the survey is regional distribution of the correct answers. The country surveys indicate strong regional disparities in financial literacy, particularly between the capital city and other areas of the country. This likely mirrors the differences in access to finance, and the differences are especially prominent in the developing countries. However, in Georgia the regional disparities seem to be less pronounced. This is likely due to the fact that education levels of the overall population are still comparable across different regions in Georgia. The Georgia survey found that out of 161 respondents only 18% made a savings deposit in a bank during the last 12 month. Among the “bank savers”, 76% have higher education, while the rest only completed secondary education. The result is hardly surprising, considering a positive correlation between incomes and the level of education. Among the respondents who did deposit money in the bank in the last 12 months, 83%, 69% and 31% correctly answered Q1, Q2, and Q3 respectively. This can be interpreted as the initial evidence for the relationship between financial literacy and the likelihood of saving in financial institutions. Although, more research needs to be done to control for other factors that may influence both the financial literacy and the likelihood of bank savings. In addition, 54% of Georgian respondents reported taking out loans during the last 12 month. Among the borrowers, the correct response rates were 69%, 44%, and 13% for Q1, Q2, and Q3 respectively (the correct response rates being lower than for deposit makers). This can again reflect the fact that people in need of loans have lower incomes and possibly lower levels of education. The result however, gives a reason for concern, as the low levels of financial literacy are generally associated with higher credit risk. This is further evidenced by the US experience, where the financial crisis of 2008 has been blamed in part on low levels of financial literacy, especially among households who defaulted on their mortgages. In light of this evidence, it may not be too early to start a discussion on the need to promote financial awareness among the general population in Georgia. Especially since a possible side benefit of such education could be a stronger, healthier, more efficient financial system.	აქვს თუ არა საქართველოს კარგად განვითარებული საფინანსო სექტორი? ამის პასუხად შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ დედაქალაქში ფართოდ გავრცელებული ბანკის ფილიალები და ავტომატურ რეჟიმში მთხრობელი მანქანები სწორედ ამის ნათელი ნიშანია. მაგრამ მაინც, მონაცემები მიუთითებენ, რომ საქართველოს თავის ტერიტორიულ ზომასთან შედარებით მცირე ფინანსური სექტორი აქვს. ერთ-ერთი მიახლობითი საზომი, რომელსაც ეკონომიკის ფინანსური განვითარების ან ფინანსური სიღრმის შესაფასებლად იყენებენ არის დეპოზიტების მთლიან შიდა პროდუქტთან თანაფარდობა. საერთაშორისო სავალუტო ფონდის (IMF) მონაცემებით, ეს თანაფარდობა საქართველოში 2011 წელს 30,8%-ის ტოლი იყო  -  ერთ-ერთი ყველაზე დაბალი მაჩვენებელი განვითარების ანალოგიურ ეტაპზე მყოფ სხვა ეკონომიკების შორის. რა მიზეზები შეიძლება არსებობდნენ ფინანსური განვითარების ასეთი დაბალი დონის უკან? მე აქ ყურადღებას გავამახვილებ ფინანსურ განათლებაზე – ფინანსური სიღრმის ერთ-ერთ ასპექტზე და მის შესაძლო განმსაზღვრელზე. ფინანსური განათლება ნიშნავს ფინანსურ ცნობიერებასა და ცოდნას. იგი გულისხმობს არა მხოლოდ ფინანსური პროდუქტების, ინსტიტუტებისა და ცნებების ცოდნას, არამედ ფინანსურ უნარებს, როგორიცაა რთული საპროცენტო გადასახადების გამოთვლა; და ზოგადად, იგი მოიცავს ფინანსურ უნარებს ფულის მენეჯმენტისა და ფინანსური დაგეგმვის თვალსაზრისით. ამ ტიპის ცოდნა ფინანსურ ინსტიტუტებში რწმენის შემქმნელი საშუალებად გვევლინება, რომელსაც შეუძლია გაზარდოს ფინანსური საქმიანობა და სასესხო მხარდაჭერა ეკონომიკური ზრდისა და განვითარებისთვის. გარდა ამისა,  კომპიუტერული ტექნიკის გამოყენების ცოდნის დაბალი დონე გავლენას ახდენს ფინანსურ ცნობიერებაზე და გულისხმობს კომერციული ბანკების მაღალ დანახარჯებს, რამდენადაც იგი მოქმედებს სხვადასხვა საბანკო მომსახურებების, კერძოდ, ინტერნეტ ბანკის გამოყენებაზე. ბანკებში ტრანზაქციების განხორციელების ტრადიციულ გზებზე ძლიერი დამოკიდებულება ფინანსირების მაღალ ხარჯებს იწვევს, რომელმაც ასევე შესაძლოა საპროცენტო განაკვეთის ზრდა განაპირობოს. ფინანსური განათლების პროგრამები სწრაფად ხდება მთელი მსოფლიოს მასშტაბით ფინანსური პოლიტიკის რეფორმირების მთავარი შემადგენელი კომპონენტი. თუმცა, საინტერესოა, როგორ იზომება ფინანსური განათლება? ეს ხდება ჩვეულებრივ, კვლევების მეშვეობით, რომელშიც შეკითხვებია დასმული რთული პროცენტის, რეალური საპროცენტო განაკვეთითსა და რისკის დივერსიფიკაციის შესახებ. ეკონომიკის საერთაშორისო სკოლის პოლიტიკის ინსტიტუტმა (ISET-PI) 2013 წლის მარტში საერთაშორისოდ დადგენილი მეთოდოლოგიის გამოყენებით ფინანსური განათლების ასეთი კვლევა ჩაატარა. ქვემოთ მოცემული ცხრილი აჩვენებს შეკითხვებზე სწორად გაცემული პასუხების წილს საქართველოში, მათ შორის შესადარებელი საორიენტაციო ქვეყნების წარმოდგენით. ქვეყნების შედარებითი კვლევების მიხედვით, ფინანსური განათლება დაბალია ყველგან, თუმცა კიდევ უფრო ნაკლებია დაბალი შემოსავლების მქონე ქვეყნებში. როგორც ISET-PI-მ აღმოაჩინა, საქართველოში გამოკითხულთა 71%-მა სწორად გასცა პასუხი შეკითხვას საპროცენტო განაკვეთისა და ფულის დაგროვების შესახებ. ნახევარზე უფრო ნაკლებს, 46%-ს, შეუძლია მიხვდეს როგორია ინფლაციის გავლენა დეპოზიტების უკუგებაზე ფიქსირებულ ნომინალურ საპროცენტო განაკვეთში. მესამე შეკითხვის მიხედვით, საქართველო ქვედა-საშუალო შემოსავლის ჯგუფის ქვეყნებში სწორად გაცემული პასუხების ყველზე დაბალ დონეს აჩვენებს. კერძოდ, მესამე შეკითხვა გულისხმობდა გამოკითხულთა მიერ ობლიგაციებისა და არა-საობლიგაციო ფინანსური აქტივების (მაგალითად, აქციების) რისკებს შორის არსებული განსხვავებების ცოდნას. თუმცა, ისიც მოსალოდნელია, რომ ქვეყანაში სადაც საფონდო ბირჟა განვითარებული არ არის, ამ კითხვაზე სწორად გაცემული პასუხების დაბალი მაჩვენებელი იქნებოდა. სხვადასხვა ქვეყნებში ჩატარებულმა კვლევებმა აღმოაჩინა, რომ პასუხების გაცემის ხარისხი დემოგრაფიული მახასიათებლების მიხედვით იცვლება. გენდერულ ჭრილში, თითქმის ყველგან ქალებს აქვთ ფინანსური განათლების უფრო დაბალი დონე, ვიდრე მამაკაცებს. საქართველოში ქალების მიერ სწორად გაცემული პასუხების წილი უფრო ნაკლებია მამაკაცების სწორად გაცემული პასუხების დონის მაჩვენებელზე. უფრო მეტიც, ქალები მამაკაცებზე უფრო ხშირად აცხადებენ, რომ მათ საერთოდ არ იციან პასუხი მოცემულ კითხვაზე. ფინანსურ განათლებაში გენდერული დისბალანსი ცალკე დისკუსიის საკითხია, რამდენადაც სავარაუდოა, რომ ეკონომიკურად ქალები მამაკაცებზე მეტად დაუცველნი არიან უფრო ხანგრძლივი ცხოვრების პერიოდის, მოკლე სამუშაო გამოცდილებისა და სხვა ეკონომიკური და სოციალური ფაქტორების გამო. საქართველოში ჩატარებული კვლევის მიხედვით, ფინანსური განათლება უფრო მაღალია ცხოვრების ციკლის შუა ფაზაში მყოფი მოზრდილებისათვის და გააჩნია კლების ტენდენცია ახალგაზრდებისა და ხანდაზმულებისათვის. ამდენად, ფინანსური განათლების მაჩვენებელს ასაკთან მიმართებაში „შებრუნებული U“-ს ფორმა აქვს. ეს დამოკიდებულება გვიჩვენებს ცოდნის დაგროვების ეფექტს დროთა განმავლობაში, რომელსიც შემდეგ, ადამიანების ასაკის მატებასთან ერთად, კლების ტენდენციით ხასიათდება. ზოგადად მიჩნეულია, რომ დაბალი განათლების მქონე ადამიანის მიერ შეკითხვაზე პასუხის სწორად გასცემის ალბათობა მცირეა. ეს განსხვავება განსაკუთრებით შესამჩნევია საქართველოსთვის. გარდა ამისა, გამოკითხულთა იმ ნაწილს, რომელსაც მხოლოდ საშუალო განათლება აქვს მიღებული, პასუხის გაცემისას უფრო მეტად ახასიათებს შესარჩევი ვარიანტებიდან „არ ვიცი“-ს მონიშვნა. გამოკითხვაში მოცემული საბოლოო დემოგრაფიული მახასიათებელი არის სწორად გაცემული პასუხების რეგიონალურ ჭრილში დახასიათება. ქვეყნის დონეზე ჩატარებული კვლევები ნათლად მიუთითებენ ფინანსური განათლების კუთხით არსებულ რეგიონალურ უთანასწორობას, განსაკუთრებით, დედაქალაქსა და ქვეყნის სხვა ნაწილებს შორის. ეს, სავარაუდოდ, ასახავს ფინანსებთან ხელმისაწვდომობაში არსებულ განსხვავებებს, და ეს განსხვავებები განსაკუთრებით შესამჩნევია განვითარებადი ქვეყნებისათვის. თუმცა, საქართველოში რეგიონალური უთანასწორობის მაჩვენებელი ნაკლებად მკაფიოდ არის გამოხატული. ეს ალბათ იმ ფაქტის გამო ხდება, რომ მოსახლეობის საერთო განათლების დონე საქართველოს სხვადასხვა რეგიონებს შორის ჯერ კიდევ შედარებადია. საქართველოში ჩატარებულმა კვლევამ აღმოაჩინა, რომ 161 გამოკითხულიდან უკანასკნელი 12 თვის განმავლობაში მხოლოდ 18%-ს აქვს შემნახველი დეპოზიტი ბანკში გახსნილი. „ბანკში შემნახველებს“ შორის, 76%-ს აქვს უმაღლესი განათლება, ხოლო დანარჩენი მხოლოდ საშუალო განათლების მქონეა. შედეგი დიდად გასაკვირი არ არის, ვინაიდან შემოსავლებსა და განათლების დონეს შორის არსებობს დადებითი კორელაცია. იმ გამოკითხულთა შორის ვინც ბოლო 12 თვის განმავლობაში ბანკის დეპოზიტზე განათავსა ფული, 83%-მა, 69%-მა და 31%-მა შესაბამისად სწორად უპასუხა პირველ, მეორე და მესამე შეკითხვებს. ეს შეიძლება გავიგოთ, როგორც ფინანსურ განათლებასა და ფინანსურ ინსტიტუტებში დანაზოგის გაკეთების ალბათობას შორის დამოკიდებულების საწყისი მაჩვენებელი. თუმცა, უფრო მეტი კვლევების ჩატარებაა საჭირო იმისთვის, რომ შესაძლებელი გახდეს ფინანსურ განათლებასა და ბანკში დანაზოგის გაკეთების ალბათობაზე გავლენის მომხდენი სხვა ფაქტორების გაკონტროლებაც. გარდა ამისა, ქართველ გამოკითხულთა 54%-მა უპასუხა რომ უკანასკნელი 12 თვის განმავლობაში მათ ბანკში სესხი აქვთ აღებული. სწორად გაცემული პასუხების დონე მსესხებლებს შორის იყო 69%, 44% და 13% შესაბამისად პირველი, მეორე და მესამე კითხვებისათვის (ასევე, სწორად გაცემული პასუხების დონე მსესხებლებს შორის უფრო დაბალი იყო ვიდრე დეპოზიტის მფლობელებს შორის). ეს შეიძლება კიდევ ერთხელ ასახავდეს ფაქტს იმაზე, რომ ადამიანები, რომელთაც აქვთ სესხის აღების საჭიროება, არიან უფრო დაბალი შემოსავლის მქონენი და შესაბამისად, შესაძლოა აქვთ უფრო დაბალი განათლების დონე. მიღებული შედეგი იძლევა შეშფოთების მიზეზს, რამდენადაც ფინანსური განათლების დაბალი დონე ზოგადად მაღალ საკრედიტო რისკთან არის ასოცირებული. ამას კიდევ უფრო ადასტურებს აშშ-ს 2008 წლის ფინანსური კრიზისის გამოცდილება, სადაც კრიზისი გამომწვევ მიზეზად ნაწილობრივ, ფინანსური განათლების დაბალი დონეც არის მიჩნეული, განსაკუთრებით კი იმ შინამეურნეობებისთვის, ვინც იპოთეკური დეფოლტი განიცადა. კვლევის ასეთი შედეგების ფონზე, საქართველოს მოსახლეობას შორის ფინანსური ცნობიერების ამაღლების საჭიროებაზე მსჯელობის დაწყება ნამდვილად არ უნდა იყოს ძალიან ადრეული. განსაკუთრებით კი, როცა მოსალოდნელია, რომ განათლების შესაძლო პოზიტიური გვერდითი მოვლენები იქნება უფრო ძლიერი, ჯანსაღი და ეფექტიანი ფინანსური სისტემა.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=1831	http://www.iset.ge/blog/?p=2753
According to available data from the ministry of agriculture (MoA), by 1 May, 2013,  400,000 hectares  have been cultivated this year in Georgia, which means a 100% increase compared to last year and the highest figure, by far, since 2005. In fact, this is the highest yearly increase in cultivated area Georgia recorded during the last decades. In total, Georgia has around  800,000 hectares of agricultural land (i.e. land suitable for cultivation). Table: Georgian agricultural land in cultivation (hectares), 1990-2013   Source: MoA No data by regions is currently available. In principle, one could expect an even increase across the country, given that the main driver of this is the MoA plowing + vouchers programme, which targets all districts in Georgia. In fact, there are certain factors that will create differences across regions. To name just a few: - In the poorest regions (with the highest levels of non cultivated lands) the increase will certainly be higher (e.g. Kakheti) compared to areas where the proportion of cultivated lands in total agricultural lands was already higher than average. - In areas with a high proportion of perennial crops (e.g. Gori district and its orchards) the proportion will be lower because, of course, it is the non-perennial crops that are being expanded. - The very low populated areas (e.g. Racha) the increases will be small, because there is simply no manpower to cope with additional cultivated lands, regardless of the government’s efforts. Background By the 80′s Georgia reached is historical maximum of 700,000 cultivated hectares. Then, the period 1990 to 1995 saw a total collapse of the sector, due to the conflict situation that the country was living through at the time and the effects of the collapse of the Soviet Union. 250,000 hectares of  land, which have been traditionally cultivated, were abandoned. In the period 1995 to 2004 the sector started a very slow but sustained recovery, and sown area augmented by 150,000 hectares. The period 2004 to 2012 saw a second collapse of agriculture. This time it was not caused by wars or economic crises but by a deliberate policy to neglected the primary production. The country lost almost 400,000 hectares of cultivated lands , i.e. 2/3 of the total area cultivated before that period.	2005 წლის შემდეგ საქართველოში დამუშავებული მიწების ფართობმა პირველად მიაღწია ასეთ მაღალ მაჩვენებელს. სოფლის მეურნეობის სამინისტროს 2013 წლის 1 მაისის მონაცემებით, წელს საქართველოში 400 000 ჰა მიწის კულტივირება მოხდა, რაც 100%-ით აღემატება შარშანდელ მაჩვენებელს. ფაქტიურად, ბოლო ათწლეულების მანძილზე კულტივირებული მიწის ფართობის ყველაზე მაღალი წლიური ზრდა დაფიქსირდა. მთლიანად საქართველოში დაახლოებით 800 000 ჰა სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების (ე.ი. კულტივაციისათვის გამოსადეგი) მიწაა. ცხრილი: საქართველოში კულტივირებული სასოფლო-სამეურნეო მიწა (ჰა), 1990-2013  დღესდღეობით მონაცემები რეგიონულ ჭრილში არ მოიპოვება. თუმცა იმის გამო, რომ ეს ზრდა ძირითადად სამთავრობო ჩარევის შედეგი იყო, სოფლის მეურნეობის სამინისტროს ხვნისა და ვაუჩერების პროგრამა კი საქართველოს ყველა რეგიონს მოიცავდა, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ზრდა მთელი ქვეყნის მასშტაბით დაახლოებით თანაბარი იყო. თუმცა რამდენიმე ყურადსაღებ ფაქტორს რეგიონებს შორის განსხვავების გამოწვევაც შეეძლო. <ul> <li dir="ltr"> ყველაზე ღარიბ რეგიონებში (სადაც არაკულტივირებული მიწის რაოდენობა ყველაზე მაღალია, მაგ. კახეთი) ზრდა უდაოდ უფრო მაღალი იქნება იმ რეგიონებთან შედარებით, სადაც კულტივირებული მიწის წილი მთლიანი მიწის რაოდენობასთან შედარებით საშუალოზე მაღალი იყო. </li> <li dir="ltr"> ისეთ ადგილებში, სადაც უმეტესწილად მრავალწლიანი კულტურები ხარობს (როგორიცაა, გორის რაიონის ხეხილიანი ბაღები) კულტივაციის ზრდის მაჩვენებელი იქნება ნაკლები, რადგან სწორედ არამრავალწლიანი კულტურების წარმოების გაფართოება ხდება. </li> <li dir="ltr"> სახელმწიფო ძალისხმევის მიუხედავად, მეჩხრად დასახლებულ რეგიონებში (როგორიცაა, რაჭა) ზრდა იქნება ნაკლები ელემენტარულად სამუშაო ძალის ნაკლებობის გამო. </li> </ul> ისტორიული ფონი 80-იან წლებში საქართველომ მიწის დამუშავების საკითხში ისტორიულ მაქსიმუმს, 700 000 კულტივირებულ ჰექტარს მიაღწია. შემდეგ, 1990-1995 წლებში კონფლიქტებისა და საბჭოთა კავშირის დაშლის გამო, სოფლის მეურნეობამ სრული კრახი განიცადა. შეწყდა 250 000 ჰექტარი მიწის კულტივირება. 1990-2004 წლებში ამ სექტორის ნელი, მაგრამ მდგრადი განვითარება დაიწყო. ნათესი ფართობი 150 000 ჰექტრით გაიზარდა. 2004-2012 წლებში სოფლის მეურნეობის სექტორმა მეორედ განიცადა კრახი, მაგრამ არა ომის ან ეკონომიკური კრიზისის გამო, არამედ მთავრობის მიერ გატარებული პირველადი წარმოების უგულებელყოფის პოლიტიკის შედეგად. ქვეყანამ დაახლოებით 400 000 ჰა დამუშავებული მიწა დაკარგა, რაც პერიოდის დასაწყისში არსებული კულტივირებული ფართობის 2/3 იყო.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=1827	http://www.iset.ge/blog/?p=2401
According to the Biblical Book of Genesis, Adam ate the forbidden apple, and now we all have to face the consequences: men have to work “by the sweat of their face” and women have “in pain to bring forth children”. Ever since this fateful event, known as the “Original Sin”, the human condition has become a mess, of which(perhaps) the state of the world economy provides a vivid illustration. When economists talk about the “original sin”, they have in mind a situation where a country or company is forced to borrow in a foreign currency. Thus, as they accumulate debt, their balance sheets reflect a so-called “aggregate currency mismatch” – while their liabilities are denominated in, say, dollars, their assets are denominated in a local currency. This situation is very common for developing countries and firms in those countries. Is this a problem? YES, if accompanied by large fluctuations of the exchange rate. Back in November 2008, Georgia faced the need to implement a one-shot 20% depreciation of GEL (caused by the double shock of war and global financial crisis). The result was a rapid increase in the share of non-performing loans issued by Georgian banks to local firms. While the loans were denominated in USD, the borrowers’ revenues — the “original sinners” in this example – were more often than not denominated in GEL. And in November 2008, these GEL revenues were suddenly worth 20% less. FIGURE 1. GEL/USD exchange rate has been very stable since April 2011 as a result of NBG policy. Note the one-shot 20% devaluation of the GEL in November 2008 (circled in red). (click on image to enlarge) The extent of aggregate currency mismatch on Georgia’s balance sheet is closely related to the process of its integration into the global financial system. Several years ago, most Georgian banks were owned by individual local investors. Now, foreign banks and holdings are majority owners in large domestic banks, while other institutional investors are represented in the ownership of various Georgian banks.Such a trend in ownership structure reflects increasing trust in the Georgian economy on the part of foreign investors and an opportunity to integrate into the global financial markets. Indeed, the Georgian banks are now able to borrow from foreign wholesale markets and in order not to face the currency mismatch problem on their balance sheets, they also prefer to lend in foreign currency (and, consequently, receive revenues in foreign currency). The result is the persistence of high levels of loan dollarization. [There are, of course, other factors that keep dollarization at a high level in Georgia. First, Georgian households trust the US dollar more than GEL as a store of value. Thus they prefer to save in foreign currency (65% of total deposits are in USD as of Dec. 2012). Second, durable goods (real estate, cars, etc.) are typically priced in USD and people are accustomed to using USD as the de facto unit of account!] FIGURE 2: Deposit and loan dollarization peaked in 2008 and 2009 but has been declining ever since Source: NBG     (click on image to enlarge) FROM EXCHANGE RATE RISK TO CREDIT RISK Does the attempt by the Georgian banks to avoid the currency mismatch problem make the financial market any more risk free? The answer is NO. By lending in USD, Georgian banks merely shift the currency mismatch problem onto domestic firms (the borrowers). As shown in the graph, 68% of total loans are denominated in foreign currency, while 70% of the borrowers’income is in GEL. Thus, the borrowers’ repayment capability (with the exception of exporter industries) critically depends on the stability of the exchange rate, and so does the asset quality of Georgian banks. The exchange rate risk is merely transformed into credit risk, but, as it does not disappear from the system, the banks remain vulnerable to the “original sin” problem and the currency mismatch-induced credit risk. The GEL exchange rate has been quite stable over recent years, but there is no guarantee that it will remain stable in the future given the presence of large trade and capital account imbalances. Georgia’s monetary authorities have only a limited capacity to absorb shocks. Political events, for instance, could quickly (and permanently) affect Georgia’s fortunes as a receiver of foreign aid and capital, leading to a large depreciation in GEL. This will hurt everybody in the country: households , since the dollar value of their income will decrease and so will their ability to repay loans; domestic firms (except exporters) who import intermediate inputs and final products from abroad and sell in local currency; banks , as the value of their assets will erode with the increase in bad loans, and savers who keep their savings (in any currency) in potentially insolvent banks. ARE THERE ANY SOLUTIONS? First, most obviously but unrealistically, Georgia can decide not to borrow in foreign currency . An autarchic financial market will face no currency mismatch problem because it will have no external debt. This response, however, clearly has its costs. Georgia will forgo all the benefits associated with borrowing:  additional investment finance and consumption smoothening. Second, the National Bank of Georgia and the Georgian banks can try to increase GEL-denominated liabilities, i.e. deposits with local banks. This would enable banks to denominate their loans in GEL while avoiding foreign exchange-related credit risks. How can this be achieved? One way is to increase public confidence in the local currency. Importantly, greater confidence in GEL can act as a self-fulfilling prophecy. By increasing their GEL savings, Georgians will indeed make the country’s financial system less vulnerable to currency-induced credit risk. Finally, Georgia could introduce a fixed exchange rate regime managed by a “Currency Board”, as has been done by Estonia. An even more credible version of the same policy would be to abolish the local currency and adopt the Euro or USD as the main legal tender in the country . This would simply do away with inflation, devaluation and the currency risk problems. The main risk for a country adopting such a policy is in losing the ability to use inflation and devaluation of the national currency as a means of reducing local production costs (salaries) vis-à-vis the rest of the world. An argument could be made that having such ability could make the country less vulnerable to shocks in aggregate demand. There are, however, other ways to deal with aggregate demand shocks. Estonia avoided devaluating its currency and, indeed, had one extremely difficult year in the wake of the global financial crisis in 2008-9. Yet, within a year, it was able to cut local salaries and maintain its international competitiveness without reverting to the money press and inflation. In January 2011, Estonia adopted the Euro as the sole legal tender in the country. In the same year, its economy grew by 8%. The seemingly outlandish proposal to introduce a currency board or abolish the GEL should be given serious consideration by the Georgian policymakers because the currency mismatch problem poses grave risks for foreign lenders and could be one of the main reasons for the high interest rates observed in Georgia . Moreover, monetary policy is in any case very ineffective in a dollarized economy, and there are significant costs to managing the money supply and maintaining the monetary policy department at the NBG. In a way, introducing a currency board or adopting the EUR or the USD as the legal tender would get rid of the “original sin” problem by chopping the apple tree!	ბიბლიის ერთ-ერთი წიგნის, დაბადების მიხედვით, ადამმა დააგემოვნა აკრძალული ვაშლი და ახლა მთელი კაცობრიობა იმკის შედეგებს: მამაკაცები მძიმედ შრომობენ, რათა ტანჯვით მიიღონ საზრდო მთელი სიცოცხლის მანძილზე, ხოლო ქალები ტანჯვით შობენ შვილებს. ბიბლიის თანახმად, “თავდაპირველი ცოდვის” სახელით ცნობილი ამ საბედისწერო მოვლენის შედეგ ცოდვილ ადამიანთა ცხოვრება ქაოსმა მოიცვა. „თავდაპირველი ცოდვის“ შესახებ საუბრისას ეკონომისტებს მხედველობაში აქვთ მდგომარეობა, როდესაც ქვეყანა ან კომპანია იძულებულია ისესხოს უცხოურ ვალუტაში. შედეგად, ვალების დაგროვებისას, მათი საბალანსო უწყისი ასახავს „ვალუტის ერთობლივ შეუსაბამობას“, ე.ი. ვალდებულებები ასახულია უცხოურ ვალუტაში (ვთქვათ, აშშ დოლარში), აქტივები კი – ეროვნულ ვალუტაში. მსგავსი მდგომარეობა უჩვეულო არაა განვითარებადი ქვენებისა და ამ ქვეყნებში მოღვაწე კომპანიებისათვის. არის თუ არა ეს პრობლემა? დიახ, თუ მას თან ახლავს გაცვლითი კურსის ძლიერი მერყეობა. 2008 წლის ნოემბერში, საქართველო დადგა ლარის ერჯერადი 20%იანი გაუფასურების საჭიროების წინაშე (ომისა და მსოფლიო ფინანსური კრიზისის გამო). შედეგად, მნიშვნელოვნად გაიზარდა ქართული ბანკების მიერ ადგილობრივ კომპანიებზე გაცემული უმოქმედო სესხების წილი. მაშინ, როცა სესხები იყო დენომინირებული აშშ დოლარში, მსესხებლების („თავდაპირველი ცოდვის ჩამდენნი“ ამ შემთხვევაში) შემოსავალი უმეტეს შემთხვევაში დენომინირებული იყო ლარში… და უეცრად, 2008 წლის ნოემბერში, ეს შემოსავლები ეროვნულ ვალუტაში გაუფასურდა 20%–ით. გრაფიკი 1. ლარი/აშშ დოლარი გაცვლითი კურსი არის ძალიან სტაბილური 2011 წლის აპრილიდან, საქართველოს ეროვნული პოლიტიკის გავლენით. გრაფიკზე აღსანიშნავია ლარის ერთჯერადი 20%–იანი გაუფასურება 2008 წლის ნოემბერში (შემოხაზული წითლად) ვალუტის ერთობლივი შეუსაბამობის გავლენის ხარისხი საქართველოს საბალანსო უწყისზე მნიშვნელოვნადაა დაკავშირებული მის მსოფლიო ფინანსურ სისტემაში ინტეგრაციასთან. რამდენიმე წლის წინ ქართული ბანკების უმეტესობა იყო ადგილობრივი ინვესტორების მფლობელობაში. ახლა უცხოური ბანკები და ჰოლდინგები წარმოადგენენ მსხვილი ადგილობრივი ბანკების უმთავრეს მფლობელებს, ხოლო სხვა ინსტიტუციური ინვესტორები წარმოდგენილნი არიან სხვადასხვა ქართული ბანკების მფლობელებს შორის. მფლობელობით სტრუქტურაში მსგავსი ცვლილების ტენდენცია ასახავს უცხოელი ინვესტორების მზარდ ნდობას საქართველოს ეკონომიკის მიმართ და ასევე მსოფლიო ფინანსურ ბაზართან შერწყმის შესაძლებლობას. თავისთავად, ქართულ ბანკებს ახლა აქვთ შესაძლებლობა ისესხონ მსოფლიოს საბითუმო ბაზარზე, რათა არ წააწყდნენ ვალუტის შეუსაბამობის პრობლემას. მათ ასევე ურჩევნიათ სესხები გასცენ უცხოურ ვალუტაში (და შესაბამისად, შემოსავალიც მიიღონ უცხოურ ვალუტაში). ამის შედეგი კი სესხების დოლარიზაციის მუდმივად მაღალი დონეა. [რა თქმა უნდა, არსებობს სხვა ფაქტორებიც რის გამოც საქართველოში არის დოლარიზაციის მაღალი მაჩვენებელი. პირველ რიგში, უნდა აღინიშნოს, რომ ქართველები დაგროვებისას უფრო ამჯობინებენ/ენდობიან აშშ დოლარს, ვიდრე ეროვნულ ვალუტას (2012 წლის დეკემბრის მდგომარეობით, მთლიანი დეპოზიტების 65% აშშ დოლარშია). მეორეც, გრძელვადიანი მოხმარების საქონელი (უძრავი ქონება, ავტომობილები და ა.შ.), როგორც წესი, შეფასებულია აშშ დოლარში და მოსახლეობა მიჩვეულია აშშ დოლარის, როგორც დე–ფაქტო ანგარიშსწორების ერთეულის გამოყენებას!] გრაფიკი 2. დეპოზიტებისა და სესხების დოლარიზაციის მაჩვენებელმა პიკს მიაღწია 2008 და 2009 წლებში, მაგრამ მას შემდეგ მცირდება. სავალუტო რისკიდან საკრედიტო რისკამდე ხდის თუ არა ფინანსურ ბაზარს ნაკლებად რისკიანს ქართული ბანკების მცდელობა თავიდან აიცილონ ვალუტის შეუსაბამობის პრობლემა? პასუხია, არა. აშშ დოლარში გასესხებით ქართული ბანკები ახდენენ ვალუტის აცდენის პრობლემის გადაცემას ქართულ კომპანიებზე (მსესხებლებზე). როგორც ნაჩვენებია გრაფიკზე, მთლიანი სესხების 68% დენომინირებულია უცხოურ ვალუტაში, მაშინ როდესაც 70% მსესხებლების შემოსავლისა – ლარში. მაშასადამე, მსესხებლის გადახდისუნარიანობა (ექსპორტიორების გამოკლებით), ისევე როგორც ქართული ბანკების აქტივების ხარისხი, სასიცოცხლოდაა დამოკიდებული გაცვლითი კურსის სტაბილურობაზე. სავალუტო რისკი გარდაიქმნება საკრედიტო რისკად, მაგრამ რადგანაც ის არ ქრება სისტემიდან, ბანკები რჩებიან დაუცველნი „თავდაპირველი ცოდვის“ პრობლემისა და ვალუტის შეუსაბამობით გამოწვეული საკრედიტო რისკის წინაშე. მიუხედავად იმისა, რომ ლარის გაცვლითი კურსი არის საკმაოდ სტაბილური ბოლო წლების განმავლობაში, სავაჭრო და კაპიტალის ანგარიშების დიდი დისბალანსის გათვალისწინებით, არ არსებობს გარანტია, რომ ის დარჩება ასეთივე სტაბილური მომავალშიც. საქართველოს მონეტარულ ხელისუფლებას კი მხოლოდ შეზღუდული შესაძლებლობა გააჩნია შოკების გასანეიტრალებლად. მაგალითად, პოლიტიკურმა მოვლენებმა შესაძლოა სწრაფი (და მუდმივი) ეფექტი იქონიოს საქართველოს, როგორც უცხოური კაპიტალისა და დახმარების მიმღები ქვეყნის ბედზე, რაც მიგვიყვანს ლარის მნიშვნელოვან გაუფასურებამდე. ეს ავნებს ქვეყანაში ყველას: მოსახლეობას, რადგან მათი შემოსავლის ღირებულება დოლარში, ისევე როგორც სესხების გადახდის შესაძლებლობა, დაიწევს; ადგილობრივ ფირმებს (ექსპორტიორების გარდა), რომლებიც ეწევიან შუალედური მოხმარებისა თუ საბოლოო პროდუქტების იმპორტს და შემდგომ მათ რეალიზაციას საქართველოში; ბანკებს, რადგან მათი აქტივების ღირებულება შემცირდება პრობლემატური სესხების ზრდასთან ერთად; დამზოგველებს, რომლებიც თანხას ინახავენ (ნებისმიერ ვალუტაში) პოტენციურად გაკოტრებულ ბანკში…  არსებობს თუ არა გამოსავალი? პირველ რიგში, მარტივი მაგრამ არარეალური გამოსავალია ის, რომ საქართველოს უარი თქვას უცხოურ ვალუტაში სესხის აღებაზე. ავტარქიული ფინანსური ბაზარი არ აღმოჩნდებოდა ვალუტის შეუთავსებლობის პრობლემის წინაშე, რადგან არ იარსებებდა საგარეო ვალიც. ამ ვარიანტს, თავის მხრივ, გააჩნია თავისი დანახარჯიც/ნაკლოვანებაც. საქართველო დაკარგავდა ყველა იმ სარგებელს, რაც დაკავშირებულია სესხებასთან, დამატებითი საინვესტიციო ფინანსებისა და მოხმარების გათანაბრების ჩათვლით. მეორეც, საქართველოს ეროვნულმა ბანკმა და ქართულმა ბანკებმა შეიძლება სცადონ ლარში დენომინირებული ვალდებულებების, ანუ ქართულ ბანკებში განთავსებული დეპოზიტების, გაზრდა. ეს საშუალებას მისცემს ბანკებს მოახდინონ თავიანთი სესხების ლარში დენომინირება, აიცილებენ რა თავიდან სავალუტო რისკებს. როგორ შეიძლება ამის მიღწევა? ერთი გზა არის საზოგადოების ნდობის გაზრდა ეროვნული ვალუტის მიმართ, რომელმაც შესაძლოა მართლაც უფრო სანდო გახადოს ლარი. გაზრდიდნენ რა თავიანთ დანაზოგებს ლარში, ქართველები ხელს შეუწყობდნენ ქვეყნის ფინანსური სისტემის მდგრადობას საგარეო საკრედიტო რისკების მიმართ. ბოლოს, ისევე როგორც ესტონეთს, საქართველოსაც შეუძლია შემოიღოს ფიქსირებული გაცვლითი კურსის რეჟიმი, რომელიც იმართება „სავალუტო საბჭოს“ მიერ. იგივე პოლიტიკის უფრო სარწმუნო ვარიანტს წარმოადგენს ეროვნული ვალუტის გაუქმება და ევროს (ან აშშ დოლარის), როგორც გადახდის კანონიერი საშუალების შემოღება. ეს თავიდან აგვაცილებდა ინფლაციის, ვალუტის გაუფასურებისა და სავალუტო რისკებით გამოწვეულ პრობლემებს. მთავარი რისკი ქვეყნისათვის მსგავსი პოლიტიკის გატარების შემთხვევაში ადგილობრივი წარმოების დანახარჯების (ხელფასების) შემცირების, ინფლაციის და ეროვნული ვალუტის გაუფასურების ინსტრუმენტების გამოყენების შესაძლებლობის დაკარგვა იქნებოდა. კონტრარგუმენტად გამოდგება ის, რომ მსგავსი შესაძლებლობების ქონა ქვეყანას ნაკლებად მგრძნობიარეს ხდის ერთობლივი მოთხოვნის შოკების მიმართ. თუმცა ერთობლივი მოთხოვნის შოკებთან გასამკლავებლად სხვა გზებიც მოიძებნება. ესტონეთმა თავი აარიდა მისი ვალუტის გაუფასურებას და ჰქონდა ურთულესი წელი მსოფლიო ფინანსური კრიზისის საწყის პერიოდში, 2008–2009 წლებში. თუმცა ამ წლის განმავლობაში ესტონეთმა შეძლო ადგილობრივი ხელფასების შემცირება და შეინარჩუნა საერთაშორისო კონურენტუნარიანობა სავალუტო წნეხისა და ინფლაციის გარეშე. 2011 წლის იანვარში ესტონეთმა მიიღო ევრო გადახდის ერთადერთ კანონიერ საშუალებად. იმავე წელს, მისი ეკონომიკა 8%–ით გაიზარდა. ქართველმა პოლიტიკოსებმა სერიოზული ყურადღება უნდა მიაქციონ სავალუტო საბჭოს შემოღების ან ლარის გაუქმების შესაძლოა უცნაურ შემოთავაზებებს იმიტომ, რომ ვალუტის შეუთავსებლობის პრობლემა ქმნის მნიშვნელოვან რისკს უცხოელი გამსესხებლებისთვის და ასევე შეიძლება იყოს ერთ–ერთი მიზეზი საქართველოში სესხებზე არსებული მაღალი საპროცენტო განაკვეთისა. მეტიც, მონეტარული პოლიტიკა ნებისმიერ შემთხვევაში არაეფექტიანია დოლარიზებულ ეკონომიკაში, თუ გავითვალისწინებთ ფულის მასის მიწოდების დარეგულირებასა და საქართველოს ეროვნულ ბანკში მონეტარული პოლიტიკის დეპარტამენტის შენარჩუნებასთან დაკავშირებულ მნიშვნელოვან დანახარჯებსაც. ორივე შემთხვევაში, მონეტარული საბჭოს თუ ევროს ან აშშ დოლარის კანონიერი გადახდის საშუალებად შემოღებით საქართველო შეძლებდა „თავდაპირველი ცოდვის“ პრობლემის თავიდან არიდებას აკრძალული ხილის ხის ძირში მოჭრით!

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=1789	http://www.iset.ge/blog/?p=2448
We are very happy to host on our blog a commentary by Jacques Fleury, the person behind the resurrection of Borjomi and a key player in the Georgian wine industry. Jacques reflects on the experience of surviving the Russian embargo, on the one hand, and dealing with a series of heavy-handed and incompetent government interventions, on the other. In the second part of his comment, to be published next week, Jacques also proposes a new vision for the future of the Georgian wine industry, a future in which the government and the private sector work hand-in-hand to support small vine growers and promote Georgian wines to new markets. In his expert opinion, Georgia has the potential to get on the world wine map given its unique history and existing grape varieties. However, this will not happen without a properly orchestrated marketing communication campaign, which not a single Georgian company can undertake on its own. Part A. 2006-2012 – DARK YEARS FOR THE INDUSTRY <span style="text-decoration: underline;"> 2006-2008: A SUCCESSION OF EXTERNAL DISASTERS </span> During the last 7 years, the Georgian wine industry, always dependent for 80-90% of its sales on export markets, has been hit by a succession of economic and political disasters. <ol> <li>The Russian embargo of March 2006 (Russia represented more than 80% of Georgian wine exports)</li> <li>Russo-Georgian war of 2008</li> <li>The Ukrainian devaluation of 60% in 2008 (Ukraine represented then 50% of the export volumes of Georgian wine)</li> </ol> Despite relatively high growth from 2009, export volumes in 2011 were still well below 50% of what they have been before the Russian embargo. <span style="text-decoration: underline;"> 2009-2012: NEW HOME MADE DIFFICULTIES </span> Unfortunately, the Georgian wine industry had to meet many other difficulties in Georgia due to the awkward and utterly unhelpful policy the Government of Georgia developed vis-à-vis the private sector. Instead of supporting an industry seriously downsized by the three above mentioned events, the Georgian Government pursued a policy quite contrary to the interests of private investors in the sector. This policy had several components: 1. State intervention in the sector – fixing the price of grapes One of the problems the Georgian administration had to address after the Russian embargo, was the survival of the many small grape growers who could not sell their grapes anymore. The wineries, which used to purchase their grapes, had lost 80% of their market. Instead of leaving the price to be determined according to the new market conditions and compensating the small farmers directly (with a direct subsidy per kilo of grapes), the Georgian administration decided – without any discussion or negotiation with the private wineries – to impose higher guaranteed prices for the small farmers. This policy forced private wineries to pay higher prices than would have resulted from the existing market conditions. 2. Creation of a state wine industry The fixing of the price of grapes, as described above, has had very negative consequences for the development of the Georgian wine industry and the profitability of private wineries. These wineries could not expand as much as they would have if faced with more moderately priced grapes, comparable to the prices faced by competitors in the New World countries or even in France and Italy. Furthermore, the Government decided to develop a state industry, Gruzvinprom , in order to acquire a large quantity of surplus grapes that the private sector could not process at prices that were inappropriately high for the new market conditions and the slow recovery from the Russian embargo. [Which industry can quickly recover from the loss of 80% of its market???] Instead of helping, this Government policy slowed down the development of the private sector by imposing higher prices on the exports of Georgian wines, which has been already subjected to increased competition from Chile, Argentina, France and Italy (even in the traditional ex-Soviet markets). Initially, Gruzvinprom processed the purchased grapes into distilled alcohol which it had a hard time selling. In 2011, the state decided to invest in a new winery and thus start competing with the private sector. In this way, Gruzvinprom not only imposed a de facto limitation on the purchase of grapes by the private wineries, but also started dumping its wines at prices 30 to 40% below traditional prices in markets where the private Georgian wineries were successfully operating. The Georgian Government actually squeezed the private sector upwards and downwards. In 2012, an election year, this strategy resulted in an increase of 40% to 70% (!) in the price paid for grapes by private wineries (who did not own vineyards). 3. Destruction of the value chain Since there was still an excess of grapes in the market, to make sure that all grapes would be purchased, Gruzvinprom started harvesting the grapes long before maturation and long before the private wineries would start operations. Instead of giving priority to the private sector, as requested by the Georgian Wine Association, and have the state company harvest the grapes remaining at the end of the crop, they started to harvest long before the acceptable maturation dates of the grapes. We can imagine now the quality of wine Gruzvinprom could have in stock. This was an unacceptable value destruction in our industry. The years 2011-2012 have seen a repetition of the practices of the previous years: destruction of high quality grapes by early harvesting, ending up in distillation or, more recently, in the production of low quality wines. This inexplicable strategy has even resulted in the shortage of white wines available in Georgia since 2011. Note that the country had always had sufficient supply of traditional white wines, such as Rkatsiteli. In this manner, Gruzvinprom actually took a very large part of the crop out of the private sector. In 2012, facing grape price increases of 60 to 70%, a few private wineries abstained from buying grapes at such a high price only to find out that there was no crop left when the time of election passed. We suspect that Gruzvinprom has bought more than 20,000 tons of grapes, for an amount exceeding 20 million GEL, but would appreciate knowing the exact amount of funds spent during the 2012 harvest. This policy resulted in enormous industrial losses. Additionally, by promoting very low quality wines, it tarnished the image of Georgian wines abroad, having a negative effect on the sales of private sector wineries who had been for the last 6 years trying to undo the damage inflicted by the Russian embargo by investing heavily in the reputation of Georgian wines (with visible success in certain countries). 4. Dumping the Georgian wines abroad – destruction of image and market value Despite many promises by the Minister of Agriculture that Gruzvinprom will not sell wines in the countries where the Georgian private sector was well established, the company started selling, at prices 40% below the prices of the main Georgian private wineries. The wine was produced and promoted under the Gruzvinprom brand in a marketing exercise similar to the worst Soviet examples. At the level of prices offered by Gruzvinprom on the export markets, and taking into account that the Georgian private industry is not very profitable, we can expect heavy losses to be financed by the Georgian budget. 5. Lack of support for the Georgian private wine industry Facing increasing competition with the state industry, 34 private wine producers created an association – the Georgian Wine Association (GWA). During meetings with the Ministry of Agriculture, GWA tried to convince the Government to redirect state investment of tens of millions of dollars into properly organized promotion and marketing abroad in order to create better awareness of Georgian wines in new markets. Any proposal of this sort was rejected. Our counterparts refused to understand that the bottleneck was not in production but in export sales promotion. Without professional marketing, Gruzvinprom would merely replace private Georgian exports with lower quality, lower priced products, a step back for the Georgian industry. 6. Another Government intervention – the unfortunate example of the glass bottle industry SISECAM, the leading glass manufacturer from Turkey, and currently one of the global leaders, had been investing tens of millions of USD in Georgia since 1996. The development of the glass bottle factory in Ksani by SISECAM was instrumental for the successful development of the mineral water industry in Georgia. In 2006 , SISECAM decided to meet the increasing demand from the mineral water and the wine industries, by building a new furnace at a cost close to $30 million. While the new equipment was on the way to Georgia, Russia imposed a trade embargo on Georgia, reducing the demand for Ksani to below its initial capacity. The company had at a high cost to divert this equipment to other destinations and consequently faced huge losses from the Russian embargo. Obviously, this left Georgia without a producer of glass wine bottles, forcing the industry to import more expensive glass bottles, presenting yet another obstacle for the Georgian wine industry. In 2011, while the demand was picking up, SISECAM decided that time was ripe to implement its 2006 plan to double the production capacity in Ksani by undertaking a new $25 million investment. Unfortunately, soon after this decision had been taken, the Georgian Government announced its plan to invest in the reconstruction of another glass bottle factory in Khashuri. Since there is no room for two players in such a small country with relatively high energy cost, SISECAM reacted by cancelling its own investment. This means that in 2013 Georgian wineries will still have to import highly priced bottles from abroad. State investment in such a low margin, heavy investment industry is not unthinkable. But when it results in the cancellation of a $25 million Foreign Direct Investment by a world class operator, it raises many questions as to the Georgian Government’s real desire to attract and give priority to foreign investment. by JACQUES FLEURY Vice Chairman of the Board, The Georgian Wine Association C.E.O. Georgian Wines and Spirits Founder and Director Chateau Mukhrani The second part of the article, 2013-2017: DEVELOPING A SUCCESSFUL STRATEGY FOR THE GEORGIAN WINE INDUSTRY – SUGGESTIONS FOR A NEW POLICY, will be published next week.	მოხარულები ვართ ჩვენს ბლოგზე ვუმასპინძლოთ ბატონ ჯაკ ფლერის კომენტარს. ჟაკ ფლერი არის ადამიანი, რომელის სახელსაც უკავშირდება კომპანია „ბორჯომის“ აღორძინება და რომელიც ამჟამად ქართული მეღვინეობის მნიშვნელოვანი მოთამაშეა. მისი სტატიის პირველ ნაწილში ბატონი ჟაკი იხსენებს, როგორ გაართვა თავი, ერთის მხრივ, რუსულ ემბარგოს, და მეორეს მხრივ, სახელმწიფოს ძლიერ და არაკომპეტენტურ ჩარევას სექტორში. მისი კომენტარის მეორე ნაწილი კი, რომელიც მომდევნო კვირას გამოქვეყნდება, ეხება ღვინის ინდუსტრიის განვითარების ახალ ხედვას, რომლის მიხედვითაც სახელმწიფო და კერძო სექტორი მჭიდროდ თანამშრომლობენ, იცავავენ მცირე მეწარმეებს და ხელს უწყობენ ქართული ღვინისათვის ახალი ბაზრების მოძიებას. ავტორის აზრით, საქართველო, უნიკალური წარსულისა და ღვინის არსებული ჯიშების მრავალფეროვნებიდან გამომდინარე, იმსახურებს მსოფლიო ღვინის რუკაზე აღნიშვნას, თუმცა ეს შეუძლებელია სწორად გათვლილი ერთიანი მარკეტინგული კამპანიის გარეშე, რომლის განხორციელებაც არცერთ ქართულ კომპანიას, ცალკე აღებულს, არ ხელეწიფება. <h3 dir="ltr"> ნაწილი პირველი. 2006-2012 – ბნელი წლები ინდუსტრიისათვის <span style="text-decoration: underline;"> 2006-2008 წლები: საგარეო უბედურებათა კასკადი </span> ქართული ღვინის ინდუსტრია, რომელიც, როგორც წესი, გაყიდვების 80-90%-ით  იყო დამოკიდებული საექსპორტო ბაზრებზე, ბოლო 7 წლის მანძილზე გახდა ერთდროულად რამდენიმე ეკონომიკური და პოლიტიკური კატასტროფის მსხვერპლი: 1. 2006 წლის მარტის რუსეთის ემბარგო (ამ პერიოდისათვის რუსეთზე მოდიოდა ქართული ღვინის ექსპორტის 80%-ზე მეტი); 2. 2008 წლის რუსეთ-საქართველოს ომი; 3. 2008 წელს უკრაინის 60%-იანი დევალვაცია (უკრაინაზე ამ დროს მოდიოდა ქართული ღვინის ექსპორტის ნახევარზე მეტი). 2009 წლიდან მოყოლებული სექტორის შედარებით მაღალი ზრდის ტემპის მიუხედავად,  ექსპორტის მოცულობა 2011 წელს რუსეთის ემბარგომდელი ღვინის ექსპორტის ნახევარზე ნაკლები იყო. <span style="text-decoration: underline;"> 2009-2012: ახალი ადგილობრივი გართულებები </span> საქართველოს მთავრობის მიერ გატარებული წარუმატებელი, კერძო სექტორისათვის ხელისშემშლელი პოლიტიკის შედეგად ქართული მეღვინეობა ბევრი დამატებითი სირთულის წინაშე აღმოჩნდა. ზემოაღანიშნული მოვლენების შემდეგ ინდუსტრიის მხარდაჭერის ნაცვლად, საქართველოს მთავრობის მიერ გატარებული პოლიტიკა აშკარად ეწინააღმდეგებოდა სექტორში კერძო ინვესტორების ინტერესებს. აღნიშნული პოლიტიკა შემდეგი კომპონენტებისაგან შედგებოდა: 1. სახელმწიფოს ჩარევა სექტორში – ყურძნის ფასის კონტროლი ერთ-ერთი იმ პრობლემათაგანი, რომლის წინაშეც საქართველოს მთავრობა რუსული ემბარგოს შემდეგ აღმოჩნდა, მევენახეების გადარჩენა იყო. გლეხები საკუთარი ყურძნის გაყიდვას ვერ ახერხებდნენ შემცირებული მოთხოვნის გამო. ღვინის კომპანიებმა ხომ ემბარგოს შედეგად ბაზრის 80% დაკარგეს. იმის ნაცვლად, რომ ყურძნის ფასის განსაზღვრა შეცვლილი საბაზრო პირობებისათვის მიენდოთ და პარალელურად დაზარალებული მცირე მეწარმეების კომპენსაცია (პირდაპირი სუბსიდია კგ ყურძენზე) მოეხდინათ, ქართულმა ადმინისტრაციამ, კერძო ღვინის კომპანიებთან ყოველგვარი განხილვისა თუ მოლაპარაკების გარეშე, გადაწყვიტა შემოეღო მაღალი, გარანტირებული ფასი მცირე მეღვინეებისათვის.  ამ პოლიტიკამ ღვინის მწარმოებელი კომპანიები აიძულა გადაეხადათ ყურძენში საბაზროზე მაღალი ფასი. 2. სახელმწიფო ღვინის ინდუსტრიის შექმნა ყურძნის ფასის კონტროლმა ძალიან ცუდი შედეგები მოუტანა ქართული ღვინის ინდუსტრიას. ღვინის კომპანიები ვერ გაფართოვდნენ ისე, როგორც გაფართოვდებოდნენ ყურძენზე შედარებით დაბალი, ახალი სამყაროს ქვეყნების, ან თუნდაც ფრანგული და იტალიური კონკურენტების მსგავსი ფასების შემთხვევაში. გარდა ამისა, მთავრობამ მიიღო გადაწყვეტილება განევითარებინა სახელმწიფო წარმოება – გრუზვინპრომის სახით, რათა მას შეეძინა ბაზარზე არსებული ჭარბი ყურძენი, რომლის გადამუშავებაც კერძო სექტორს არ შეეძლო  არაადეკვატურად მაღალი ფასებისა და რუსული ემბარგოს გამო (ან კი რომელი ინდუსტრია შეძლებს სწრაფად აღდგეს მას მერე, რაც ბაზრის 80%-ს დაკარგავს?). შედეგად, დახმარების ნაცვლად, სახელმწიფოს ამ პოლიტიკამ კერძო სექტორს საექსპორტო ბაზრებზეც შეუქმნა პრობლემები, რომელიც ისედაც რთულ მდგომარეობაში იყო ჩილეს, არგენტინის, საფრანგეთისა და იტალიის  მხრიდან  (ასევე ტრადიციული ყოფილი საბჭოთა ბაზრებიდანაც კი) გაზრდილი კონკურენციის გამო. თავდაპირველად, გრუზვინპრომი შეძენილი ყურძნისგან სპირტს ხდიდა, მაგრამ უჭირდა მისი რეალიზაცია. ამიტომ 2011 წელს სახელმწიფომ გადაწყვიტა ღვინის მწარმოებელ კომპანიაში ინვესტირება და ამით კონკურენციაში შევიდა კერძო სექტორთან. ამ გზით, გრუზვინპრომმა არა მხოლოდ შეზღუდა ღვინის კერძო კომპანიები ყურძნის შეძენისას, არამედ დაიწყო დემპინგი ღვინის ფასის 30-დან 40%-მდე დაწევით იმ ბაზრებზე, სადაც ქართული ღვინის კერძო კომპანიებს უკვე დამკვიდრებული ჰქონდათ ადგილი. ამგვარი ქმედებით, საქართველოს მთავრობამ კერძო სექტორი მარწუხებში მოაქცია.  2012 საარჩევნო წელს,  კერძო კომპანიების მიერ (რომლებიც საკუთარ ვენახებს არ ფლობდნენ) ყურძნის შეძენის ფასმა 40%-დან 70%-მდე მოიმატა  (!). 3. საწარმოო ჯაჭვის განადგურება გრუზვინპრომმა ბაზარზე სიჭარბის აღმოსაფხვრელად დაიწყო უმწიფარი ყურძნის ჩაბარება რთველის სეზონის დაწყებამდე, მანამ, სანამ კერძო კომპანიები იწყებდნენ საქმიანობას. კერძო სექტორისათვის პრიორიტეტის მინიჭების ნაცვლად (რომ ჯერ კერძო კომპანიებს ეყიდათ ყურძენი და დარჩენილი სიჭარბე ჩაებარებინა გრუზვინპრომს), რასაც საქართველოს ღვინის ასოციაცია მოითხოვდა, გრუზვინპომი იბარებდა ყურძენს კარგა ხნით ადრე მის დამწიფებამდე. ადვილი წარმოსადგენია გრუზვინპრომის ღვინის ხარისხი ამ ყველაფრის შემდეგ. ეს იყო  საწარმოო ჯაჭვის მიუღებელი განადგურება. მსგავსი პრაქტიკა, კერძოდ კი მაღალი ხარისხის ყურძნის მოსავალის განადგურება ადრე ჩაბარებით, რასაც მოსდევდა მისი სპირტად გამოხდა ან დაბალი ხარისხის ღვინის წარმოება, 2011-2012 წლებშიც გაგრძელდა. ამ სტრატეგიის შედეგი იყო 2011 წლიდან მოყოლებული თეთრი ღვინოების დეფიციტი საქართველოში. არადა საქართველოში ტრადიციულად თეთრი ღვინოების, მაგალითად, რქაწითელის, მიწოდება, როგორც წესი, ყოველთვის საკმარისი იყო. ამგვარად, გრუზვინპრომმა კერძო სექტორისაგან ყურძნის მოსავლის ძალიან დიდი ნაწილი მიითვისა. 2012 წელს, ყურძნის ფასის 60-დან 70 პროცენტამდე გაზრდის შედეგად მხოლოდ რამდენიმე კომპანიამ შეიკავა თავი ასეთ მაღალ ფასად ყურძნის შეძენისაგან, რადგან არჩევნების შემდეგ შეიძლება საერთოდ არ დარჩენილიყო გასაყიდი ყურძენი. ეჭვი გვაქვს, რომ ამ პერიოდში გრუზვინპრომმა შეიძინა 20 000 ტონაზე მეტი ყურძენი და დახარჯა 20 მლნ ლარზე მეტი. საინტერესო იქნებოდა დაზუსტებული ინფორმაციის გაგება, თუ ზუსტად რამდენი დაიხარჯა 2012 წლის რთველის დროს.  ამ პოლიტიკამ ქართულ მეღვინეობას უზარმაზარი დანაკარგები მოუტანა. დამატებით, საზღვარგარეთ დაბალი ხარისხის ღვინოების რეკლამირებამ წყალში ჩაყარა კომპანიების მიერ ბოლო 6 წლის მანძილზე ქართული ღვინის საერთაშორისო რეპუტაციის აღდგენისაკენ მიმართული ღონისძიებები და შეამცირა მათი გაყიდვების მოცულობა. 4. ქართული ღვინოების დემპინგი საზღვარგარეთ – საბაზრო ღირებულების და იმიჯის განადგურება საქართველოს სოფლის მეურნეობის სამინისტროს მრავალი დაპირების მიუხედავად, რომ გრუზვინპრომი არ გაყიდიდა ღვინოს იმ ქვეყნებში, სადაც ქართული კერძო სექტორი მოღვაწეობდა, კომპანიამ დაიწყო ამ ბაზრებზე ღვინის გაყიდვა ძირითადი ქართული კერძო კომპანიების ფასებზე 40%-ით უფრო იაფად. გრუზვინპრომის მიერ საექსპორტო ბაზრებზე შეთავაზებული ფასებისა და ქართული ღვინის კერძო კომპანიების ნაკლებმომგებიანობის გათვალისწინებით მოსალოდნელია, რომ სახელმწიფო კომპანიის უზარმაზარი დანაკარგების შევსება ქვეყნის ბიუჯეტიდან მოხდება. 5. ქართული კერძო მეღვინეობის მხარდაჭერის ნაკლებობა სახელმწიფოს მხრიდან გაზრდილი კონკურენციის გამო 34-მა ღვინის მწარმოებელმა შექმნეს ასოციაცია – “ქართული ღვინო” (GWA). სოფლის მეურნეობის მინისტრთან შეხვედრებზე GWA ცდილობდა დაერწმუნებინა მთავრობა ათეულობით მილიონი დოლარი მიემართა საზღვარგარეთ კარგად ორგანიზებულ მარკეტინგზე, ქართული ღვინის გაცნობისა და პოპულარიზაციისაკენ მიმართულ ღონისძიებებზე, მაგრამ ყველა წინადადება უარყოფილ იქნა.  ჩვენი კოლეგები უარს აცხადებდნენ გაეგოთ, რომ ძირითადი პრობლემა იყო არა წარმოების პროცესში, არამედ საექსპორტო გაყიდვების ხელშეწყობასა და პოპულარიზაციაში. პროფესიონალური მარკეტინიგს გარეშე გრუზვინპრომი დაბალი ხარისხის ღვინის ექსპორტითა და დაბალი ფასებით, უკან დასწევს ქართული ღვინის ინდუსტრიას. 6. მთავრობის კიდევ ერთი ინტერვენცია – მინის ბოთლების მრეწველობის წარუმატებელი მაგალითი SISECAM, მინის წარმოების ერთ-ერთი მსოფლიო ლიდერი თურქული კომპანია 1996 წლიდან, ახორციელებდა ათეული მილიონობით დოლარის ინვესტიციას საქართველოში. SISECAM-ის მიერ ქსანში მინის ბოთლების ქარხნის ოპერირება გახდა ერთ-ერთი წამმართველი ძალა საქართველოში მინერალური წყლების ინდუსტრიის განვითარებისათვის. 2006 წელს SISECAM-მა მინერალურ წყალსა და ღვინოზე გაზრდილი მოთხოვნის საპასუხოდ გადაწყვიტა  ახალი ღუმელის აშენება, რომლის ხარჯიც 30 მილიონ დოლარს აღწევდა.  ღუმელის ახალი დანადგარები უკვე გამოგზავნილი იყო საქართველოში, როცა რუსეთმა სავაჭრო ემბარგო დაუწესა ქვეყანას. SISECAM იძულებული გახდა ახალი მოწყობილობა სხვა ადგილას გადაეტანა და ძალიან დიდი ზარალიც განიცადა. ამ ყველაფერმა საქართველო დატოვა ღვინისათვის საჭირო მინის ბოთლების მწარმოებლის გარეშე და მეღვინეები იძულებულნი გახდნენ დაეწყოთ ძვირი ბოთლების იმპორტი, რაც დამატებითი დაბრკოლება გახდა ინდუსტრიისათვის. 2011 წელს, როცა მინის ბოთლებზე მოთხოვნა გაიზარდა SISECAM-მა გადაწყვიტა განეხორციელებინა 2006 წლის გეგმა და ქსნის საწარმოო სიმძლავრე გაეორმაგებინა 25 მილიონი დოლარის ინვესტირებით. სამწუხაროდ, მას მერე, რაც ეს გადაწყვეტილება იქნა მიღებული, საქართველოს მთავრობამ განაცხადა, რომ აპირებდა ხაშურში ახალი მინის ბოთლის ქარხნის რეკონსტუქციაში ინვესტირებას. საქართველო ძალიან მცირე ბაზარია და ამ სფეროში ენერგიის ხარჯი საკმაოდ მაღალია, ორი მოთამაშისათვის ადგილი არ რჩება, შედეგად SISECAM-ის რეაქცია მთავრობის გადაწყვეტილების საპასუხოდ იყო დაგეგმილი ინვესტიციის კიდევ ერთხელ გაუქმება. ეს ნიშნავს, რომ 2013 წელსაც ქართულ ღვინის კომპანიებს მოწევთ ბოთლების შემოტანა საზღვარგარეთიდან მაღალ ფასად. სახელმწიფოს ინვესტიცია იმ სიტუაციაში, როდესაც 25 მილიონ დოლარიან ინვესტიციას აუქმებს მსოფლიო დონის ოპერატორი,  კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს მთავრობის განზრახვას მოიზიდოს უცხოური ინვესტიციები ხელსაყრელი პირობების შექმნით. გამგეობის წევრი, ასოციაცია “ქართული ღვინო” C.E.O.შატო მუხრანის  დამაარსებელი და დირექტორი სტატიის მეორე ნაწილი, 2013-2017: ქართული მეღვინეობის განვითარების წარმატებული სტრატეგია  -  წინადადებები ახალი პოლიტიკისათვის, გამოქვეყნდება მომდევნო კვირაში.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=1753	http://www.iset.ge/blog/?p=2785
<span style="color: #888888;">Social capital in Georgia — Is there a Soviet Hangover?</span> Recently, we discussed the low ranking of Georgia when it comes to social capital (“”). In the 2012 Legatum Prosperity Index our country ranked #140 in the social capital subindex, out of 142 surveyed countries! This seems unbelievable and even shocking, but if we explore the topic a little bit deeper, we may find reasons for such a low ranking. The World Bank definition of social capital is the following: “Social capital refers to the institutions, relationships, and norms that shape the quality and quantity of a society’s social interactions.” It goes on: “Increasing evidence shows that social cohesion is critical for societies to prosper economically and for development to be sustainable. Social capital is not just the sum of the institutions which underpin a society – it is the glue that holds them together.” To put it less technical, social capital is about getting people together, facilitate collaboration, and about doing good things for each other and for the society as a whole. Researchers distinguish two types of social capital: bonding and bridging social capital. The bonding social capital refers to inward-looking networks and in-group solidarity. It is characterized by tightly-knit relationships and closed family and clan networks. Bridging social capital, on the other hand, is collaboration between people in a more formalized way. It refers to outward-looking networks and is keeping together people from different groups (like civil rights movements). It turned out that bridging social capital is instrumental for achieving more sophisticated and long term goals, it is thus considered to be more crucial for a country’s development. A study conducted between November and December 2010 by the Caucasus Research Resource Centers (CRRC) on Social Capital in Georgia showed that Georgia exhibits strong solidarity when it comes to in-group networks. Yet Georgians rarely formalize and institutionalize their collaboration when considering out-group activities. This means that, while bonding social capital may be abundant, the country lacks bridging social capital. The Legatum Prosperity subindex of social capital is mainly assessing the amount of bridging social capital by determining the level of volunteering, helping strangers, and donating to charitable organization in a society. It shows a result very similar to the CRRC findings. Except for the high marriage rate, which indicates bonding social capital, Georgia ranked below the global average in all categories in the Legatum Prosperity Sub-Index. THE SOVIET HANGOVER One of the main reasons why the Georgians lack bridging social capital may be the country’s Soviet past. Authors working on the issue of social capital in transition counties agree that former Soviet Union countries started with a very low level of bridging social capital. People depended on trust among friends and close relatives during the Soviet times, while bridging social capital was either missing entirely or very artificial and controlled by the state. A society which has experienced (directly or indirectly) such formal involuntary memberships like Young Pioneers feels a deep mistrust towards formal public institutions, and many people prefer not to join public organizations. The experience of civil institutions that were governed by the communist party still today causes suspicions towards any kind of institutions itself. For example, even now, more than 20 years after the collapse of the Soviet Union, many farmers still refuse to create agricultural cooperations, resisting all attempts to convince them of the considerable benefits such cooperations have in Georgia. GENERATING BRIDGING SOCIAL CAPITAL Georgia is in a process of ongoing democratization and changing political paradigms. Since many years, the way the country organizes its economy shifts from “command and control” to “leading and monitoring”. Yet in free Western market economies, bridging capital is of utmost importance. You cannot run an advanced market economy successfully by relying preliminarily on friends and family networks – the result would be high levels of corruption and nepotism. The traditional example of a society that made this wrong turn, lacking bridging social capital while being well endowed with bonding social capital, is Southern Italy (in particular Sicily). Once a society is on a trajectory of ill development like Sicily, it is extremely difficult to get back to more favorable conditions, and one should at all cost avoid running into such a situation in the first place. So while the top-down approach of Soviet times was favorably replaced by a bottom-up approach in modern Georgia, the transformation is not accomplished as long as Georgians are lacking bridging social capital. Unfortunately, the creation and development of social capital is a difficult and time consuming process. Yet when the society is slow in unfolding its resources autonomously, the state may set additional incentives for the formation of social capital. An example is the way how the Tbilisi City Hall is funding the renovation of the roofs of residential buildings. For getting the roof of a residential building renovated, two conditions need to be fulfilled. Firstly, the inhabitants of a building have to elect a representative who can communicate with the authorities on behalf of all residents. Secondly, the inhabitants have to be willing to bear some of the costs themselves. This leads to formalized cooperation between neighbors, who are usually neither relatives nor friends, and it induces citizens to take responsibility for the society beyond close social environments. In the building where I am living, it took one and a half year for me and my neighbors to gather and elect their representative. Hopefully, we will have a new roof soon! It will be crucial for Georgia’s prosperity how it develops in this regard. Will the scarcity of social capital be overcome in the course of time? Despite the urgency of the matter, we should not be impatient – social changes need rather decades than years.	<span style="color: #888888;">სოციალური კაპიტალი საქართველოში – საბჭოთა ნაბახუსევი?</span> ჩვენს ბლოგზე უკვე ისაუბრეს საქართველოს არასახარბიელო პოზიციაზე სოციალური კაპიტალის რეიტინგში (“”). ლეგატუმის კეთილდღეობის ინდექსის (Legatum Prosperity Index) 2012 წლის მაჩვენებლის მიხედვით, საქართველო სოციალური კაპიტალის ქვეინდექსით 142 ქვეყნიდან 140-ე ადგილზე გავიდა! ერთი შეხედვით, ეს ფაქტი დაუჯერებელი და შოკისმომგვრელია. თუმცა თუ საკითხს ჩავუღრმავდებით და ძირფესვიანად გამოვიკვლევთ, რეიტინგში საქართველოს ასეთი პოზიციის მიზეზების მიგნებაც შეიძლება. მსოფლიო ბანკი სოციალურ კაპიტალს შემდეგნაირად განმარტავს: „სოციალური კაპიტალი მოიცავს იმ ინსტიტუტებს, ურთიერთობებსა და ნორმებს, რომლებიც საზოგადოების სოციალური ურთიერთქმედების ინტენსივობასა და ხარისხს განსაზღვრავს… გამოცდილება გვიჩვენებს რომ საზოგადოების ეკონომიკური კეთილდღეობისა და მდგრადი განვითარებისათვის უმნიშვნელოვანეს ფაქტორს სწორედ სოციალური ერთობა წარმოადგენს. სოციალური კაპიტალი, საზოგადოებაში არსებული სოციალური ინსტიტუტების უბრალო ჯამი კი არა, მათი შემაკავშირებელი ინსტრუმენტია.“ უფრო მარტივად რომ ვთქვათ, სოციალური კაპიტალი ადამიანთა ურთიერთთანადგომასა და საზოგადოების სასიკეთოდ თანამშრომლობას ეხება. მკვლევარები განსხვავებენ ორი ტიპის: შემაკავებელ (bonding) და გამაერთიანებელ (bridging) სოციალურ კაპიტალს. შემაკავებელი სოციალური კაპიტალი გულისხმობს ჯგუფურ სოლიდარობასა და მჭიდრო კავშირებს. ამ ტიპის კაპიტალი ახასიათებს მჭიდრო ნათესავურ, ჩაკეტილ საოჯახო და კლანურ ურთიერთობებს. გამაერთიანებელი სოციალური კაპიტალი კი გულისხმობს ადამიანთა უფრო ფორმალურ თანამშრომლობას. უკანასკნელი, გულისხმობს რა ჯგუფის გარეთ კოოპერაციის ძიების სურვილს, აერთიანებს ადამიანებს სხვადასხვა ჯგუფებიდან. როგორც აღმოჩნდა, სწორედ გამაერთიანებელი სოციალური კაპიტალი არის ამაღლებული და გრძელვადიანი მიზნების მიღწევის ძირითადი ინსტრუმენტი. შესაბამისად, ქვეყნის განვითარებაში, შემაკავებელთან შედარებით, შემაკავშირებელი სოციალური კაპიტალი უფრო დიდ როლს თამაშობს. 2010 წლის ნოემბერ-დეკემბერში კავკასიის კვლევითი რესურსების ცენტრის (CRRC) მიერ ჩატარებულმა კვლევამ ცხადყო, რომ ქართული საზოგადოება ძლიერი ჯგუფის შიდა სოლიდარობით ხასიათდება. ჯგუფებს შორის კავშირებთან მიმართებაში კი ქართველები იშვიათად ახდენენ ურთიერთობების ფორმალიზებასა და ინსტიტუციონალიზებას. კვლევის შედეგები გვიჩვენებს, რომ ქვეყანა შემაკავებელი სოციალური კაპიტალის მოჭარბებასა და გამაერთიანებელი სოციალური კაპიტალის დეფიციტს განიცდის. ლეგატუმის კეთილდღეობის ინდექსის ქვეინდექსი კი უმეტესწილად სწორედ გამაერთიანებელ სოციალურ კაპიტალს ზომავს საზოგადოებაში ისეთ ქმედებებზე დაკვირვებითა და აღრიცხვით, როგორიცაა: მოხალისეობა, უცნობების დახმარება და საქველმოქმედო ორგანიზაციებისათვის შემოწირულობების გაღება. შესაბამისად, ამ მეთოდით მიღებული მაჩვენებლები თანხვედრაშია CRRC-ის კვლევის შედეგებთან. საქართველო ლეგატუმის კეთილდღეობის ინდექსის სოციალური კაპიტალის კომპონენტში თითქმის ყველა მაჩვენებლით ჩამორჩება საშუალოს. ერთადერთი გამონაკლისია ქორწინების მაღალი დონე, რაც შემაკავებელი სოციალურ კაპიტალის სახესხვაობას წარმოადგენს. <h5>საბჭოთა ნაბახუსევი</h5> გამაერთიანებელი სოციალური კაპიტალის ნაკლებობის ერთ-ერთი მიზეზად შეიძლება ქვეყნის საბჭოური წარსული მივიჩნიოთ. ამ მოსაზრებას გარდამავალ ქვეყნებში სოციალურ კაპიტალზე მომუშავე მკვლევარების უმრავლესობა ეთანხმება. საბჭოთა პერიოდში ხალხი ძალიან იყო დამოკიდებული მეგობრებისა და ახლო ნათესავების ნდობაზე მაშინ, როცა გამაერთიანებელი სოციალური კაპიტალი ან საერთოდ არ არსებობდა, ან სახელმწიფოს მიერ კონტროლდებოდა. ბუნებრივია, რომ საზოგადოებაში, რომელმაც პირდაპირ თუ არაპირდაპირ გამოსცადა ისეთი ფორმალური იძულებითი კავშირები, როგორიცაა, ახალგაზრდა პიონერები, ადამიანთა უმეტესობა საზოგადოებრივი კავშირებისთვის თავის არიდებას ამჯობინებს. კომუნისტური პარტიის მიერ მართული და კონტროლირებული სამოქალაქო ინსტიტუტების გამოცდილება დღესაც დიდ ეჭვს იწვევს ნებისმიერი ტიპის საზოგადოებრივი გაერთიანების მიმართ. მაგალითად, საბჭოთა კავშირის დაშლიდან 20 წლის შემდეგაც კი, ფერმერებს არ სურთ სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივების ჩამოყალიბება. რთულია მათი დარწმუნება იმაში, რომ მსგავსი ორგანიზაცია შესაძლოა მათთვისვე სარგებლო აღმოჩნდეს. <h5>გამაერთიანებელი სოციალური კაპიტალის ჩამოყალიბება</h5> ამჟამად საქართველო დემოკრატიზაციისა და პოლიტიკური პარადიგმების ცვლილების პროცესშია. უკვე მრავალი წელია ქვეყანა ადმინისტრაციულ-მბრძანებლურიდან ლიდერობასა და ზედამხედველობაზე დაფუძნებულ საბაზრო ეკონომიკად გარდაქმნას ცდილობს. დასავლურ საბაზრო ეკონომიკებში კი გამაერთიანებელი სოციალური კაპიტალი ძალიან მნიშვნელოვანია, რადგან მსგავსი სისტემის წარმატებული მართვა მეგობრულ და ოჯახურ კავშირებზე დაყრდნობით შეუძლებელია. თუ ასე მოხდება, მაშინ შედეგად მივიღებთ კორუფციასა და ნეპოტიზმს ისე, როგორც სამხრეთ იტალიაში, კერძოდ, სიცილიაში მოხდა. როცა საზოგადოება ისეთი არასწორი განვითარების გზას დაადგება, როგორც სიცილიის შემთხვევაში, მან ყველა ღონე უნდა იხმაროს სიტუაციის შესაცვლელად. ასე რომ, მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოში მმართველობისადმი საბჭოური ზემოდან ქვემოთ (top down) მიდგომა შეიცვალა დემოკრატიული ქვემოდან ზემოთ (bottom up) მიდგომით, ტრანსფორმაცია ჯერ კიდევ არაა დასრულებული თანამედროვე ქართულ საზოგადოებაში გამაერთიანებელი კაპიტალის მკვეთრი დეფიციტის გამო. სამწუხაროდ, სოციალური კაპიტალის შექმნა და განვითარება მეტად რთული პროცესია და დიდ დროს მოითხოვს. მაშინაც კი, როცა საზოგადოება ნელი ტემპით იყენებს საკუთარ რესურსებს, სახელმწიფოს დამატებითი სტიმულებით პროცესის დააჩქარება შეუძლია. ამის კარგი მაგალითია თბილისის მერიის მიერ საცხოვებელი სახლების სახურავების შეკეთების დაფინანსების სქემა. სქემის ასამოქმედებლად ორი რამ არის საჭირო: პირველი, შენობის მობინედრეებმა უნდა აირჩიონ სახელმწიფო ინსტიტუტებში მათი წარმომადგენელი და მეორე, მათ უნდა გააჩნდეთ გარკვეული ხარჯების საკუთარ თავზე აღების სურვილი. ასეთი ფორმით სტრუქტურირებული დაფინანსების სქემა მეზობლებს შორის (რომლებიც არც ერთმანეთის ნათესავები არიან და არც მეგობრები) ფორმალური კოოპერაციის ჩამოყალიბებას უწყობს ხელს, უბიძგებს რა მოქალაქეებს საზოგადოების წინაშე (ახლო სოციალური გარემოს გარეთ) პასუხისმგებლობის აღებისაკენ. შენობაში, სადაც მე ვცხოვრობ, წელიწადნახევარი დასჭირდა მეზობლების შეკრებას და სამეზობლოს წარმომადგენლის არჩევას. იმედი მაქვს მალე ახალი სახურავიც გვექნება! საქართველოს წარმატება დიდადაა დამოკიდებული სოციალური კაპიტალის განვითარებაზე. მოახერხებს კი ქართული საზოგადოება გამაერთიანებელი კაპიტალის სიმწირის დაძლევას დროთა განმავლობაში? მიუხედავად ცვლილების გადაუდებელი აუცილებლობისა, მოცდა მოგვიწევს, რადგან საზოგადოებრივი ცვლილებებისთვის წლები კი არა, ათწლეულებია საჭირო.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=1699	http://www.iset.ge/blog/?p=2322
There is no arguing that during the ten years since the Rose Revolution, the Georgian economy registered an impressive growth performance, averaging 6.6% per annum. Summing up Georgia’s post-2004 growth experience, a recent ISET-PI study (Babych and Fuenfzig (2012)), finds it “remarkable not only in light of the 5.3 percent average growth rate in the 1995-2002 period, but also considering that the average GDP growth rate for European and Central Asian developing countries was about 5.1 percent in the period between 2003-2010.” Yet behind the glistening façade of these growth statistics there is political and social uncertainty resulting from the widespread poverty and inequality. The neglect of the social dimension might even jeopardize some of the positive achievements of the post-2003 reforms. Using the traditional growth accounting method one can decompose Georgia’s GDP growth rates into the sum of the growth rates of labor, capital, and the total factor productivity. The contribution of labor to the economic growth is perhaps the most important given the social angle. The official unemployment statistics (see the figure) look neither too bright nor very alarming, yet these numbers do not tell the whole story. The second chart gives a much better impression of the situation in Georgia. In 2011, 48% of the employed were categorized as self-employed. While no detailed statistics are available, a huge part of self-employed are actually subsistence farmers. In other countries, self-employed people are typically architects, designers, lawyers, private physicians, and free-lance computer experts, many of whom are very well off. In the corresponding statistics, somebody who grows vegetables in a garden, gives some private lessons, or occasionally serves as a taxi driver, would not be considered self-employed. In Georgia, on the other hand, it is safe to label most of the self-employed to be underemployed at best. The picture that emerges is staggering. It suggests that Georgia has so far failed to engage the majority of its working age population in the formal sector of the economy. This has important implications for aggregate productivity, poverty, and inequality.   Another aspect of Georgia’s labor market misery is the high incidence of youth unemployment. This is particularly worrying because the jobless young of today are likely to be the less productive workers of tomorrow, negatively affecting their own lifetime income and the overall productivity in the economy. CREATING EMPLOYMENT FOR THE MASSES – BUT HOW?  Georgian decision-makers have recognized the huge problem of unemployment. Actually, the Georgian government has already tried out many things to alleviate the situation, and it was more creative and more resourceful than governments of most other countries that face similar difficulties. Yet Georgia’s economic problems are colossal, and there are definitely no quick fixes. One major reason for high unemployment is the lacking suitability of existing skills to market needs. The UNDP Human Development Report (2010) places Georgia among the leading countries of the world in terms of the formal education accomplishment of the unemployed: in 2008 about 81% of all Georgian unemployed had completed secondary or higher education. On the surface, this looks like a great achievement, yet in fact it shows that the formal education has failed to give people marketable skills that would make them attractive candidates in the marketplace. Georgia should reform the vocational education and implement training programs in partnership with the private sector. This would address both the labor market mismatch and youth unemployment. Another often mentioned recipe is to improve the productivity of the agricultural sector. Like tourism, agriculture has the potential to provide employment to people whose formal education is not demanded by employers. Many concrete policy measures have been proposed, like to promote the cooperation of (smallholder) farms for marketing their products. This would lead to a better integration of small farms into the value chain. At the same time, one could reduce the cost of capital, enabling farmers (or their cooperatives) to upgrade their production technology. One could also invest in public infrastructure and assist in facilitating exports. Such measures are costly, success is uncertain, and they take lots of time to be implemented and to show impacts. Yet Georgia has no choice but to travel this long and stony road.	ვარდების რევოლუციის შემდგომი ათი წლის მანძილზე საქართველოს ეკონომიკა საშუალოდ 6.6%-ით იზრდებოდა წელიწადში. ეს უდავოდ შთამბეჭდავი წარმატებაა ეკონომიკისთვის. ISET-ის კვლევითი ინსტიტუტის ბოლოდროინდელი კვლევის (Babych and Fuenfzig (2012)) მიხედვით, ზრდის ამგვარი ტემპი „გამორჩეულია არა მხოლოდ 1995-2002 წლების საშუალო წლიურ 5.3%-იანი ზრდის გათვალისწინებით, არამედ ევროპისა და ცენტრალური აზიის განვითარებადი ქვეყნების 2003-2010 წლების საშუალო წლიურ 5.1%-იან ზრდასთან შედარებითაც.“ თუმცა, ზრდის სტატისტიკის ამ თვალისმომჭრელი ფასადის უკან სიღარიბითა და უთანაბრობით გამოწვეული არასტაბილური პოლიტიკური და სოციალური ფონი იმალება. სოციალური ასპექტის უგულებელყოფამ კი შესაძლოა 2003 წლის შემდგომი რეფორმებით მიღწეულ წარმატებასაც კი შეუქმნას საფრთხე. ეკონომიკური ზრდის აღრიცხვის ტრადიციული მეთოდის საშუალებით, საქართველოს მშპ-ის ზრდა შეიძლება გამოისახოს, როგორც შრომის, კაპიტალისა და საწარმოო ფაქტორთა მთლიანი პროდუქტულობის ზრდის ტემპთა შეწონილი ჯამი. სოციალური ფონის გათვალისწინებით, მუშახელის წვლილი ეკონომიკურ განვითარებაში ალბათ ყველაზე საყურადღებოა. უმუშევრობის ოფიციალური სტატისტიკა (იხილეთ გრაფიკი) არც ძალიან საიმედოა და არც ძალიან საგანგაშო. თუმცა, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ეს რიცხვები რეალობას სრულად არ ასახავს. მეორე გრაფიკი საქართველოში არსებული სიტუაციის ბევრად უკეთეს სურათს იძლევა. 2011 წელს დასაქმებულთა 48% თვითდასაქმებულთა კატეგორიაში მოხვდა. დეტალური სტატისტიკა ხელმისაწვდომი არაა, მაგრამ ამ კატეგორიის დიდ ნაწილს საარსებო სოფლის მეურნეობით დაკავებული გლეხობა წარმოადგენს. სხვა ქვეყნებში თვითდასაქმებულთა კატეგორია ძირითადად არქიტექტორების, დიზაინერების, ადვოკატების, კერძო პრაქტიკოსი ექიმებისა და კომპიუტერული სისტემების ექსპერტებისგან შედგება. მრავალ მათგანს საკმაოდ მაღალი შემოსავალი აქვს. ამ სტანდარტით ინდივიდი, რომელსაც ბოსტნეული მოჰყავს, კერძო რეპეტიტორად მუშაობს ან ხანდახან ტაქსისტობს, თვითდასაქმებულად არ ჩაითვლებოდა. საქართველოს შემთხვევაში კი თვითდასაქმებულთა უმეტესობა საუკეთესო შემთხვევაში არასრულად დასაქმებულია. სურათი, რომელიც ამ ანალიზით იხატება, საგანგაშოა. როგორც ჩანს, საქართველო სამუშაო ძალაში მყოფი მოსახლეობის უმეტესობას ჯერჯერობით ვერ უძებნის სამუშაოს ეკონომიკის ფორმალურ სექტორში. ამას კი მნიშვნელოვანი გავლენა აქვს მთლიან პროდუქტიულობაზე, სიღარიბესა და უთანაბრობაზე.   მაღალი უმუშევრობის დონე ახალგაზრდებში საქართველოს შრომითი ბაზრის კიდევ ერთი უბედურებაა. ეს განსაკუთრებით შემაწუხებელია იმიტომ, რომ დღევანდელი უმუშევარი ახალგაზრდობა სამომავლოდ არაპროდუქტიულ მუშახელად ჩამოყალიბდება, რაც უარყოფითად იმოქმედებს მათ შემოსავალსა და ზოგადად ეკონომიკის პროდუქტიულობაზეც. როგორ დავასაქმოთ ხალხი მასიურად? საქართველოს ხელისუფლება აღიარებს დასაქმების პრობლემის არსებობას და უკანასკნელი წლების განმავლობაში პრობლემის მოგვარების მრავალი ისეთი მცდელობაც ვნახეთ, რომელიც უფრო  შემოქმედებითი და უკეთ დაფინანსებულიც იყო, ვიდრე სხვა მსგავსი პრობლემის მქონე ქვეყნების მიერ შემუშავებული პოლიტიკა. მიუხედავად ამისა, საქართველოს კოლოსალური ეკონომიკური პრობლემების გათვალისწინებით, დასაქმების პრობლემის ერთი ხელის მოსმით გადაწყვეტა შეუძლებელია. მაღალი უმუშევრობის ერთ-ერთი მთავარი გამომწვევი მიზეზი ისაა, რომ მუშახელის კვალიფიკაცია ხშირ შემთხვევაში ვერ პასუხობს ბაზრის მოთხოვნებს. გაეროს განვითარების პროგრამის მიერ გამოცემული ადამიანური განვითარების ანგარიშის (2010) თანახმად, საქართველო ერთ-ერთ წამყვან პოზიციაზეა უმუშევართა ფორმალური განათლების დონის მიხედვით: 2008 წელს ქართველ უმუშევართა დაახლოებით 81%-ს მინიმუმ საშუალო განათლება ჰქონდა. ერთი შეხედვით, ეს ფაქტი დიდი მიღწევაა, მაგრამ სინამდვილეში აჩვენებს, რომ ფორმალური განათლების სისტემა  ხალხის დამსაქმებლისთვის მიმზიდველ უნარებით აღჭურვას ვერ უზრუნველყოფს. თუ საქართველო მოახდენს პროფესიული განათლების სისტემის რეფორმასა და დანერგავს კერძო სექტორთან შეთანხმებულ გადამზადების პროგრამებს, ეს ხელს შეუწყობს როგორც შრომის ბაზარზე შეუსაბამობის, ასევე ახალგაზრდების უმუშევრობის პრობლემის მოაგვარებასაც. სოფლის მეურნეობის სექტორში პროდუქტიულობის გაზრდა უმუშევრობის პრობლემის გადაწყვეტის კიდევ ერთი პოპულარული რეცეპტია. ტურიზმის მსგავსად, სოფლის მეურნეობასაც შეუძლია დაასაქმოს მოსახლეობის ის ნაწილი, რომელსაც ფორმალური განათლება არ აქვს. უფრო კონკრეტულად, სასარგებლო იქნებოდა მცირე ფერმათა თანამშრომლობის ხელშეწყობა, რაც მათ საშუალებას მისცემდა, პროდუქტები უფრო მარტივად გაეყიდათ. ეს მცირე ფერმების საწარმოო ჯაჭვში ჩართვასაც შეუწყობდა ხელს. ასევე კარგი იქნებოდა სესხების ღირებულების შემცირებაც, რაც ფერმერებსა თუ მათ გაერთიანებებს თანამედროვე ტექნოლოგიების ათვისების საშუალებას მისცემდა. პროცესს ინფრასტრუქტურის განვითარება და ექსპორტის გაადვილებაც წაადგებოდა. ასეთი ზომების მიღება საკმაო ფინანსურ სახსრებსა და დროს მოითხოვს და მათი წარმატებაც სათუოა. თუმცა საქართველოს ამ გრძელსა და ქვა-ღორღიან გზაზე გავლის გარდა სხვა ალტერნატივა არ აქვს.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=1363	http://www.iset.ge/blog/?p=2354
Large gaps exist between male and female wages across the world. Eurostat data about the unadjusted Gender Pay Gap (GPG) represent the difference between average gross hourly earnings of male and female paid employees as a percentage of average gross hourly earnings of male paid employees. In 2011, in the EU, women earned 16.2 percent less per hour compared to men.  The difference varies from 2.3% for Slovenia till 27.3 % for Estonia. The Worldbank Development Report on Gender Equality analyzed data of sixty-four developing and developed countries around the world and found the earnings gap between males and females with the same characteristics to be within the range between 8% and 48% of average hourly females’ earnings. The gap was found to be more pronounced in low income countries. The available Georgian data tell a similar story. According to the National Statistic Office – in 2012 – for each 1 GEL of average nominal monthly salary earned by men women received 58 Tetri. Even taking into account the fact that women are usually working a lower number of hours than men, this huge wage gap in salaries is an indication to an existing gap in hourly wages too. WHY DO WOMEN EARN LESS? Why is there a gender pay gap? Many would be quick to answer: it is because of gender discrimination (and probably suggest tougher anti-discrimination legislation)! This, however, is far from obvious. Even if, controlling for demographic characteristics (age, region (urban/rural), education, marital status, and presence of children) and job characteristics (hours of work per week, employment status, occupation, economic sector and formal/informal nature of the job) much of the earnings gaps remain unexplained, suggesting that the gap could be also due to other characteristics we are not yet taking into account. Among other causes that could explain the existence and the persistence of a gender pay gap particularly interesting are the differences in individual lifestyle preferences. <span id="more-1363"></span> Preference theory, a multidisciplinary (mainly ) theory developed by British sociologist , postulates that women’s expressed preferences are better predictors of their employment status than their education levels. She argues that preference theory largely explains the persistence of sex differentials in labor markets and also the gender pay gap. Women would tend to favor quality of life and job satisfaction over higher earnings. In support of this theory, the economist Arnaud Chevalier from the University of London surveyed more than 10000 people in the UK and found than men are more likely to state that career development and financial rewards are very important, and to define themselves as very ambitious, while women emphasize job satisfaction, being valued by employers and doing a socially useful job. Two-thirds of women in this sample expect to take career breaks for family reasons; 40 per cent of men expect their partners to do this, but only 12 per cent expect to do it themselves. LIFESTYLE PREFERENCES IN GEORGIA Individual lifestyle preferences are likely to play an even greater role in Georgia due to our predefined attitude towards gender roles and their consequences. Georgia is a unique country, characterized by a distinct mix of western and eastern values. Women are raised in a patriarchal society, where gender roles are predefined and deeply engraved from the childhood. Most of Georgian girls grow up hearing the following statements: “you cannot stand alone”, “you are too fragile”, “you are in need of protection”, and so on. As a woman you feel that the main determinant of your personal success in this society is not having a successful career; rather it is your marital status and, more specifically, fulfilling your obligations as a woman, as a housewife, and as a mother. THE “CINDERELLA SYNDROME” These social factors increases the likelihood that Georgian women “develop” the so called Cinderella syndrome , related to ’s theory explaining the gender pay gap. The Cinderella syndrome describes a women’s fear of independence, and her unconscious desire to be taken care of by others (men). This alleged syndrome was first described by in her 1981 book The Cinderella Complex: Women’s Hidden Fear of Independence . This – mainly psychological – factor is usually not accounted for by economic analyses of the gender pay gap, although it probably should. In particular for analyzing wage differentials in traditional countries like Georgia, psychological factors might subconsciously affect women’s labor supply, their reservation wages, and even their performance at work (especially when competing with men), ultimately resulting in larger pay gaps. A survey on gender issues based on telephone interviews, carried out in Georgia in 2012 by the Center for Social Science , provides support for the possible existence of the Cinderella syndrome in Georgia. The survey shows that a large part of the interviewed believes that men should be the ones who are the family’s decision-makers and that they should also be the main “bread-winners”.  83% of respondents think that men should be the main bread-winners in the family and 63% believe that they should also be the family’s decision makers. It is interesting to note that more than half (54%) of women agree that men should be family decision makers. In addition, 92% of respondents think that the most appropriate age for getting married for women is 18-25 years old. As 18-25 is the age in which individuals are acquiring human capital and skills for their future careers, it is not unreasonable to expect that, if this time period is used for child bearing and rearing, it can result in women possessing lower level of skill and consequently receiving lower earnings. CONCLUSION There is a gender pay gap between males and females in Georgia and it appears to be large. Discrimination might explain part of it but it is certainly not the only cause. Differences in attitudes, cultural background, and psychology, affecting lifestyle choices, are also likely to play a major role in this. Instead of using discrimination as a scapegoat on which to blame the existence of a gender pay gap and consider it as an evidence of a problem one should get rid of at all costs, it would probably be better to look at things in a more differentiated way. What if important factors for the current state are to be found in females’ own choices? What if individual and social preferences were driving what we observe in the labor market? Would the existence of a gender pay gap really constitute a problem then? As long as there are no external effects involved and individuals are fully aware of the implications of the choices they make, the best course of action might be to let everyone decide what is best for her. Even continuing to look for the Prince Charming, if one feels so.	ქალთა და კაცთა ხელფასებს შორის საგრძნობი განსხვავება მთელ მსოფლიოში შეინიშნება. Eurostat-ს ამ ფენომენის საზომად გენდერული სახელფასო სხვაობა (Gender Pay Gap – GPG) აქვს. ეს ინდიკატორი წარმოადგენს მამაკაცისა და ქალის საშუალო  საათობრივ ხელფასებს შორის სხვაობას შეფარდებულს მამაკაცის საშუალო საათობრივ ხელფასთან. მათივე მონაცემების მიხედვით, 2011 წელს ქალები მამაკაცებთან შედარებით 16.2%-ით ნაკლებს გამოიმუშავებდნენ საათში. ეს სხვაობა იცვლება ქვეყნების მიხედვით: ყველაზე ნაკლები სლოვენიაშია დაფიქსირებული (2.3%), ყველაზე მეტი კი – ესტონეთში (27.3%). მსოფლიო ბანკის რეპორტი „Development Report on Gender Equality“ სამოცდაოთხი განვითარებადი და განვითარებული ქვეყნის შესახებ წარმოადგენს მონაცემებს და ასკვნის, რომ ქალის ხელფასი საშუალოდ 8-დან 48 პროცენტამდე ნაკლებია მამაკაცის ხელფასზე. ეს სხვაობა უფრო დიდია დაბალშემოსავლიან ქვეყნებში. საქართველოს შესახებ მისაწვდომი მონაცემები იმავე სურათს გვიჩვენებს. საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის 2012 წლის მონაცემებიდან ჩანს, რომ ყოველ კაცზე გაცემული 1 ლარი ნომინალური თვიური ხელფასის წილ ქალებზე 58 თეთრი გაიცემოდა. იმის გათვალისწინებითაც კი, რომ ქალები ჯამში ნაკლებს მუშაობენ, ვიდრე კაცები, ასეთი დიდი სხვაობა ხელფასებს შორის, საათობრივ ანაზღაურებებს შორის სხვაობასაც მიანიშნებს. რატომ გამოიმუშავებენ ქალები ნაკლებს? რატომ არსებობს გენდერული სახელფასო სხვაობა? პოპულარული მოსაზრების მიხედვით, ეს გენდერული დისკრიმინაციის გამო ხდება და პრობლემასთან ბრძოლა გენდერულ დისკრიმინაციასთან უფრო ინტენსიურად ბრძოლაზე დაიყვანება. მეორე მხრივ, დაკვირვებული ანალიზი ამ მოსაზრების სიმყიფეზე მიუთითებს. დემოგრაფიული მახასიათებლების (ასაკი, საცხოვრებელი დასახლების ტიპი, განათლება, ოჯახური მდგომარეობა, ბავშვები) და სამუშაო მახასიათებლების (დასაქმება, კვირაში ნამუშევარი საათების რაოდენობა, პროფილი, ეკონომიკური სექტორი, დასაქმების ტიპი) გათვალისწინების შემდეგაც კი სახელფასო სხვაობის დიდი ნაწილი აუხსნელი რჩება. ეს მიუთითებს, რომ სხვაობა გამოწვეული უნდა იყოს ისეთი მოვლენებით, რომელთაც ჯერჯერობით სათანადო ყურადღება არ ექცევათ. სხვა მიზეზთა შორის, განსაკუთრებული ყურადღების ღირსია ე.წ. ცხოვრების სტილისადმი განსხვავებული მიდგომა – ინდივიდუალური უპირატესობა (Individual lifestyle preference). უპირატესობის თეორია (preference theory) წარმოადგენს ბრიტანელი სოციოლოგის, კატერინ ჰაკიმის მიერ შექმნილ მულტიდისციპლინარულ – ძირითადად სოციოლოგიურ – თეორიას, რომელიც ეყრდნობა ჰიპოთეზას, რომ ქალთა მიერ ცხოვრების სტილისადმი განსხვავებული მიდგომა მათი დასაქმებულობის უკეთესი საზომია, ვიდრე განათლების დონე. ჰაკიმის აზრით, უპირატესობის თეორია დიდწილად ხსნის დასაქმების ბაზარზე სქესის მიხედვით არსებულ განსხვავებებს და მათ შორის, ხელფასთა შორის სხვაობასაც. მისი მიხედვით, ქალები ცხოვრების ხარისხსა და სამუშაოდან მიღებულ სიამოვნებას მაღალ ხელფასზე უფრო ღირებულად მიიჩნევენ. ამ მოსაზრების დასტურად შეიძლება მოვიყვანოთ ლონდონის უნივერსიტეტის ეკონომისტის, არნო შევალიეს მიერ 10 000 ადამიანზე ჩატარებული კვლევა. კვლევამ დაადგინა, რომ კაცები უმეტესად კარიერულ წინსვლასა და ფინანსურ მოგებას თვლიან მნიშვნელოვნად და საკუთარ თავს უმეტესად ამბიციურ პიროვნებებად წარმოადგენენ, ხოლო ქალები პირველ ადგილას აყენებენ სამუშაოდან მიღებულ კმაყოფილებას, თანამშრომლების კეთილგანწყობასა და მათი სამუშაოს სოციალურ მნიშვნელობას. კვლევაში მონაწილე ქალთა ორი მესამედი ელოდა, რომ გარკვეულ ეტაპზე მოუწევდა სამუშაოს დროებით შეწყვეტა ოჯახური მიზეზების გამო. შედარებისთვის, კაცთა მხოლოდ 12% იყო მზად იმავეს გასაკეთებლად, თუმცა 40% მოელოდა ამას თავიანთი პარტნიორებისგან. ინდივიდუალური უპირატესობა საქართველოს შემთხვევაში საქართველოში ინდივიდუალური უპირატესობის როლი დიდია იმის გამო, რომ ჩვენ გვაქვს ჩამოყალიბებული ხედვა გენდერული როლების შესახებ. საქართველო გამორჩეული ქვეყანაა თავისი აღმოსავლურ-დასავლური ღირებულებების კოქტეილის გამო. ქალები იზრდებიან პატრიარქალურ საზოგადოებაში და ითვისებენ მსოფლმხედველობას, რომელიც მათ განუსაზღვრავს გარკვეულ ადგილს. ქართველ გოგონათა უმეტესობას ბავშვობიდანვე ესმის შემდეგი ფრაზები: „შენ არ შეიძლება იყო მარტო“, „შენ ძალიან სუსტი ხარ“, „შენ დაცვა გჭირდება“ და ა.შ. საქართველოში ქალის პირადი წარმატების საზომი არა წარმატებული კარიერა, არამედ ნიშნობის ბეჭედია; უფრო კონკრეტულად კი ის, თუ რამდენად ასრულებს იგი თავის მოვალეობას როგორც ქალი, დიასახლისი და დედა. „კონკიას სინდრომი“ ზემოთ მოყვანილი სოციალური ფაქტორები ქართველ ქალში ე.წ. „კონკიას სინდრომის“ ჩამოყალიბებას იწვევენ. კონკიას სინდრომი ეხება ქალის შიშს, იყოს დამოუკიდებელი და მის ქვეცნობიერ სურვილს, იყოს ვინმეს (მამაკაცის) მფარველობის ქვეშ. ეს სინდრომი პირველად კოლეტ დოულინგმა აღწერა 1981 წელს გამოცემულ წიგნში „კონკიას კომპლექსი: ქალების ფარული შიში დამოუკიდებლობის მიმართ“. ეს – ძირითადად ფსიქოლოგიური – ფაქტორი, როგორც წესი, არ გამოიყენება ხოლმე გენდერული სახელფასო სხვაობის ანალიზისას; თუმცა, ჩვენი აზრით, მისი გამოყენება მიზანშეწონილია. ისეთ ტრადიციულ ქვეყნებში, როგორიც საქართველოა, შესაძლოა ფარული ფსიქოლოგიური ფაქტორები ახდენდნენ ზეგავლენას ქალთა დასაქმების ბაზარზე შესვლის სურვილზე, სამუშაოს ეფექტურად შესრულების უნარზე (განსაკუთრებით მაშინ, როცა მამაკაცებთან გაჯიბრება უწევთ) და მათთვის მისაღებ მინიმალური ხელფასის ზღვარზე. ეს ყველაფერი საბოლოოდ მაღალ სახელფასო სხვაობებში იჩენს თავს.     2012 წელს სოციალურ მეცნერებათა ცენტრმა სატელეფონო ინტერვიუების მეშვეობით ჩაატარა გენდერული პრობლემების კვლევა. ამ კვლევის საფუძველზე შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ საქართველოში კონკიას სინდრომი არსებობს. გამოკითხულთა უმეტესობა მიიჩნევს, რომ ოჯახში კაცი უნდა იღებდეს გადაწყვეტილებას და ის უნდა იყოს ოჯახის მარჩენალიც. რესპოდენტთა 83%-ს მიაჩნია, რომ კაცი უნდა იყოს ოჯახის მარჩენალი, ხოლო 63% თვლის, რომ გადაწყვეტილებებსაც ის უნდა იღებდეს. საინტერესოა, რომ გამოკითხულ ქალთა 54% თვლის, რომ ოჯახში გადაწყვეტილების მიმღები კაცი უნდა იყოს. დამატებით, რესპოდენტთა 92% ფიქრობს, რომ ქალისთვის გათხოვებისათვის ყველაზე მისაღები ასაკი  18-25 წელია. ამ ასაკში ინდივიდები აგროვებენ ადამიანურ კაპიტალს და იმ უნარებს, რომელთაც მათი კარიერისთვის დიდი მნიშვნელობა აქვს. თუ ეს დრო მოხმარდება ბავშვ(ებ)ის გაჩენასა და აღზრდას, ამ ქალებს მომავალში გაუჭირდებათ მაღალანაზღაურებადი პოზიციების დაკავება.   დასკვნა საქართველოში გენდერული სახელფასო სხვაობა არსებობს და საკმაოდ დიდიცაა. დისკრიმინაციამ შეიძლება ახსნას მისი ნაწილი, მაგრამ ერთადერთ ამხსნელად არ გამოდგება. სავარაუდოა, რომ მსოფლმხედველობრივი, კულტურული და ფსიქოლოგიური განსხვავებები, რომელიც საბოლოოდ ინდივიდუალურ გემოვნებას აყალიბებს, დიდ როლს თამაშობს ამ სხვაობის წარმოქმნაში. აქიდან გამომდინარე, დისკრიმინაციის განტევების ვაცად გამოყენების ნაცვლად უკეთესი იქნებოდა, საკითხისისთვის ოდნავ განსხვავებულად შეგვეხედა. იქნებ დღევანდელი მდგომარეობა ქალების არჩევანითაა გამოწვეული? იქნებ ინდივიდუალური და სოციალური უპირატესობა იწვევს იმ პროცესებს, რომელიც საბოლოოდ შრომით ბაზარზე არსებულ დაკვირვებად შედეგებს გვაძლევს? იქნებოდა კი გენდერული სახელფასო სხვაობა პრობლემა ასეთ შემთხვევაში? იქნებ გენდერული სახელფასო სხვაობა ქალების არჩევანია და უნდა მივცეთ საშუალება თავად გადაწყვიტონ, თუ რისი გაკეთება იქნება მათთვის საუკეთესო; თუნდაც ეს თეთრ რაშზე ამხედრებული უფლისწულის ლოდინი იყოს.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=1333	http://www.iset.ge/blog/?p=2239
An unprejudiced look at the Georgian economy is rather disenchanting. Starting in 1990 at a per capita income that was close to Poland’s, Georgia went into a free fall as a result of secession wars, loss of markets, an explosion of crime and corruption, and the staggering incompetency of its governments. It took Georgia 17 years, until 2007, to merely return to where it stood at the end of the Soviet Union. In these 17 years, Poland increased its output per capita by almost 700%, achieving a level of more than 25% percent of its neighbor Germany. While Georgia’s tragedy is largely “home made”, the experience of recent years suggests that Georgians, a decent and hospitable people with many likable peculiarities, are also very good at finding solutions to problems of their own making. Without any doubt, the last 10 years are quite encouraging – starting from a pathetic level in 2003, per capita income has almost quadrupled. The lion share of this growth can be attributed to the Saakashvili regime’s ability to clean up the Augean stables of corruption and incompetence. Yet, the kind of growth that can be fostered through such internal reforms is ultimately limited. Georgia may by now have a modern and efficient state, but its economy is anything but modern. And it can only continue on the upward trend if the country gets better integrated in the global economy and has something of value to offer to other countries. In other words, to sustain high growth rates, Georgia has to find its long-run “business model”. As it turns out, it is all but easy to make a unique contribution in a competitive world in which all stakes are claimed and all niches are occupied. What are the specific advantages Georgia can build on? And what can the Georgian government do to exploit them? <span id="more-1333"></span> Benevolent social planner as an orchestra director One may argue that Georgia has low levels of physical and human capital, yet this is not the only problem. If that was all, Georgia would have experienced large inflows of capital goods and high level of training (financed by foreign borrowing), because returns to investment would be high. One reason we do not observe an investment rally in Georgia (as well as in many other developing economies) is the presence of what economists refer to as “ coordination failures ” (or cacophonies). To understand this concept one has to understand that related economic activities can have a mutually reinforcing effect on each other. Economists say that these activities have “ positive externalities”. The classical example is the Silicon Valley in California. Because there are so many companies working on software and computer technology in what was previously known as the Santa Clara Valley, it is a highly attractive place for new companies that are active in the same fields. You need a programmer specialized in 3D graphics programming? Can be found in the Silicon Valley. You search for a company that provides a highly specialized software solution for an electronic commerce application? No problem in the Silicon Valley. You look for cooperation partners for technology projects and companies with expertise that complements your own? Guess where you will find them… Ever since the Silicon Valley succeeded so overwhelmingly as an information technology hub, many countries all over the world have tried to perform the same symphony. Some did very well, like Israel, while others are now left with empty industrial parks and lots of wasted subsidies. Nonetheless, it is clear that government policies may play an important role in promoting private investment, as there is an obvious coordination problem when private entrepreneurs are left alone. If my business can only flourish in combination with your business and vice versa, one of us must start his business first in order to make the other one profitable. If the government coordinates these efforts, for example through targeted subsidies, it may cause both businesses to start at the same time, solving the coordination problem. In all likelihood, Georgia won’t become an information technology hub as Georgia’s contribution to the global computer industry has so far been limited to a failed attempt to establish a government-subsidized computer assembly industry. If Georgia wants to go for a hub strategy, it has to take advantage of its unique strengths, for instance Georgia’s position at the heart of the South Caucasus. Georgia as a logistics hub along the Caucasus Transport Corridor? Indeed, Georgia could use its geographic location to establish an integrated Caucasus Transport Corridor (CTC). This would combine airports, road transport, train lines, and a maritime connection point at Poti with world class logistics services. If Georgia succeeds in coordinating private investment in related industries, it would be able to offer low cost, safe, and timely transshipment services to exporters and importers operating between Central Asia, Caucasus and Europe. Such combined logistics services would naturally complement each other. Goods could enter at Poti, then be transported by train to Azerbaijan and from there, over the Caspian sea, to Central Asia. Alternatively, cargo could be reloaded and carried by trucks to Armenia, or via the Georgian Military Road to Russia. Road transport would fertilize train transport and vice versa, and both would fertilize and profit from sea transport via Poti. With this goal in mind, it seems logical for a social planner with tight budget to not try to pick a specific industry for public investment but instead embark on reducing transport and transaction costs. Reducing trade costs does not only mean eliminating protection and regulatory barriers , but also investing in transport and logistics infrastructure. That is why actual public capital investment is also needed.  In this respect, Georgia pursues many promising projects. Deepening the shallow waters at the entrance channel to Poti will allow goods to enter the country via huge container ships. The almost completed Baku-Tbilisi-Kars Railway will allow the transport of cargo from Turkey through Georgia to Azerbaijan and back – literally connecting Asia with Europe. Road overhauls allow for road cargo. These should include the Georgian Military Road, leading to the only open border crossing with Russia at Kazbegi and connecting Russia with its ally Armenia. Road projects can be refinanced through road charges, while railway cargo yields income for Georgian railways servicers and the rail network owners. Harbor dues would incur at Poti. Yet public investment in infrastructure is by no means the only instrument available to Georgia for unleashing its logistics potential. Moreover, in light of the tight budget constraint the public investment must be just sufficient to spark a round of private investment while outsourcing financing and the actual operations to the private sector or foreign investors (e.g. through concessions). Independent of infrastructure, trade has to be made simple and cheap – also in this respect, Georgia is on a promising path. It has favorable trade agreements with most of its important trade partners, simple customs and border regulations, a low bureaucratic burden and no corruption. A really key issue, however, is that Georgia is at best only a part of the Caucasus Trade Corridor (CTC). There are many other bottlenecks along the CTC, including infrastructure problems in Azerbaijan and Kazakhstan, hence the need for international coordination – through diplomacy and alliance building. Last but not least, Georgia should make effective use of the tools available to it as a member of WTO to ward off protectionist policies by some of its neighbors, e.g. Turkey. Of course, Georgia could and perhaps should go for other symphonies as well, yet, whatever it pleases to do, it should make sure it has an orchestra director with a good understanding of her role.	ქართული ეკონომიკის ობიექტური შეფასება საიმედო სურათს არ იძლევა. ქვეყნის მშპ, რომელიც 1990-იანი წლების დასაწყისში პოლონეთისას უტოლდებოდა, ომების, ბაზრების დაკარგვის, კორუფციის აყვავების, კრიმინოგენური ვითარების გაუარესებისა და ხელისუფლებათა არაკომპეტენტურობის ფონზე კატასტროფული სისწრაფით დაეცა. საქართველოს 17 წელი დასჭირდა მხოლოდ იმისთვის, რომ 2007 წლისთვის საბოლოოდ აღედგინა საბჭოთა კავშირის დროინდელი მდგომარეობა. შედარებისთვის, პოლონეთმა ამ 17 წელიწადში საკუთარი მშპ თითქმის 700%-ით გაზარდა, რაც მისი მეზობელი გერმანიის მშპ-ს 25%-ზე მეტია. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს ტრაგედია დიდწილად საკუთარი შეცდომებითაა გამოწვეული, ბოლო წლებში შეიმჩნევა, რომ ქართველებს – გარდა სიკეთის, სტუმართმოყვარეობისა და სხვა მრავალი სასიამოვნო თვისებების ფლობისა – თავისივე შექმნილი პრობლემებისთვის გადაწყვეტების მოძებნაც შეუძლიათ. ბოლო 10 წლის მონაცემები საკმაოდ დამაიმედებლად გამოიყურება: ერთ სულ მოსახლეზე შემოსავალი 2003 წლიდან თითქმის გაოთხმაგდა. ამ ზრდაში ლომის წვლილი სააკაშვილის რეჟიმის მიერ ჩატარებულ კორუფციისა და არაკომპეტენტურობის ავგიას თავლების წმენდას მიუძღვის. მიუხედავად ამისა, ამ ტიპის შიდა რეფორმებით მიღწევადი ეკონომიკური ზრდის დონე შენარჩუნებადი არაა. ამჟამად საქართველო თანამედროვე და ეფექტური სახელმწიფოა, მაგრამ მისი ეკონომიკა ასეთივე ეპითეტებით ნამდვილად ვერ დახასიათდება. თუკი საქართველოს მიზანია, უკეთ ინტეგრირდეს მსოფლიო ეკონომიკაში და ღირებული პროდუქცია შესთავაზოს სხვა ქვეყნებს, მან უნდა იპოვოს „გრძელვადიანი ბიზნეს-მოდელი“, რომელიც ეკონომიკის გრძელვადიან ზრდას უზრუნველყოფს. სამწუხაროდ, დღევანდელ მსოფლიოში, სადაც ყველა ნიშა უკვე დაკავებულია ადგილის პოვნა ძალიან ძნელია. ამ დროს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია სწორად განვსაზღვროთ, თუ რა უნიკალური უპირატესობანი გააჩნია საქართველოს და თუ როგორ შეიძლება მათი გამოყენება. კეთილმოსურნე სოციალური მგეგმავი ორკესტრის დირექტორის როლში არსებობს მოსაზრება, რომ საქართველოს ფიზიკური და ადამიანური კაპიტალის დეფიციტი აქვს, მაგრამ ეს ერთადერთი პრობლემა არაა. მხოლოდ ეს რომ იყოს, საქართველოში ჩადებული ინვესტიციიდან მიღებული ამონაგები დიდი იქნებოდა და, შესაბამისად, ინტენსიურად მოხდებოდა კაპიტალდაბანდება უცხოეთიდან და უცხოური ფულით დაფინანსებული ტრენინგებიც ხშირად ჩატარდებოდა. ერთი მიზეზი იმისა, თუ რატომ არ ხდება ასე არც საქართველოში და არც სხვა განვითარებადი ქვეყნების უმრავლესობაში, „კოორდინაციის არქონაა“ (კაკაფონია). ამ იდეის კარგად გასაგებად საჭიროა გავიგოთ, რომ ერთმანეთთან დაკავშირებული ეკონომიკური ქმედებები ერთმანეთს აძლიერებენ. ამაზე ეკონომისტები ამბობენ, რომ ქმედებებს „დადებითი გარეგანი ეფექტები“ აქვთ. ამის კლასიკურ მაგალითად შეიძლება სილიკონის ველი განვიხილოთ: ეს გეოგრაფიული არეალი ძალიან მიმზიდველია პროგრამული უზრუნველყოფისა და კომპიუტერული ტექნოლოგიების წარმოებაში მომუშავე ახალი კომპანიებისთვის, რადგანაც იქ უკვე უამრავი იმავე პროფილის კომპანიაა ბაზირებული. სამგანზომილებიანი გრაფიკის სპეციალისტი გჭირდებათ? კომპანია გნებავთ დაიქირაოთ ელექტრონული კომერციის დასანერგად? საიმედო და მცოდნე პარტნიორ კომპანიას არჩევთ ერთობლივ პროექტებზე სამუშაოდ? – სილიკონის ველზე ყველაფერი მოიძებნება. მას შემდეგ, რაც სილიკონის ველი საინფორმაციო ტექნოლოგიების წარმატებული ჰაბი გახდა, ბევრმა ქვეყანამ სცადა მსგავსი სიმფონიის გამეორება. ზოგიერთმა – მაგალითად, ისრაელმა – ეს წარმატებით მოახერხა, ზოგიერთს კი მხოლოდ ცარიელი ინდუსტრიული პარკები და უქმად დახარჯული სუბსიდიები შერჩა. ამისდა მიუხედავად, ცხადია, რომ სამთავრობო პოლიტიკას კერძო ინვესტიციის გასაღვივებლად დიდი როლის თამაში შეუძლია, რადგანაც უყურადღებოდ მიტოვებულ კერძო მეწარმეებს კოორდინაციის პრობლემები ექმნებათ. თუკი ჩემი ბიზნესი მხოლოდ შენი ბიზნესის ტანდემში ყვავის და პირიქით, ერთ-ერთმა ჩვენგანმა პირველმა უნდა წამოიწყოს თავისი ბიზნესი, რათა მეორეს საქმიანობა მომგებიანი გახდეს. თუკი მთავრობა კოორდინაციას თავის თავზე აიღებს – მაგალითად, მიმართული სუბსიდიების სახით – შეიძლება ორივე ბიზნესი ერთდროულად იქნას წამოწყებული და კოორდინაციის პრობლემაც გადაიჭრება. მოსალოდნელი არაა, რომ საქართველო საინფორმაციო ტექნოლოგიების ჰაბი გახდეს, რადგანაც მისი წარსული ამ მხრივ მხოლოდ კომპიუტერების ამწყობი ინდუსტრიის დაფუძნების წარუმატებელ მცდელობას მოიცავს. თუკი საქართველოს ჰაბის სტრატეგიის გამოყენება უნდა, მან ეს თავის განსაკუთრებულ უპირატესობებზე დაყრდნობით უნდა გააკეთოს. ასეთი უპირატესობის მაგალითი მისი მდებარეობაა: ზუსტად სამხრეთ კავკასიის ცენტრში. საქართველო, როგორც კავკასიის სატრანსპორტო კორიდორის ლოგისტიკური ჰაბი საქართველოს ნამდვილად შეუძლია თავისი გეოგრაფიული მდებარეობის გამოყენება ინტეგრირებული კავკასიის სატრანსპორტო კორიდორის შესაქმნელად. ეს კვანძი გააერთიანებდა აეროპორტებს, საგზაო ტრანსპორტს, სარკინიგზო ხაზებს და საზღვაო გადაზიდვებს ფოთის პორტის მეშვეობით. თუ საქართველო მოახერხებს კერძო ინვესტიციების კოორდინირებას ამ ერთმანეთთან დაკავშირებულ ინდუსტრიებში, მას შეეძლება იაფი, უსაფრთხო და სწრაფი შუალედური გადაზიდვების სერვისის შეთავაზება ევროპაში, კავკასიასა და ცენტრალურ აზიაში მოქმედი ექსპორტიორებისა და იმპორტიორებისთვის. ასეთნაიად კომბინირებული ლოგისტიკური სერვისები ბუნებრივად ასარგებლებდნენ ერთმანეთს. ერთი შესაძლო სცენარით, საქონელი შემოვიდოდა ფოთში, რკინიგზით გაიგზავნებოდა აზერბაიჯანში და შემდეგ კასპიის ზღვის გავლით – ცენტრალურ აზიაში. სხვა სცენარის მიხედვით, საქონელი გადაიტვირთებოდა სატვირთო მანქანებში და გაიგზავნებოდა სომხეთში, ან საქართველოს სამხედრო გზის გავლით რუსეთში. საგზაო ტრანსპორტი ასარგებლებდა სარკინიგზოს და პირიქით, ხოლო ორივე ასარგებლებდა და მოგებას მიიღებდა საზღვაო ტრანსპორტისგან. ზემოთქმულის გათვალისწინებით, ლოგიკურია, რომ მცირე ბიუჯეტის მქონე სოციალურმა დამგეგმავმა საჯარო ინვესტიციისთვის რომელიმე კონკრეტული ინდუსტრია კი არ არჩიოს, არამედ საქონლის ტრანსპორტირებისა და სავაჭრო ოპერაციების ღირებულების შემცირებას ეცადოს. სავაჭრო დანახარჯების შემცირება დამცავი და სარეგულაციო ბარიერების მოხსნის გარდა, სატრანსპორტო და ლოგისტიკურ ინფრასტრუქტურაში ინვესტირებასაც გულისხმობს. სწორედ ამისთვისაა საჭირო საჯარო კაპიტალდაბანდება. აღსანიშნავია, რომ საქართველო უკვე ახორციელებს მრავალ პროექტს ამ მიმართულებით. ფოთის მისადგომებთან თავთხელი წყლების გაღრმავება დიდი მოცულობის სატვირთო გემების მიღებას გახდის შესაძლებელს; ბაქო-თბილისი-ყარსის უკვე თითქმის დასრულებული რკინიგზა საშუალებას მისცემს კომპანიებს, ტვირთები თურქეთიდან აზერბაიჯანში – ანუ ევროპიდან აზიაში – გადაზიდონ; გზების აღდგენა საგზაო გადაზიდვების ინტენსივობის გაზრდას ხდის შესაძლებელს. სხვათა შორის, მნიშვნელოვანია საქართველოს სამხედრო გზის აღდგენაც, რადგანაც რუსეთთან ერთადერთი ღია საგზაო საზღვარი ყაზბეგში სწორედ მასზე ძევს. ამ გზით რუსეთს შეეძლება მის მეგობარ სომხეთს დაუკავშირდეს. საგზაო პროექტების დაფინანსება გზის გამოყენების გადასახადის დაწესებით შეიძლება, სარკინიგზო გადაზიდვები კი საქართველოს რკინიგზის სარემონტო სამუშაოებს დააფინანსებს და მფლობელებს მოგებასაც მოუტანს. უნდა აღინიშნოს, რომ სამთავრობო ინვესტიცია ერთადერთი ინსტრუმენტი არაა საქართველოს ლოგისტიკური პოტენციალის სარეალიზაციოდ. უფრო მეტიც, შეზღუდული საბიუჯეტო შესაძლებლობების ფონზე სამთავრობო ინვესტირების რაუნდის შემდეგ, შესაძლებელია კერძო ინვესტორების მოზიდვასა და უცხოური ინვესტიციებზე ფიქრიც (მაგალითად, კონცესიების მეშვეობით). ვაჭრობა, დამოუკიდებლად ინფრასტრუქტურის ტიპისა, მარტივი და იაფი უნდა იყოს. სიტუაციას საქართველოსთვის ამ მხრივაც კარგი პირი უჩანს. უკვე არსებობს მომგებიანი სავაჭრო შეთანხმებები მნიშვნელოვანი სავაჭრო პარტნიორების უმრავლესობასთან, მარტივი საბაჟო და სასაზღვრო პროცედურები, მცირე ბიუროკრატიული ბარიერები და ჯანსაღი, არაკორუფციული გარემო. თუმცა, საკვანძო პრობლემა ისაა, რომ საქართველო ჯერჯერობით მხოლოდ ნაწილი თუა კავკასიის სავაჭრო კორიდორისა. ამ კორიდორში ჯერ კიდევ მრავალი საცობია; მაგალითისთვის აზერბაიჯანსა და ყაზახეთში არსებული ინფრასტრუქტურული პრობლემები გამოდგება. ამიტომ, არსებობს საჭიროება საერთაშორისო კოორდინაციის, დიპლომატიისა და მოკავშირული გაერთიანებების დაფუძნების. ბოლოს კი აღვნიშნოთ, რომ საქართველომ, როგორც მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის წევრმა, ეფექტურად უნდა გამოიყენოს მის ხელთ არსებული ბერკეტები თავისი მეზობლების – მაგალითად, თურქეთის – პროტექციონისტულ პოლიტიკასთან საბრძოლველად. რა თქმა უნდა, საქართველოს აქვს სხვა სიმფონიების განხორციელების პოტენციალიც, თუმცა, ყოველ ასეთ წამოწყებას თავისი საქმის მცოდნე დირიჟორი დასჭირდება.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=1321	http://www.iset.ge/blog/?p=2273
<span style="color: #000000;"> “Lion cubs are equal, be they male or female”, Shota Rustaveli </span> On the 8th of March, Georgia joined many other countries around the world in celebrating the International Women’s Day. While this particular way of appreciating the many contributions of the Georgian women may be said to have been inherited from the Soviet Union, women have historically played very important roles in Georgian society and politics. The most prominent among them were Medea of Colchis, St. Nino, who brought orthodox Christianity to our country, and “King” Tamar, who ruled the state in its “Golden Age“. It was during this “Golden Age“, as early as in the 12th century, that Shota Rustaveli wrote, “Lion cubs are equal, be they male or female”. Despite these early feminist tendencies, partriarchal traditions remain deeply rooted in Georgia’s society. In particular, Georgians remain convinced that it is up to the men to provide for their families. For instance, according to 2010 Caucasus Barometer data, 83% of Georgians believe that men should be the major breadwinners in the family. That said, only 36% considered this to be really the case. Moreover, 39% believed that the main breadwinning function is actually performed by Georgian women, not men. Regardless of local traditions and norms, gender equality has been internationally recognized as an important milestone in a country’s development. It is regarded as a basic human right, and is also one of UN Millennium Development Goals (MDGs) for 2015. But does gender equality promote economic growth? If so, in what way? <span id="more-1321"></span> Gender equality and growth: why are good times supposed to be good for women? , as defined by the UN, is about “equal rights, responsibilities and opportunities of women and men, girls and boys”. The concept encompasses many difficult-to-measure aspects of social life – customs, traditions, attitudes and believes. Here I will focus on a particular measure of gender equality commonly used in economics – female Labor Force Participation (LFP). There is a vast economic literature analyzing the relationship between gender equality in terms of LFP and welfare. Even though there is no agreement as to what causes what (women’s LFP increases welfare, or greater welfare increases women’s LFP), there is consensus among the researchers that “good times are good for women” (Dollar & Gatti, 1999). In other words, economic prosperity and welfare go hand in hand with female LFP. A rather simple (if not simplistic) theoretical explanation for the empirical observation that relative wages of women rise as countries industrialize was offered by Galor and Weil (1996). According to them, the process of industrialization increases the ratio of capital per worker, which raises the relative wages for females. This happens because machines can substitute for brute male force while at the same time creating job opportunities for gentle and patient female operators. In other words, the process of industrialization tends to offer greater rewards for skills in which women have a comparative advantage – such as fine motor skills in textiles (US and UK in the 19th century) or electronics (present day Asia). As the opportunity cost of not working in the modern industrial sector goes up, women increase labor force participation. As a consequence, fertility rates decline and capital per worker ratio increases even more, further stimulating economic growth and female LFP. In this way, the theory claims, female LFP and economic development reinforce each other. So far so good, however, the empirical relationship between LFP and economic development is not always positive. Rather, at low levels of economic development, female LFP tends to decrease as GDP per capita goes up. As observed by Goldin (1990 and 1994), female LFP starts increasing only beyond a certain threshold of GDP per capita, resulting in a puzzling U-shaped relationship. <span style="color: #808080;"> U-shaped relationship between relative female Labor Force Participation (LFP) and economic development </span> Several explanations emerged in response. One explanation is related to fertility and infant mortality dynamics at low levels of income. High infant mortality in low-income countries creates the incentives for families to have more children than the actual “desired” number (whatever it is), as a sort of old age insurance. As income levels and welfare rise, however, the quality of healthcare services tends to improve fairly fast, leaving families with more children than they have anticipated. Thus, up to a certain threshold level of income, economic development and related declines in child mortality leave mothers with less and less time available for participating in the labor force. Yet another, complementary explanation is that at low levels of income, economic development is mainly achieved through the expansion of traditional industries, such as agriculture, arts and crafts, which are not “rival” to child rearing. Thus, while being informally involved in the traditional sector, women remain outside the formal labor force statistics in low income countries. Are good times good for Georgian women? With per capita income of 5,036 international $ in 2010, Georgia finds itself near the threshold income level (6,667 international $) of the Goldin curve. While not an outlier, Georgia has higher “gender equality“ than the Goldin curve predicts, implying that Georgian female LFP relative to male is higher than the average for countries with similar level of income per capita. And the process of gender equalization and female empowerment is clearly gaining momentum! While the ratio of female to male LFP stayed roughly the same over the last decade (75%), the wage gap between Georgian men and women has been slowly but steadily closing since 2005. In 2011, the average female wage amounted to 60% of that of men. This is exactly what Galor and Weil model would have predicted. Moreover, many Georgian women are selling their child-rearing and housekeeping skills abroad by serving (often illegally) as nannies and housekeepers. As Labadze and Tukhashvili (2012) estimate, the women’s share among Georgian labor migrants increased from 40% in 2002 to 43.4% in 2008. Additionally, as Dushuashvili (2012) points out, with Russia closing its borders, Georgian women are actively migrating to Greece and Turkey. The share of remittances from these countries has consequently increased from 3% in 2007 to 14% in 2012. If women are indeed gaining economic power in terms of relative wages, one would expect their bargaining power inside the household to increase as well. One indication of this is the dramatic increase in divorce rates experienced by Georgia in recent years, more than doubling between 2005 and 2011 (from 4 to 9 per thousand of population). In light of this, can we say that good times are indeed good for Georgian women? I will let the reader judge…	„ლეკვი ლომისა სწორია, ძუ იყოს, თუნდა ხვადია” – შოთა რუსთაველი 8 მარტს საქართველოში მრავალი სხვა ქვეყნის მსგავსად ქალთა საერთაშორისო დღეს აღნიშნავენ. მიუხედავად იმისა, რომ ამ დღის აღნიშვნა საბჭოთა მემკვიდრეობის ნაწილია, ქართველი ქალების დაფასებისა და პატივისცემის ტრადიცია უახლესი ისტორიის მიღწევა ნამდვილად არ ყოფილა. ქალები ისტორიულად ყოველთვის მნიშვნელოვან როლს ასრულებდნენ ჩვენი ქვეყნის საზოგადოებასა და პოლიტიკაში. საქართველოს ისტორიიდან ყველაზე ცნობილი და გავლენიანი ქალებიდან აღსანიშნავია კოლხი მედეა, ქვეყნის განმანათლებელი წმინდა ნინო და  თამარ მეფე. სწორედ ამ უკანასკნელის „ოქროს ხანად“ წოდებული მეფობის ჟამს, ჯერ კიდევ XII საუკუნის დასაწყისში შოთა რუსთაველი წერდა: „ლეკვი ლომისა სწორია, ძუ იყოს, თუნდა ხვადია“. ადრეული ფემინისტური ტენდენციების გვერდით პარტრიარქალური ტრადიციები ქართულ საზოგადოებაში მაინც ღრმადაა ფესვებგადგმული. კერძოდ, ქართველებს დღესდღეობითაც მიიჩნევენ, რომ ოჯახის მატერიალური უზრუნველყოფა მამაკაცის მოვალეობაა. კავკასიის ბარომეტრის 2010 წლის მონაცემების მიხედვით, გამოკითხული ქართველების 83% დარწმუნებულია, რომ ოჯახისთვის პურის ფული კაცმა უნდა იშოვოს. მიუხედავად ამისა, გამოკითხულთა მხოლოდ 36% ადასტურებს, რომ ეს რეალურად ხდება. მეტიც, 39%-ს შთაბეჭდილება რჩება, რომ მარჩენალის ფუნქციას ქართული ოჯახების უმრავლესობაში რეალურად ქართველი ქალები (და არა კაცები) ასრულებენ. მსოფლიოში გენდერული თანასწორობა ადამიანის ძირითად უფლებადაა მიჩნეულია. აღქმულია რა განვითარების მნიშვნელოვან ინდიკატორად, გენდერული თანასწორობა 2015 წლისთვის გაეროს ათასწლეულის განვითარების გაცხადებული მიზნებიდან ერთ-ერთია. თუმცა ჩნდება კითხვა: ნამდვილად უწყობს ხელს თუ არა გენდერული თანასწორობა ეკონომიკურ ზრდასა და განვითარებას? და თუ ეს მართლაც ასეა, მაშინ რა მექანიზმით? გენდერული თანასწორობა და ეკონომიკური ზრდა: რატომ არის მიჩნეული ეკონომიკური აღმავლობის პერიოდი ქალებისათვის სასარგებლოდ? გენდერული თანასწორობა, როგორც გაერო განმარტავს, არის „ქალებისა და მამაკაცების, გოგონებისა და ბიჭების თანაბარი უფლებები, მოვალეობები და შესაძლებლობები“. ეს ცნება მოიცავს საზოგადოებრივი ცხოვრების ბევრ რთულად გასაზომ ასპექტს: წეს-ჩვეულებებს, ტრადიციებს, შეხედულებებსა და დამოკიდებულებებს. ამ სტატიაში მე ყურადღებას გავამახვილებ ეკონომისტების მიერ გენდერული თანასწორობის ოპერაციონალიზაციისთვის ფართოდ გამოყენებულ კონკრეტულ მაჩვენებელზე – ქალთა სამუშაო ძალაში ჩართულობაზე (LFP-Labor Force Participation). გენდერულ თანასწორობასა (სამუშაო ძალაში ჩართულობის თვალსაზრისით) და კეთილდღეობას შორის ურთიერთკავშირის შემსწავლელი ვრცელი ეკონომიკური ლიტერატურა არსებობს. მიუხედავად აზრთა სხვადასხვაობისა მიზეზობრივი კავშირის მიმართულებასთან დაკავშირებით, მეცნიერები თანხმდებიან, რომ „ეკონომიკური აღმავლობის პერიოდი, როგორც წესი, სასარგებლოა ქალებისთვის“ (Dollar & Gatti, 1999). სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ეკონომიკური აღმავლობისა და კეთილდღეობის მაჩვენებლები ხელიხელჩაკიდებული მოძრაობს ქალთა სამუშაო ძალაში ჩართულობის მაჩვენებელთან. გალორმა და უაილმა (1996) შემოგვთავაზეს საკმაოდ მარტივი (თუ არა უმარტივესი) თეორიული ახსნა იმ ემპირიული დაკვირვებისა, რომ ქალების ფარდობითი ხელფასი ზრდადია ქვეყანის ინდუსტრიალიზაციის მაჩვენებლის მატებასთან ერთად. მათი შეხედულებით, ინდუსტრიალიზაციის პროცესი ზრდის კაპიტალს ერთ დასაქმებულზე, რომელიც თავის მხრივ, იწვევს ქალების შედარებითი ხელფასების მატებასაც. ეს პროცესი ხდება იმიტომ, რომ მანქანა-დანადგარები ადვილად ანაცვლებენ მამაკაცის ფიზიკურ ძალას და ამავე დროს ქმნიან სამუშაო შესაძლებლობებს ნაზი და მოთმინების უნარის მქონე ქალი ოპერატორებისათვის. სხვა სიტყვებით, ინდუსტრიალიზაციის პროცესი უფრო აჯოლდოვებს იმ უნარებს, რომელშიც ქალებს შედარებითი უპირატესობა გააჩნიათ, მაგალითად, საკმაოდ კარგი მოტორული უნარ-ჩვევები ტექსტილის ინდუსტრიაში (აშშ და დიდი ბრიტანეთი მე-19 საუკუნეში) ან ელექტრონიკაში (დღევანდელი აზია). ვინაიდან მუშაობაზე უარის თქმის ალტერნატიული დანახარჯი თანამედროვე ინდუსტრიულ სექტორში ზრდადია, ქალები უფრო მეტად ერთვებიან სამუშაო ძალაში. შედეგად, შობადობა მცირდება (რადგან ქალებს ნაკლები დრო რჩებათ ბავშვების მოსავლელად) და კაპიტალის ერთ დასაქმებულთან თანაფარდობა კიდევ უფრო იზრდება, ასტიმულირებს რა დამატებით ეკონომიკურ ზრდას და ქალთა სამუშაო ძალაში ჩართულობას. ამ გზით ქალთა სამუშაო ძალაში ჩართულობა და ეკონომიკური განვითარება ერთმანეთს განამტკიცებს. ემპირიული კავშირი სამუშაო ძალაში ჩართულობასა და ეკონომიკურ განვითარებას შორის, თეორიულისგან განსხვავებით, ყოველთვის დადებითი არ არის. ეკონომიკური განვითარების დაბალ დონეზე,  ქალთა სამუშაო ძალაში ჩართულობას ერთ სულ მოსახლეზე გაანგარიშებული მშპ-ს ზრდასთან ერთად კლების ტენდენცია აქვს. გოლდინის (1990 და 1994) დაკვირვებების მიხედვით, ქალთა სამუშაო ძალაში ჩართულობის მაჩვენებელი მხოლოდ მას შემდეგ იწყებს ზრდას, რაც ერთ სულ მოსახლეზე გაანგარიშებული მშპ გარკვეულ დონეს მიაღწევს. U-ფორმის ურთიერთმიმართება ქალთა სამუშაო ძალაში ჩართულობის შეფარდებით მაჩვენებელსა და ეკონომიკურ განვითარებას შორის დაკვირვების შედეგების ახსნა რამდენიმენაირად შეიძლება. ერთი შესაძლო ახსნა უკავშირდება შემოსავალის დაბალ დონეზე ქვეყნებში არსებულ შობადობასა და ჩვილთა სიკვდილიანობის დინამიკას. ჩვილთა სიკვდილიანობის მაღალი დონე დაბალი შემოსავლის მქონე ქვეყნების ოჯახებში ქმნის სტიმულს გააჩინონ „სასურველზე“ (რაც უნდა იყოს ეს რიცხვი) მეტი შვილი. შემოსავლების დონისა და კეთილდღეობის ზრდასთან ერთად ჯანდაცვის მომსახურების ხარისხიც სწრაფად უმჯობესდება. შესაბამისად, ოჯახები აღმოაჩენენ, რომ იმაზე უფრო მეტი შვილი ჰყავთ, ვიდრე გეგმავდნენ. ამდენად, შემოსავლის გარკვეულ ზღვრულ დონემდე, ეკონომიკის საწყისი განვითარება და მასთან დაკავშირებული ბავშვთა სიკვდილიანობის შემცირება დედებს  უფრო და უფრო ნაკლებ დროს უტოვებს სამუშაო ძალაში ჩასართავად. კიდევ ერთი ახსნა არის ის, რომ შემოსავალის დაბალ დონეზე ეკონომიკური განვითარება ძირითადად ისეთი ტრადიციული ინდუსტრიების გაფართოებით მიიღწევა, როგორიცაა მაგალითად, სოფლის მეურნეობა, ხელოვნება და ხალხური რეწვა. ამგვარი საქმიანობა, როგორც წესი, შეთავსებადია ბავშვთა აღზრდასთან და შესაბამისად, ტრადიციულ სექტორში არაოფიციალური ჩართულობის გამო დაბალი შემოსავლების მქონე ქვეყნებში მონაცემები ქალების დასაქმებაზე ფორმალური სამუშაო ძალის სტატისტიკის მიღმა რჩება. არის კი ეკონომიკური აღმავლობის პერიოდი სასარგებლო ქართველი ქალებისათვის? საქართველო 2010 წელს ერთ სულ მოსახლეზე $5,036 შემოსავალის დონით გოლდინის მრუდის შემოსავლის ზღვრულ მაჩვენებელთან ($6,667) საკმაოდ ახლოს მდებარეობს. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველო სხვა მსგავსი შემოსავლის მქონე ქვეყნებისგან ძალიან არ გამოირჩევა, მას მაინც აქვს გენდერული თანასწორობის უფრო მაღალი მაჩვენებელი, ვიდრე ამას გოლდინის მრუდი წინასწარმეტყველებს. თავის მხრივ, ეს გულისხმობს, რომ ქალთა სამუშაო ძალაში ჩართულობა მამაკაცებთან შედარებით საქართველოში უფრო მაღალია, ვიდრე საშუალოდ სხვა მსგავსი შემოსავალის მქონე ქვეყნებში. საქართველოში გენდერული გათანაბრებისა და ქალთა გაძლიერების ეს პროცესი დროთა განმავლობაში შესამჩნევი ხდება. მიუხედავად იმისა, რომ ქალთა სამუშაო ძალაში ჩართულობის ფარდობითი მაჩვენებელი დაახლოებით უცვლელია გასული ათწლეულის განმავლობაში (75%), ქართველი კაცებისა და ქალების ხელფასებს შორის სხვაობა ნელა, მაგრამ სტაბილურად იკლებს 2005 წლიდან. უკვე 2011 წელს კი მდედრობითი სქესის საშუალო ხელფასი მამაკაცთა საშუალო ხელფასის 60%-ს შეადგენდა. ამგვარი განვითარება ეთანხმება და ამყარებს გალორისა და უაილის მოდელის ლოგიკას. უფრო მეტიც, ბევრი ქართველი ქალი საზღვარგარეთ (ხშირად არალეგალურად) ბავშვის მომვლელად ან ოჯახის დიასახლისად მუშაობით ახერხებს, რომ ბავშვის აღზრდისა და საოჯახო მომსახურების უნარები შრომის ბაზარზე „გაყიდოს“. ლაბაძისა და ტუხაშვილის (2012) შეფასებით, ქალთა წილი ქართველ შრომით მიგრანტებში 2002 წელს 40%-დან 2008 წელს 43.4%-მდე გაიზარდა. გარდა ამისა, როგორც დუშუაშვილი (2012) აღნიშნავს, რუსეთთან საზღვრის დახურვის გამო, ქართველი ქალები აქტიურად მიგრირებენ საბერძნეთსა და თურქეთში, ამ ქვეყნებიდან ფულადი გზავნილების წილი კი 2007 წელს 3%-დან 2012 წელს 14%-მდე გაიზარდა. თუ ქალები მართლაც იძენენ ეკონომიკურ ძალაუფლებას შემოსავლის თვალსაზრისით, მაშინ გასაკვირი არ უნდა იყოს, რომ მათი ეკონომიკური ძალაუფლება ოჯახშიც იზრდება. ამის ერთ-ერთ დადასტურებად საქართველოში ბოლო წლების განმავლობაში განქორწინების დონის დრამატული მატება გვევლინება. ათას მოსახლეზე განქორწინებების რიცხვი 2005 და 2011 წლებს შორის 4-დან 9-მდე გაიზარდა. ამ ფონზე, შეგვიძლია კი დამაჯერებლად ვამტკიცოთ, რომ ეკონომიკური აღმავლობის პერიოდი სარგებლის მომტანია ქართველი ქალებისათვის? ამ საკითხზე დასკვნის გაკეთება მკითხველისთვის მიმინდვია…

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=1277	http://www.iset.ge/blog/?p=2263
Georgia is flooded with cheap Turkish products: tasteless winter tomatoes, clothes, construction materials, you name it. Turkish goods are everywhere – in specialized shops in central Tbilisi, supermarkets, and the Eliava Bazroba. Is this happening because Turkey is our neighbor, because Georgian people love Turkish products, or what? Turkish exports to Georgia have been growing very fast since the Rose Revolution but they received an additional push in 2009, following the signing of a bilateral free trade agreement (FTA) between the two countries in November 2008. At $1.4bln (17% of total imports), Turkey was by far the largest source of imported goods to Georgia in 2012, with Azerbaijan, Ukraine, China, Germany and Russia trailing far behind. Conversely, the FTA had no visible impact on the Georgian exports to Turkey. In 2012, Georgia’s exports to Turkey amounted to a meager $142mln, significantly less than in 2008. Now, while the availability of cheap Turkish goods does undoubtedly benefit the majority of Georgian consumers, the same cannot be said of many Georgian producers and those consumers who lost their jobs or had their wages cut due to competition with Turkish imports. Thus, an argument could be made in favor of revoking the FTA or offering selective protection or subsidies to specific sectors of the Georgian economy. <span id="more-1277"></span> There are different viewpoints on whether protection of domestic industries is desirable in the first place. Before the rise of modern economics, most countries stuck to a policy of promoting exports and discouraging imports. This was the doctrine of mercantilism , personified in Jean-Baptiste Colbert (1619-1683), the famous minister of finance under the French king Louis XIV. Then, in the 19<sup>th</sup> century, liberal economists pointed out to the advantages of open markets and free trade. The politically most influential ideas in this respect were due to David Ricardo (1772-1823), a London businessman who wanted to convince his government to reduce trade barriers. He invented the Ricardo Model, a benchmark of trade economics still today. <!--more--> While in the 19<sup>th</sup> century most economists agreed that free trade was beneficial in general, thinkers like Friedrich List (1789-1846) claimed that there were benefits from temporarily protecting the so called infant industries. The infant industry argument applies to those sectors of the economy that are capable of competing internationally if allowed to grow and reach critical size and maturity. According to this line of thought, protective measures should be abolished once an infant industry matures and reaches productivity levels that allow it to compete internationally. If exposed to international competition at an early stage of development, such an industry would be doomed to extinction. While more nuanced and mathematically sophisticated, much of the debate in modern international economics still oscillates between Ricardo and List, i.e. free trade and infant industry protection. Protectionist policies could be supported for other reasons as well. For instance, a large country (or customs union) may want to protect its domestic market in order to create the incentives for foreign producers to locate own production or assembly plants in that market. This has been the rationale for the massive Japanese and Korean Foreign Direct Investment in the US and EU automotive industries. Protection-induced technology-intensive FDI created hundreds of thousands of jobs and provided for technological spillovers to other sectors of the economy. Before we subscribe to the protectionist view, it is important to realize that a) this argument does not apply to Georgia given the small capacity of its domestic market and b) because Georgia is small, it can only receive FDI by lowering the cost of trading and gaining access to large neighboring markets such as Turkey, Azerbaijan and, eventually, Russia. Already today, the FTAs that Georgia has with Turkey and Azerbaijan (the major destination for Georgian exports) provide incentives for Turkish and Azeri businesses to locate production in Georgia so as to export – at very low cost and no customs tariffs charged – back to their domestic markets. This, for instance, has been the rationale for Turkish investment in the Georgian light industry (mostly in Batumi and Ajara). As a result, Georgian exports of “women’s blouses” (according to GeoStat) to Turkey reached $7.3mln in 2012, up more than 20% compared with 2011. Hopefully, this is just the beginning. Given Georgia’s renewed commitment to developing and modernizing its agriculture, it may want to review its trade policy with respect to certain branches of agricultural production (winter tomatoes, for example). Since Georgia is a WTO member, however, its policy choices are limited. If Turkey is bending or breaking the rules to block imports from Georgia, then the dispute settlement mechanism is the way to go. It takes time, but this is how civilized countries are supposed to solve these sorts of disputes. While Georgia may not be able to reinstall border tariffs, it could provide selective protection through measures included in the so-called “green box support” such as subsidies and government programs that are deemed to be minimally or non-distortive. For example, included in this category are government expenditures on research and development, infrastructure, decoupled payments to farmers, etc. They all cost money, unlike an import tariff that actually raises revenue, so they may not present an attractive alternative. Insurance schemes for farmers (price or income insurance, for example) are also “green box”, although they can clearly distort incentives. Finally, a word of warning. When considering protective measures in agriculture, the government should not lose sight of consumer interests. International commodity prices have been very high in recent years, forcing many governments to block exports or lower import tariffs so as to reduce domestic prices and gain political stability. The latter is not something the new Georgian government would want to risk.	ქართული ბაზარი გადავსებულია თურქეთის იაფფასიანი პროდუქციით: უგემური ზამთრის პომიდვრით, ტანსაცმლით, სამშენებლო მასალებითა თუ რაც გნებავთ. თურქული საქონელი ყველგანაა – თბილისის ცენტრიში მდებარე სპეციალიზებულ მაღაზიებში, სუპერმარკეტებსა და ელიავას ბაზრობაზე. რა არის ამის მიზეზი? ის, რომ თურქეთი ჩვენი მეზობელია თუ ის, რომ ქართველ ხალხს თურქული პროდუქცია უყვარს?   თურქეთიდან საქონლის იმპორტი საქართველოში ძალიან სწრაფი ტემპით იზრდება ვარდების რევოლუციის შემდეგ, თუმცაღა ეს ტემპი კიდევ უფრო გაიზარდა 2009 წელს, მას შემდგეგ, რაც ხელი მოეწერა ხელშეკრულებას ორმხრივი თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმების შესახებ (FTA, 2008 წლის ნოემბერი). 2012 წელს 1.4 მილიარდი აშშ დოლარის ღირებულების იმპორტი (მთლიანი იმპორტის ღირებულების 17%) საქართველოში განხორციელდა სწორედ თურქეთიდან, რომელმაც უკან ჩამოიტოვა აზერბაიჯანი, უკრაინა, ჩინეთი, გერმანია და რუსეთი. ამის საპირისპიროდ, FTA-ს არ ჰქონია შესამჩნევი გავლენა საქართველოდან თურქეთში ექსპორტის მაჩვენებლებზე. 2012 წელს საქართველოდან თურქეთში ექსპორტის ღირებულებამ შეადგინა სულ რაღაც 142 მილიონი დოლარი, რაც 2008 წლის აღნიშნულ მაჩვენებელზე მნიშვნელოვნად ნაკლებია. ახლა, მაშინ როცა ეჭვგარეშეა, რომ ქართველ მომხმარებელთა ძირითადი ნაწილი სარგებელს იღებს თურქულ იაფასიან საქონელზე ხელმისაწვდომობით,  იგივეს თქმა არ შეგვიძლია იმ ქართველ მწარმოებლებსა და მომხმარებლებზე, რომელთაც დაკარგეს თავიანთი სამუშაო ადგილები ან შეუმცირდათ ხელფასები თურქულ იმპორტთან კონკურენციის გამო. მაშასადამე, შეიძლება წამოვჭრათ არგუმენტი FTA-ის გაუქმების, შერჩევითი დაცვის ან გარკვეული სექტორებისთვის სუბსიდიების შეთავაზების შესახებ. არსებობს სხვადასხვა მოსაზრება იმის შესახებ, თუ რამდენად სასურველია შიდა ინდუსტრიების დაცვა. თანამედროვე ეკონომიკური თეორიების წინა პლანზე წამოწევამდე უმეტესი ქვეყანა ატარებდა ექსპორტის წახალისებისა და იმპორტის შეფერხების პოლიტიკას. სწორედ ეს იყო მერკანტილიზმის დოქტრინა, რომელიც ჩამოაყალიბა საფრანგეთში ლუი -ის კარზე მოღვაზე ფინანსთა მინისტრმა, ჯინ-ბაპტისტ კოლბერტმა (1619-1683). მე-19 საუკუნეში კი ლიბერალმა ეკონომისტებმა აღნიშნეს ღია ბაზრებისა და თავისუფალი ვაჭრობის უპირატესობები. პოლიტიკურად ყველაზე უფრო გავლენიანი იდეები ამ საკითხში ჩამოაყალიბა დავიდ რიკარდომ (1772-1823), ლონდონელმა ბიზნესმენმა, რომელსაც უნდოდა დაეწმუნებინა თავისი ქვეყნის მთავრობა, რომ შეემცირებინა სავაჭრო ბარიერები. მან შექმნა რიკარდოს მოდელი, რომელიც დღესაც კი საერთაშორისო ვაჭრობის ეკონომისტებისთვის მისაბაძ მოდელს წარმოადგენს. მიუხედავად იმისა, რომ მე-19 საუკუნეში ეკონომისტთა დიდი ნაწილი თანხმდებოდა, რომ თავისუფალი ვაჭრობა, ზოგადად, სასარგებლოა, ფრედერიკ ლისტის (1789-1846) მიმდევრები ამტკიცებენ, რომ დროებითი პროტექციონიზმი სარგებლობის მომტანია ე.წ. ახალგაზრდა ინდუსტრიებისთვის. ახალგაზრდა ინდუსტრიების არგუმენტი გამოიყენება იმ სექტორებისთვის, რომლებსაც ექნებოდათ კონკურენტუნარიანობის პოტენციალი საერთაშორისო არენაზე, თუკი მიეცემოდათ ზრდის საშუალება, თუ მიაღწევდნენ წარმოების გარკვეულ მასშტაბს და საკმარისად მომწიფდებოდნენ. ამ მიმდევრობის მიხედვით, დამცავი მექანიზმები უნდა გაუქმდეს მას შემდეგ, რაც ახალგაზრდა ინდუსტრიები მიაღწევენ მწარმოებლურობის ისეთ დონეს, რომელიც კონკურენტუნარიანს გახდის მათ საერთაშორისო ბაზარზე.  თუკი ამ ინდუსტრიებს საწყის სტადიაზევე მოუწევდათ საერთაშორისო კონკურენციაში ჩაბმა თავდაპირველი დაცვის გარეშე, მაშინ  ისინი განწირულნი იქნებოდნენ მარცხისა და ლიკვიდაციისათვის. მიუხედავად უფრო მეტი ნიუანსებისა და მათემატიკური დახვეწილობისა, თანამედროვე საერთაშორისო ვაჭრობის ეკონომისტებს შორის დებატების დიდი ნაწილი მაინც რიკარდოსა და ლისტის შეხედულებებს, ანუ თავისუფალ ვაჭრობასა და ახაგაზრდა ინდუსტრიების დაცვის საკითხებს ეძღვნება. პროტექციონისტული პოლიტიკის მხარდაჭერა სხვა მიზეზებითაც შეიძლება იყოს განპირობებული. მაგალითისთვის, დიდ ქვეყნებს (ან საბაჟო კავშირებს) შეიძლება უნდოდეთ, დაიცვან თავიანთი შიდა ბაზრები და სტიმული მისცენ უცხოელ მწარმოებლებს, რომ განათავსონ თავიანთი წარმოება ან გააერთიანონ ქარხნები მათ ბაზარზე. ეს იყო მიზეზი იაპონიისა და კორეის მასობრივი პირდაპირი უცხოური ინვესტიციებისა (FDI) ამერიკის შეერთებულ შტატებსა და ევროკავშირის საავტომობილო ინდუსტრიაში. სწორედ პროტექციონიზმით იყო გამოწვეული ტექნოლოგიურად ინტენსიური პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები, რომელმაც ხელი შეუწყო ასობიტ ათასი სამუშაო ადგილის წარმოქმნას და ტექნოლოგიური პროგრესის გავრცელებას სხვა სექტორებშიც. სანამ ჩვენ გავიზიარებდეთ პროტექციონისტულ შეხედულებას, მნიშვნელოვანია, რომ გავაანალიზოთ შემდეგი საკითხები: ა) ეს არგუმენტი არ შეეფერება საქართველოს მგომარეობას მისი შიდა ბაზრის სუსტი შესაძლებლობებიდან გამომდინარე და ბ) რადგან საქართველო არის პატარა ქვეყანა, მას პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მიღება შეუძლია მხოლოდ ვაჭრობის ხარჯების შემცირებითა და მეზობელი ქვეყნების ბაზრებზე (როგორებიცაა თურქეთი, აზერბაიჯანი, დაბოლოს რუსეთი) შეღწევით.  უკვე დღეს, თავისუფალი სავაჭრო შეთანხმებები, რომლებიც საქართველოს გააჩნია თურქეთსა და აზერბაიჯანთან (რომელიც გამოირჩევა საქართველოს ექსპორტის ძირითადი წილით), თურქულ და აზერბაიჯანულ ბიზნესებს აძლევს სტიმულს, რათა განათავსონ თავიანთი წარმოება საქართველოში, რათა ისარგებლონ დაბალი ხარჯებითა და სატარიფო ბარიერების არარსებობით და მოახდინონ ექსპორტირება საქართველოდან თავიანთ ქვეყნებში.   სწორედ ეს იყო მიზეზი თურქეთთან თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ ხელშეკრულების გაფორმების შემდეგ თურქული ინვესტიციების ზრდისა ქართულ მსუბუქ ინდუსტრიაში (ძირითადად, ბათუმსა და აჭარაში). შედეგად, საქართველოდან თურქეთში ქალის ბლუზების ექსპორტის ღირებულებამ მიაღწია 7.3 მილიონ დოლარს 2012 წელს (საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მონაცემების მიხედვით), რაც 20%-ით მეტია 2011 წლის აღნიშნულ მაჩვენებელთან შედარებით. იმედია, რომ ეს მხოლოდ დასაწყისია. იმის გათვალისწინებით, რომ საქართველომ განაახლა სოფლის მეურნეობის სექტორის განვითარებისა და მოდერნიზების მხარდამჭერა, შეიძლება საჭირო იყოს ქვეყნის სავაჭრო პოლიტიკის განახლებაც სოფლის მეურნეობის ძირითადი წარმოების განშტოებების მიხედვით (მაგალითად, ზამთრის პომიდვრების). იმის გამო, რომ საქართველო არის მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის წევრი, მისი საგარეო ვაჭრობის პოლიტიკის არჩევანი შეზღუდულია. თუკი თურქეთი გადაუხვევს ან დაარღვევს წესებს და დაბლოკავს საქართველოდან იმპორტს, მაშინ დავების მოგვარების მექანიზმთან გვექნება საქმე. ამას სჭირდება დრო, მაგრამ სწორედ ასე წყვეტენ მსგავსი ტიპის დავებს მსოფლიოს განვითარებული ქვეყნები. მაშინ, როცა საქართველოს არ შეუძლია გადახედოს სასაზღვრო სატარიფო პოლიტიკას, მას შეუძლია შემოიღოს შერჩევითი დაცვა ე.წ. „მწვანე ყუთების“ მეშვეობით, როგორებიცაა სუბსიდიები და სამთავრობო პროგრამები, რომლებიც გამოყენებული იქნება მინიმალურად და არ გამოიწვევს ეკონომიკაში დიდ რყევებს. მაგალითად, ამ კატეგორიაში შედის სამთავრობო ხარჯები კვლევებსა და განვითარებაზე, ინფრასტრუქტურაზე, ფერმერებისათვის განსხვავებულ გადასახადებზე და ა.შ.. განსხვავებით იმპორტის ტარიფების შეცვლისა, ყველაფერი ეს დაკავშირებულია ხარჯებთან, რომლებიც თავის მხრივ, პირიქით, ზრდიან შემოსავლებს, ასე რომ შერჩევითი დაცვა შეიძლება არ წარმოადგენდეს მიმზიდველ ალტერნატივას. ამასთან ერთად, ფერმერებისთვის სადაზღვევო სქემებიც (მაგალითად, საფასო თუ შემოსავლის დაზღვევები), ფაქტობრივად,  „მწვანე ყუთებს“ წარმოადგენენ, თუმცა ისინი ამახინჯებენ ეკონომიკურ სტიმულებს. და ბოლოს, გაფრთხილების სახით: სოფლის მეურნეობის სექტორში დამცავი მექანიზმების განხილვის პროცესში მთავრობამ არ უნდა დაივიწყოს მომხმარებელთა ინტერესები. ბოლო წლებში საერთაშორისო საქონლის ფასები ძალიან მაღალი იყო, რამაც ბევრი მთავრობა აიძულა, დაებლოკა ექსპორტი ან შეემცირებინა ტარიფები ქვეყნის შიდა ფასების შესამცირებლად და პოლიტიკური სტაბილურობის მოსაპოვებლად. ეს უკანასკნელი კი, ნამდვილად არ წარმოადგენს იმ ობიექტს, რომელიც საქართველოს ახალმა მთავრობამ რისკზე უნდა დადოს.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=1239	http://www.iset.ge/blog/?p=2243
The Consumer Confidence Index (CCI) attempts to capture the expectations of consumers about the future development of the economy.  According to economic theory, optimistic consumers are willing to spend more money and reduce their savings, while pessimistic consumers do the opposite. This is consistent with the intuition that consumption activity and saving behavior are driven by the expectations of the future. Beyond that, the CCI can be a powerful indicator of the well-being of the economy. Why? If indeed the consumption behavior is driven by expectations, these expectations are likely to become self-fulfilling prophecies. Optimistic consumers are inclined to spend more money. This stimulates the economy, leading to a higher economic output. Expectations are fulfilled! Pessimistic consumers, on the other hand, cut down spending, and the decline in demand will affect the economy negatively. Again, expectations are fulfilled! The phenomenon of self-fulfilling prophecies can be most vividly exemplified by price fluctuations on the stock markets. There is another reason why the CCI reveals something about the economic situation. This reason is sometimes referred to as the “Wisdom of the Masses”. Each single consumer may be quite ignorant about the state of the economy, as everybody can observe just a tiny fraction of the whole economic system. A shopkeeper knows how much was sold in the last month, the restaurant knows how many people were served, the employee observes whether a pay-raise was granted and whether there were layoffs in the company. The information is scattered in the economy, nobody sees the big picture – but all of it together is the big picture! <span id="more-1239"></span> How does the CCI aggregate this information? In one of the well-known behavioral experiments, people in the streets were shown a big sack filled with beans and they were asked to estimate how many beans were in the sack. As it turned out, nobody gave the correct answer. Yet surprisingly, on average the answers came extremely close to the real number. Similar experiments were made with the weights and lengths of objects and other estimation tasks. It always turned out that on average , the estimations of the crowd were very close to the true values. Just like in the example above, the CCI can be considered an average of many individual estimations of thepresent and the future development of the economy. None of them is right, but on average, these estimations can provide a good approximation of the state of the economy. The diagram shows the consumer confidence index for Georgia. Without going into details, a higher value indicates a higher willingness to spend money, better expectations about personal financial situation and about general economic outlookof the country, while a lower index means that consumers are more pessimistic, they expect to spend less, are afraid of higher inflation, unemployment rate, etc. By filtering the data in a certain way, one can extract specific information on the current state of the economy (bottom graph) and on the people’s estimations of future economic prospects (top graph). The graph in the middle represents the overall CCI. As can be seen, there is a long run positive trend in the CCI over the last 9 months, and there is an eye-catching peak in November. May this peak have something to do with the elections in Georgia? Consumer confidence surveys are conducted in many countries all over the world since 1970th, including all EU member states and the US. As already described above, CCI is typicallyused to gauge where the economy is heading, but some economists report that it is a better predictor of the political changes to come. Thus, they try to use CCI topredict outcomes of the elections.  Idea is very simple: if the consumer confidence index is high, then the incumbent party is likely to win; If not, then the opposition party wins. Economist calls CCI a near-perfect predictor of election results. For example, he observed that out of the last eleven presidential elections in the US, CCI was able to predict the election results in ten cases. Paper by Gikas A. Hardouvelis “Consumer Confidence and Elections” analyzes CCI of 15 EU countries during 1985-2007 years and concludes that CCI “is able to predict the strength of the performance of the incumbent party and its probability of re-election “. In Georgia, consumer confidence has not changed before the elections and it remained depressed well below zero. Country was facing one of the most important elections in its history of independence and there was a feeling of uncertainty as to whether or not Georgia would pass a test of democracy.  As it was expected, due to election results (direction of causality is clear in this case) consumers’ expectations improved in October, and the same trend continued in November 2012. Interestingly enough expectations dropped dramatically in December 2012 Most probably, several factors have contributed to such a decline First, people realized that some of the pre-election campaign promises were not feasible or they just lack patience to wait until the “Georgian dreams” come true. Additionally, some seasonal pattern might also have played a role, yet because we only have CCI data since May 2011, we cannot tell for sure.  Be as it may, the New Year started with an improved CCI, still lower compared to November’s level, but higher then it was before October’s election. Hopefully politicalleaders recognize the fact that a positive association exists between the feelings and well-being oftheir voters and their own chances of winning elections. This basic intuition suggests that Consumer Confidence Index, which is closely associated with the electoral performance of the incumbent, can be used as a political barometer of sorts for the country.	მომხმარებელთა ნდობის ინდექსი (Consumer Confidence Index, CCI) ცდილობს, ასახოს ის მოლოდინები, რომლებიც მომხმარებლებს გააჩნიათ ეკონომიკის შესახებ. ეკონომიკური თეორიის მიხედვით, ოპტიმისტურად განწყობილნი მზად არიან, დახარჯონ მეტი და დაზოგონ ნაკლები, პესიმისტები კი – პირიქით. ეს მიგნება ემთხვევა ინტუიციას იმის შესახებ, რომ მოხმარებისა და დაზოგვის სტრატეგია მომავლის შესახებ მოლოდინით განისაზღვრება. ამას გარდა, CCI ეკონომიკის სიჯანსაღის საკმაოდ მძლავრ ინდიკატორადაც გამოდგება. რატომ? თუკი მოხმარება მართლაც მოლოდინით განისაზღვრება, მაშინ მოლოდინი თვით-შესრულებადი წინასწარმეტყველება ხდება. მართლაც, ოპტიმისტურად განწყობილი მომხმარებელი მეტ ფულს ხარჯავს, ასტიმულირებს ეკონომიკას და შედეგად წარმოება იზრდება. მოლოდინი კარგი მომავლის შესახებ მართლდება! მეორე მხრივ, პესიმისტი მომხმარებელი ხარჯვას ამცირებს, მოთხოვნის დავარდნა უარყოფითად მოქმედებს ეკონომიკაზე და წარმოება მცირდება. აქაც, მოლოდინი ცუდი მომავლის შესახებ მართლდება! ეს ფენომენი ყველაზე უკეთ საფონდო ბირჟაზე ფასების ცვლის მაგალითზე შეიძლება იქნას დანახული. მომხმარებელთა ნდობის ინდექსს კიდევ ერთი ისეთი თვისება აქვს, რომელიც მას საშუალებას აძლევს, რაღაც ახალი თქვას ეკონომიკის შესახებ. ამ თვისებას ხშირად „მასების სიბრძნეს“ უწოდებენ.ცალკე აღებული მომხმარებელი, როგორც წესი, ეკონომიკის მხოლოდ მცირე ნაწილს აღიქვამს. მაღაზიის გამყიდველმა იცის, რა ღირებულების საქონელი გაიყიდა წინა თვეში, რესტორანის მეპატრონემ იცის, რამდენ ადამიანს მოემსახურა, კომპანიის თანამშრომელი ხედავს, მოიმატა თუ არა მისმა ხელფასმა ან იყო თუ არა შემცირებები. ინფორმაცია დაფანტულია და ერთიან სურათს ვერავინ ხედავს, მაგრამ თუკი ყველას ცოდნას შევაჯამებთ, სწორედ ამ ერთიან სურათს მივიღებთ. CCI ზუსტად ამის გაკეთებას ცდილობს; მაგრამ როგორ უკეთებს ის აგრეგირებას ცალკეული მომხმარებლებიდან მიღებულ ინფორმაციას? ერთმა კარგად ცნობილმა ექსპერიმენტმა დაადგინა, რომ თუ ქუჩაში გამვლელებს ლობიოს მარცვლებით სავსე ტომარას ვაჩვენებთ და ვკითხავთ, რამდენი მარცვალია ტომარაში, სწორ პასუხს ვერავინ გაგვცემს, მაგრამ თუ მათ პასუხებს გავასაშუალოებთ, ნამდვილი ოდენობის თითქმის ზუსტ შეფასებას მივიღებთ. იგივე იქნება შედეგი, თუ გამვლელებს რაიმე საგნის წონის ან სიგრძის შეფასებას ვთხოვთ. ხალხის შეფასება საშუალოდძალიან ახლოსაა სინამდვილესთან. ზემოთ მოყვანილი ექსპერიმენტების მსგავსად, CCI ასაშუალოებს ეკონომიკის ამჟამინდელი და მომავალი მდგომარეობების ინდივიდუალურ შეფასებებს. ამ შეფასებებიდან არცერთი ცალკე აღებული ზუსტი არაა, მაგრამ საშუალოდ მათ ეკონომიკური მდგომარეობის კარგი შეფასება შეუძლიათ. ქვემოთ მოყვანილი დიაგრამა აჩვენებს მომხმარებელთა ნდობის ინდექსს საქართველოსთვის. რაც უფრო დიდია ინდექსის მნიშვნელობა, მით უფრო პოზიტიურია მომხმარებელთა მოლოდინი პერსონალური ფინანსების მხრივ, უფრო დიდია მათი მზაობა, დახარჯონ ფული, და ზოგადად, უფრო ოპტიმისტურია განწყობა ქვეყნის ეკონომიკური პერსპექტივის შესახებ. ინდექსის დაბალი მნიშვნელობა კი პირიქით, უჩვენებს რომ მომხმარებლები პესიმისტურად არიან განწყობილნი, ნაკლების დახარჯვას გეგმავენ, მაღალი ინფლაციისა და დაუსაქმებლობის დონის მოლოდინი გააჩნიათ და ა.შ. ამგვარად, თუკი მონაცემებს გარკვეული წესის მიხედვით გავფილტრავთ, შესაძლებელია ამოვიღოთ ინფორმაცია ეკონომიკის მიმდინარე მდგომარეობისა (ქვედა გრაფიკი) და ხალხში არსებული მოლოდინების (ზედა გრაფიკი) შესახებ. შუა გრაფიკი ორივე მდგომარეობის შეჯამებას წარმოადგენს. როგორც დიაგრამაზე ჩანს, წინა 9 თვის მონაცემები გრძელვადიან პოზიტიურ ტენდენციას ავლენს, ნოემბრის თვეში კი შესამჩნევი პიკი აღინიშნება. ხომ არაა პიკი არჩევნებთან დაკავშირებული? მომხმარებელთა ნდობის კვლევები 1970 წლებიდან მოყოლებული მთელ მსოფლიოში ტარდება, ევროკავშირის წევრი ქვეყნებისა და აშშ-ს ჩათვლით. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, CCI ძირითადად იმის საზომად გამოიყენება, თუ საით მიემართება ეკონომიკა, მაგრამ ზოგიერთი ეკონომისტის აზრით, მისი პოლიტიკური ცვლილებების განსასაზღვრავად გამოყენება უფრო კარგ შედეგებს იძლევა. იდეა აქაც მარტივია: რაც უფრო დიდია მომხმარებლის ნდობის ინდექსი, მით უფრო მეტი შანსი აქვს ხელისუფლებაში მყოფ პარტიას გამარჯვებისა და პირიქით. ეკონომისტი CCI-ს არჩევნების შედეგების თითქმის სულყოფილად პროგნოზირების უნარს მიაწერს. მისი დაკვირვებით, ამერიკის შეერთებული შტატების წინა თერთმეტისაპრეზიდენტო არჩევნებიდან ათის შედეგები CCI-მ სწორად განსაზღვრა. გიკას ა. ჰარდუველისის (Gikas A. Hardouvelis) პუბლიკაცია „Consumer Confidence and Elections” აანალიზებს მომხმარებლის ნდობის ინდექსს ევროკავშირის 15 ქვეყანაში 1985-2007 წლებში და ამ მონაცემებზე დაყრდნობით ასკვნის, რომ CCI-ს „შეუძლია შეაფასოს ხელისუფლებაში მყოფი პარტიის სიძლიერე და მისი ხელახლა არჩევის ალბათობა“. საქართველოს შემთხვევაში, CCI არჩევნების წინ დიდად არ შეცვლილა და ნულს საკმაოდ იყო ჩაცილებული. ქვეყანა თავის ისტორიაში ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი არჩევნების წინ იდგა და იგრძნობოდა გაურკვევლობა იმის შესახებ, ჩააბარებდა თუ არა ის დემოკრატიის მნიშვნელოვან ტესტს. როგორც მოსალოდნელი იყო, არჩევნების შედეგებმა (მიზეზშედეგობრივი კავშირი ამ შემთხვევაში ცხადია) გამოიწვია მომხმარებელთა მოლოდინების გაუმჯობესება ოქტომბერში, სრული ეფექტი კი ნოემბერში იქნა მიღწეული. საინტერესოა, რომ დეკემბრის თვეში მოლოდინები მკვეთრად დაეცა. სავარაუდოა, რომ ასეთი ეფექტი რამდენიმე ფაქტორის ერთდროული მოქმედებითაა გამოწვეული. პირველი რიგში, მოსახლეობამ გააცნობიერა, რომ წინასაარჩევნო დაპირებების ნაწილი ვერ შესრულდებოდა ან უბრალოდ მოთმინება არ ეყო, „ქართული ოცნების“ ახდენისთვის ცოტაც დაეცადა. შესაძლებელია, უარყოფითი სეზონური ეფექტიც მოქმედებდეს, მაგრამ რადგანაც ინდექსი მხოლოდ ბოლო 9 თვისთვის არსებობს, იგივე თვის წინა წლების მონაცემებთან შედარება ვერ ხერხდება. თუმცა, მაინც შეიძლება ითქვას, რომ ახალი წელი გაუმჯობესებული CCI-თი დაიწყო: მიუხედავად იმისა, რომ სახეზეა მკვეთრი ვარდნა დეკემბერში, ინდექსის 2013 წლის იანვრის მნიშვნელობა არჩევნებისწინა თვეებში დაფიქსირებულ მნიშვნელობებს აღემატება. იმედს ვიტოვებთ, რომ პოლიტიკური ლიდერები გააცნობიერებენ, რომ მათი არჩევნებში გამარჯვება პირდაპირაა დამოკიდებული ხმის უფლების მქონეთა კეთილდღეობასა და კარგი მომავლის მოლოდინზე. ეს მარტივი ინტუიციური მიგნება ადასტურებს, რომ მომხმარებელთა ნდობის ინდექსი – რომელიც მჭიდროდაა კორელირებული ხელისუფლებაში მყოფი პარტიის საარჩევნო წარმატებასთან – შესაძლებელია ერთგვარ პოლიტიკურ ბარომეტრად იქნეს გამოყენებული.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=1213	http://www.iset.ge/blog/?p=2221
According to the Law of Georgia on Medical Activity, postgraduate medical education can take place only in accredited institutions and/or medical schools from March 2009 onwards. This seems to be a good initiative. Presumably, the goals of this law were to promote higher quality education for future doctors in the country and to deliver higher quality healthcare to the population of Georgia. These are relevant goals, of course, as the life of a human being in terms of both length and quality is and should be the most serious concern for every country… Even so, it is difficult to judge, especially for an economist, the current quality of the healthcare system in place. The only thing that can be detected is that, given the supply of doctors and the quality of their services in our country, the average willingness to pay for healthcare is quite low. The figure 1 below illustrates this by benchmarking Georgia against other countries according to the number of doctors and per capita expenditure on health (even if heavily subsidized that can serve as a proxy for the average willingness to pay). <span id="more-1213"></span> <h5>The Oversupply of Physicians in Georgia’s Healthcare System</h5> <span style="color: #888888;">Figure 1. Per capita expenditure (PPP $) on health and physicians per 10,000 population in 2009<span style="color: #888888;"></span></span> Looking at Georgia’s position against other countries, we see that it is clearly an outlier. In 2009 Georgia had low expenditure per capita on health and a physicians to population ratio unusual for this level of expenditure. Out of the countries of the world reporting in 2009, only two (Greece and Belarus) had more physicians per capita than Georgia and both of those spent more on healthcare in per capita terms. The black points on the scatter plot are former Soviet republics, which are characterized by low health expenditures and high physicians to population ratios. So, some part (maybe even a substantial part) of the stock of doctors in Georgia is a Soviet legacy. Even so, Georgia’s physicians to population ratio is still high even compared to post-Soviet republics. Only Belarus passes ahead of Georgia. At the same time, even those economically developed countries with the highest health expenditures, such as the USA and Luxembourg, have about twice as few physicians per capita compared to Georgia. Overall, our position against both former Soviet republics and other countries of the world is the first indicator of the oversupply of physicians in the healthcare system of Georgia. Looking at prices asserts the hypothesis of oversupply once again. Low per capita expenditure and poor compensation for medical doctors in Georgia are two other indicators of this phenomenon. The average monthly salary of 523 GEL per month in the health and social work sector is just 80% of the national average. Even though the latter might not be strong evidence regarding the compensation of narrower category of the sector, namely physicians; recent studies of Georgian healthcare have also found that surgeons (who in general are better paid than other physicians) are paid between 150 GEL and 300 GEL per month in the regions of Georgia. <h5>The Effectiveness of the “Correction” Mechanism</h5> From an economic viewpoint, in the short run the quantity of doctors supplied is quite insensitive to wages, as future doctors need training for at least eight years. So it is really difficult (if not impossible for an 18-year-old) to take into account all the labor market requirements a decade in advance, especially since they are changing so quickly. Additionally, there are not many places elsewhere in the world where physicians trained in Georgia can work. This makes the quantity of physicians supplied even more wage inelastic.  To “correct” this kind of mismatch, the Ministry of Labor, Health and Social Affairs (MoLHSA) is responsible for setting the number of medical residency students in accordance with labor market needs. However, this kind of “correction” mechanism is seemingly ineffective. To give an example, while Tbilisi State Medical University accepted 350-500 students a year at the undergraduate level from 2007 onwards, the quotas for medical residency programs are becoming more and more restrictive. There are at least two caveats in this arrangement. First, the state invests in the preparation of graduates (so called, “certified medicals”) for 6 years (compared to 4 years of undergraduate study in other fields) only for most of these individuals to then not be to become doctors in their country. So, the main purpose for the state financing them in the first place is not accomplished because of the state regulation regarding medical residency student placements. One justification for this could be that selecting medical residency students from a larger pool of graduates would lead to higher quality. However, this does not really seem to be the case. The selection procedure allows older participants to compete with saved scores and does not allow for any adjustments to be made in order to take account of graduate entrance examination tests becoming gradually more complicated. Second, no other ways of becoming a physician “beyond the state order” in Georgia (junior doctor or postgraduate education alternatives to medical residency programs) are arranged in quality-promoting ways. Once the pre-defined barrier is passed, the student who gets the information about quotas and registration dates first, transfers their fee and registers first, gets the place. All these procedures potentially foster nepotism and “medical elitism”. As a result, none of the ways of postgraduate medical education foster quality as we would like it. Additionally, “certified medicals” who do not receive a placement can work just as junior doctors (and, given the compensation of senior physicians, one can guess that the salaries of juniors are even lower). The other options available to these graduates ineligible for medical residency programs, are changing their profession, unemployment or further education abroad, in which case they would need to start from the beginning again and the likelihood of their returning to Georgia after that seems low. In all of the abovementioned cases public funds are simply wasted. <h5>A Possible Solution</h5> First of all, Georgian healthcare regulators should decide between quantity and quality. Given the current situation of oversupply, choosing quantity would arguably not be very reasonable. Conversely, upgrading quality is always relevant. Nevertheless, as resources are scarce and moreover even fixed in the short run, the quality-quantity trade-off usually implies more quality and, less quantity. So, if this is the choice we have to make, two things need to be done urgently: 1) We need to ensure that all new arrangements are quality-enhancing and 2) In order to avoid the mismatch for at least the coming generations, we need to improve the awareness of society about long-term priorities and, if necessary, even limit the number of places at the undergraduate level. <br clear="all" /> <hr align="left" size="1" width="33%" /> Available in Georgian at http:  Source: WHO Health Systems Data and Statistics Source: GeoStat, available a Transparency International Georgia. Health Care in Georgia. Tbilisi, 2012.	საექიმო საქმიანობის შესახებ საქართველოს კანონის თანახმად, 2009 წლის მარტიდან დიპლომისშემდგომი სამედიცინო განათლების მიღება შესაძლებელია მხოლოდ აკრედიტებულ  სამედიცინო დაწესებულებებსა ან/და სასწავლებლებში (თავი XIV, მუხლი 98, პუნქტი 1). ეს, ერთი შეხედვით, კარგი ინიციატივაა. სავარაუდოდ, ამ კანონის მიზანი, ქვეყანაში მომავალი ექიმებისთვის  განათლების მაღალი ხარისხის უზრუნველყოფა და საქართველოს მოსახლეობისთვის უფრო ხარისხიანი ჯანდაცვის შეთავაზება უნდა ყოფილიყო. ეს მიზნები, რა თქმა უნდა, რელევანტურია, რადგან ადამიანის სიცოცხლე, როგორც ხანგრძლივობის, ასევე ხარისხის თვალსაზრისით, არის და უნდა იყოს კიდეც სერიოზული განხილვის საგანი ყველა ქვეყნისთვის. მიუხედავად ამისა, საქართველოში ჯანდაცვის სისტემის არსებული ხარისხის განსჯა საკმაოდ ძნელია, მითუმეტეს ეკონომისტისთვის. ერთადერთი რამ, რისი შემჩნევაც საკმაოდ ადვილია, არის ის, რომ ჩვენს ქვეყანაში ექიმების არსებული  მიწოდებისა და მათი მომსახურების ხარისხის პირობებში, საშუალოდ, მომხმარებელთა გადახდისთვის მზადყოფნა ჯანდაცვის სერვისებში საკმაოდ დაბალია. ამის ნათელი ასახვაა ქვემოთ მოცემული გრაფიკი, რომელიც  ექიმთა რაოდენობისა და ერთ სულ მოსახლეზე ჯანმრთელობის ხარჯების მიხედვით საქართველოს სხვა ქვეყნებს ადარებს (თუ მხედველობაში მივიღებთ სექტორის ინტენსიურ სუბსიდირებას, ჯანდაცვაზე გაღებული მთლიანი ხარჯების სიმცირე კიდევ უფრო მეტად უსვამს ხაზს, თუ რამდენად დაბალია საშუალო გადახდისთვის მზადყოფნა ჯანდაცვის სერვისებში). ექიმების ჭარბი მიწოდება საქართველოს ჯანდაცვის სისტემაში თუ დავაკვირდებით საქართველოს სხვა ქვეყნებთან მიმართებაში, დავინახავთ, რომ ჩვენი შემთხვევა გამორჩეულია. 2009 წელს ქვეყნის დანახარჯები ჯანდაცვაზე იყო საკმაოდ დაბალი მაშინ, როცა ყოველ 10,000 მოსახლეზე ექიმების რაოდენობა იყო ერთ-ერთი ყველაზე მაღალი, მეტად უჩვეულო ამგვარი ოდენობის ჯანდაცვის დანახარჯების მქონე სუვერენული ერთეულებისთვის. მსოფლიოს იმ ქვეყნებს შორის, რომელთათვისაც 2009 წლის მონაცემები ხელმისაწვდომია, მხოლოდ ორს — საბერძნეთსა და ბელარუსს, ჰყავდათ ერთ სულ მოსახლეზე უფრო მეტი ექიმი, ვიდრე საქართველოს. ამასთანავე, ორივე ქვეყნის საშუალო დანახარჯი ჯანდაცვაზე უფრო მაღალია. გრაფიკზე შავი წერტილებით აღნიშნულია ყოფილი საბჭოთა კავშირის რესპუბლიკები, რომლებიც ერთ სულ მოსახლეზე ჯანდაცვის დაბალი დანახარჯებითა და მოსახლეობაში ექიმების დიდი წილით ხასიათდებიან. მაშასადამე, საქართველოში არსებული ექიმების გარკვეული (და შესაძლოა მნიშვნელოვანიც კი) ნაწილი საბჭოთა მემკვიდრეობაა. მიუხედავად ამისა, საქართველოში მოსახლეობაში ექიმების წილი სხვა ყოფილი საბჭოთა კავშირის რესპუბლიკებთან შედარებითაც მაღალია. ამ მაჩვენებლის მიხედვით ბელარუსი ერთადერთი ქვეყანაა, რომელიც საქართველოს უსწრებს. ამავდროულად, ეკონომიკურად ისეთ განვითარებულ ქვეყნებშიც კი, როგორიცაა აშშ და ლუქსემბურგი, ექიმების წილი დაახლოებით ორჯერ ნაკლებია, მაშინ, როცა ეს ქვეყნები ჯანდაცვაზე დანახარჯების ყველაზე მაღალი დონით ხასიათდებიან. მთლიანობაში, საქართველოს ჯანდაცვის სისტემის ასეთი პოზიცია ყოფილ საბჭოთა რესპუბლიკებსა და სხვა ქვეყნებთან შედარებით ქვეყანაში ექიმების ჭარბი მიწოდების პირველი ინდიკატორია. ექიმების ჭარბი მიწოდების ჰიპოთეზას კიდევ უფრო ამყარებს ჯანდაცვის სისტემაში არსებული ფასები. დაბალი დანახარჯები ერთ სულზე და ექიმების დაბალი ანაზღაურება საქართველოში ამ ფენომენის კიდევ ორ სხვა გამოვლინებას წარმოადგენს. 523 ლარის ოდენობის საშუალო ყოველთვიური ხელფასი ჯანდაცვისა და სოციალურ სექტორში დასაქმებულთათვის ქვეყნის საშუალო ხელფასის მხოლოდ 80%-ს წარმოადგენს. მართალია, ეს უკანასკნელი შეიძლება არ ასახავდეს კონკრეტულად ექიმების საშუალო ანაზღაურებას, მაგრამ როგორც საქართველოს ჯანდაცვის ბოლოდროინდელი კვლევა მიუთითებს, საქართველოს რეგიონებში ქირურგთა ყოველთვიური ანაზღაურება 150-300 ლარის ფარგლებში მერყეობს1 მაღალანაზღაურებადი საექიმო სპეციალიზაციაა. ამასთან, როგორც წესი, ქირურგია შედარებით „ გამოსწორების“ მექანიზმის ეფექტურობა ეკონომიკური თვალსაზრისით, მოკლევადიან პერსპექტივაში ექიმების მიწოდება ხელფასების მიმართ საკმაოდ არასენსიტიურია, რადგან მომავალ ექიმებს სჭირდებათ, მინიმუმ, რვაწლიანი სასწავლო კურსის გავლა. შესაბამისად, მართლაც რთულია (თუ არა შეუძლებელი 18 წლის აბიტურიენტისთვის) გაითვალისწინო შრომის ბაზარზე მოსალოდნელი ყველა მოთხოვნა, განსაკუთრებით როცა ისინი ასე სწრაფად იცვლება, ათწლეულით ადრე. გარდა ამისა, მსოფლიოში მცირეა იმ ადგილების რაოდენობა, სადაც საქართველოში განათლებამიღებული ექიმები შეძლებდნენ მუშაობას. ეს ხდის ექიმების მიწოდებას კიდევ უფრო არაელასტიურს ხელფასის მიმართ. რომ „გამოსწორდეს“ ამგვარი შეუსაბამობა, საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროს პასუხისმგებლობაა, რომ რეზიდენტურაში მისაღები სტუდენტების რაოდენობა შრომის ბაზრის საჭიროების შესაბამისად დაარეგულიროს (თავი II, მუხლი 15, პუნქტი 6). თუმცა, ამგვარი „გამოსწორების“ მექანიზმი, აშკარად, არაეფექტურია. მაგალითისთვის, მაშინ როცა მხოლოდ თბილისის სახელმწიფო სამედიცინო უნივერსიტეტის ბაკალავრიატში 2007 წლიდან მოყოლებული მისაღები კონტიგენტი 350-500 სტუდენტით განისაზღვრება, კვოტები რეზიდენტურის პროგრამებისთვის სულ უფრო და უფრო შემზღუდველი ხდება. ამ ვითარებაში, მინიმუმ, ორი ფაქტია საყურადღებო. პირველი, ე.წ. „დიპლომირებული მედიკოსების“ მოსამზადებლად სახელმწიფო 6 წლის განმავლობაში (სხვა სპეციალობის ოთხწლიანი აკადემიური პროგრამებისაგან განსხვავებით) აფინანსებს იმ ინდივიდებს, რომლებსაც შემდეგ არ ეძლევათ საშუალება გახდნენ ექიმები თავიანთ ქვეყანაში. ასე რომ, ამ სახელმწიფო დაფინანსების უპირველესი მიზანი, მიღწეული არ არის სახელმწიფოს სამედიცინო რეზიდენტურის სტუდენტთა რაოდენობის შეზღუდვის გამო. ამ რეგულაციების ერთ-ერთი გამართლება შეიძლება ყოფილიყო ის, რომ სამედიცინო რეზიდენტურის სტუდენტთა შერჩევა, ამ შემთხვევაში, შესაძლებელია კურსდამთავრებულთა უფრო დიდი რაოდენობიდან, რაც, თავის მხრივ, რეზიდენტურის პროგრამაზე მიღებულ სტუდენტთა უფრო მაღალ ხარისხს განაპირობებს. თუმცა, არც ასე ხდება რეალობაში. შერჩევის პროცედურა საშუალებას აძლევს ძველ კურსდამთავრებულებს შენახული, ამ დროისთვის უკვე მაღალი ქულებით კონკურენცია გაუწიონ ახლებს ქულების ყოველგვარი კორექტირების გარეშე. ეს მაშინ, როცა საგამოცდო ტესტები ყოველწლიურად რთულდება. მეტიც, ხარისხის გაუმჯობესების ხელშეწყობა არც “სახელმწიფო დაკვეთის მიღმა” არსებულ რეზიდენტურის ალტერნატიულ დიპლომისშემდგომი განათლების პროგრამებში ხდება. გადალახავს რა წინასწარ განსაზღვრულ ბარიერს სტუდენტი, რომელიც პირველი მიიღებს ინფორმაციას კვოტებისა და რეგისტრაციის თარიღის შესახებ და გადაიხდის საფასურს, მიიღებს ადგილს რეზიდენტურის ალტერნატიულ პროგრამაში. ყველა ეს პროცედურა პოტენციურად ხელს უწყობს ნეპოტიზმსა და “სამედიცინო ელიტიზმს”. შედეგად, დიპლომისშემდგომი სამედიცინო განათლების არცერთი პროგრამა ხელს არ უწყობს ჯანდაცვის სისტემაში სასურველი ხარისხის მიღწევას. გარდა ამისა, „დიპლომირებულ მედიკოსებს“, რომლებიც ვერ მოხვდებიან რეზიდენტურაში, შეუძლიათ, იმუშაონ უმცროს ექიმებად (და, ვიცით რა ექიმების ანაზღაურება, წარმოიდგინეთ, რამდენად დაბალი იქნება უმცროსი ექიმების ანაზღაურება). სხვა ალტერნატივებია: პროფესიის შეცვლა, უმუშევრობა ან განათლების გაგრძელება საზღვარგარეთ. უკანასკნელ შემთხვევაში მათ სწავლის თავიდან დაწყება უწევთ და ალბათობა იმისა, რომ ამ განათლების მიღების შემდეგ ისინი საქართველოში დაბრუნდებიან, ცხადია, დაბალია. ყველა ზემოაღნიშნულ შემთხვევაში სახელმწიფოს ფინანსები ფუჭად იფლანგება. შესაძლო გამოსავალი უპირველეს ყოვლისა, საქართველოს ჯანდაცვის მარეგულირებლებმა უნდა გააკეთონ არჩევანი რაოდენობასა და ხარისხს შორის. ექიმების არსებული ჭარბი მიწოდების გათვალისწინებით, რაოდენობაზე არჩევნის გაკეთება, გონივრული არ უნდა იყოს. ამის საპირისპიროდ, ხარისხის ამაღლებაზე ზრუნვა ყოველთვის მისაღებია. თუმცაღა, რადგანაც რესურსები შეზღუდულია და ფიქსირებულიც კი მოკლევადიან პერსპექტივაში, ხარისხსა და რაოდენობას შორის არჩევანი, როგორც წესი, გულისხმობს უფრო მაღალ ხარისხსა და ნაკლებ რაოდენობას. ასე რომ, თუკი ხარისხი არის ის, რაზეც არჩევანს ვაკეთებთ, ორი რამ დაუყოვნებლივ უნდა შესრულდეს: 1) უნდა უზრუნველვყოთ, რომ ყველა ახალი დადგენილება მიმართულია ხარისხის გაუმჯობესებისკენ და 2) უნდა გავზარდოთ საზოგადოების ინფორმირებულობა ქვეყნის ჯანდაცვის სისტემის გრძელვადიანი პრიორიტეტების შესახებ იმისათვის, რომ თავიდან ავიცილოთ შრომის ბაზართან შეუსაბამობა მომავალი თაობებისთვის მაინც. უკიდურეს შემთხვევაში კი, გარდამავალ პერიოდში ბაკალავრიატის დონეზე მისაღებ სტუდენტთა კონტიგენტის შეზღუდვაც კი შეიძლება გახდეს საჭირო.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=1186	http://www.iset.ge/blog/?p=2241
Georgia is among a few countries in the world that does not have a deposit insurance system in place. Does the country need to have such a system? Or is deposit insurance likely to do more harm then good? The answer is not as clear-cut as it may seem. Deposit insurance is a relatively new phenomenon in international banking. For example, in 1974 only 12 countries had explicit deposit insurance schemes, while in 2003 the number already rose to 87. United States was one of the first countries in the world to establish such as scheme. The Federal Deposit Insurance Corporation was created in 1933, after the debacle of widespread bank failures and bank runs of the Great Depression. The purpose of the deposit insurance system is clear: banks operate on a fractional-reserve principle, in which only part of the depositors’ money is available for withdrawal at any given time. The rest is loaned out to businesses, governments and private consumers, typically on a long-term basis. The value and quality of the loans are not easily observable to the depositors. If the depositors become concerned and show up all at once to claim their funds, even the most prudent banks would fail. <span id="more-1186"></span> This is essentially what happened during the Great Depression, when more than 10,000 banks collapsed in the US between 1929 and 1933. Banking collapses in their turn force investment projects to close down abruptly, accelerating the decline in output, and causing even more instability. Arguably, a simple deposit insurance scheme could act to prevent a vicious cycle of bank closures and output losses. In addition, deposit insurance is usually a popular political step, and a virtually costless policy change at the time of implementation. On the other hand, the critics of the deposit insurance argue that the scheme can in fact destabilize the financial system instead of strengthening it. One major challenge is overcoming moral hazard – the problem when banks, relying on explicit government guarantees, have greater incentive to take undue risks. The depositors themselves contribute to the problem by being more complacent of the risk-taking behavior by the banks, knowing that the deposits are protected by insurance. The problem of moral hazard has been analyzed extensively in connection with well-known cases of bank crises around the world. In fact, the existing research on the subject (for example, (2002) cautions that explicit deposit insurance can in fact increase the likelihood of banking crises, if coupled with weak institutional environment. Does this mean that deposit insurance scheme is not a good idea for Georgia? Not necessarily. First, one may argue that for better or worse, such system is already in place in the form of an implicit guarantee. In Georgia the banking sector is highly concentrated, implying that majority of deposits are held in only a few banks. The failure of even one of them would result in substantial political pressure on the government to step in and compensate the depositors. Knowing this, depositors and banks can behave as if the deposit insurance guarantee were already in place. Would the creation of explicit deposit insurance scheme simply be an acknowledgement of the existing reality, or will it provide a more direct benefit? Arguably, one of the benefits can arise from the potential effect on domestic savings behavior. Georgia is one of the countries where domestic savings rates are very low. The gross domestic savings in Georgia was 2.51% of GDP in 2011 (as compared, for example, to 6.81% of GDP in the neighboring Armenia). The rate of savings in the banks is lower still. Clearly, this arrangement is not optimal for a developing country. Lack of bank savings can lead to low rates of domestically financed investment, high interest rates and ultimately poor long-term growth prospects for the country as a whole. According to the   in Georgia, 2011, 60% of respondents declared their willingness to deposit money in a bank, provided that the deposit insurance is offered. Potentially, this is a tremendous improvement, considering that according to the same survey only 6% currently keep their savings in the banks. In light of this evidence, it may be beneficial for Georgia to adopt an explicit deposit insurance scheme. Yet, the policymakers would be well advised to be vigilant about the strength of the institutional environment and banking supervision. There is enough evidence to suggest that lack of adequate oversight coupled with deposit insurance guarantees may indeed destabilize the financial system, and ultimately do more harm than good for the country.	საქართველო იმ ქვეყნების არცთუ ისე მრავალრიცხოვან სიაშია, რომელთაც დეპოზიტების დაზღვევის სისტემა არა აქვთ. საჭიროებს კი ქვეყანა ასეთ სისტემას? იქნებ დეპოზიტის დაზღვევამ სარგებელზე მეტი ზიანი მოგვიტანოს? პასუხი არც ისე ერთმნიშვნელოვანია, როგორც შეიძლება ჩანდეს. დეპოზიტის დაზღვევა შედარებით ახალი მოვლენაა საერთაშორისო საბანკო სისტემაში. მაგალითად, 1974 წელს მხოლოდ 12 ქვეყანას ჰქონდა დეპოზიტის დაზღვევის სქემები, ხოლო 2003-ში ეს რიცხვი 87-მდე იყო გაზრდილი. შეერთებული შტატები ამ საქმის ერთ-ერთი პიონერი იყო. ფედერალური დეპოზიტების დაზღვევის კორპორაცია 1933 წელს შეიქმნა, მას შემდეგ, რაც დიდმა დეპრესიამ მთელი ქვეყნის მასშტაბით ბანკთა გაკოტრება გამოიწვია და არასტაბილურობის გამო ხალხმა მასობრივად დაიწყო ფულის ბანკებიდან გატანა. 1929 და 1933 წლებს შორის, დიდი დეპრესიის დროს, დაახლოებით 10,000 ბანკი გაკოტრდა. ამის გამო მრავალი საინვესტიციო პროექტი მოულოდნელად დაიხურა, რამაც წარმოების ვარდნა დააჩქარა და შედეგად მეტი დესტაბილიზაცია გამოიწვია. არსებობს მოსაზრება, რომ დეპოზიტის დაზღვევის მარტივ სქემას შეეძლო ბანკების დახურვისა და წარმოების ვარდნის მანკიერი წრის გარღვევა. უფრო მეტიც, იმის გამო, რომ დეპოზიტის დაზღვევა პოპულარული პოლიტიკური ნაბიჯია, პოლიტიკის გამტარებლებს მისი განხორცილებისას უკმაყოფილება არ ხვდებათ. მეორე მხრივ, დეპოზიტის დაზღვევის კრიტიკოსები ხაზს უსვამენ იმ გარემოებას, რომ სქემამ შესაძლოა უკუეფექტი გამოიღოს და ფინანსური სისტემის დესტაბილიზაციას უფრო შეუწყოს ხელი. ერთ-ერთი ძირითადი დაბრკოლება მორალური საფრთხეა – ხელისუფლების მიერ დაზღვეულ ბანკებს უფრო მეტი რისკების აღებისკენ უჩნდებათ მიდრეკილება. თავის მხრივ, დეპოზიტორები კიდევ უფრო ამძაფრებენ პრობლემას, რადგანაც ბანკების მიერ მეტი რისკის აღება – იმის გათვალისწინებით, რომ დეპოზიტები დაზღვეულია – მათი მხრივ დადებით მოვლენად აღიქმება. მორალური საფრთხის პრობლემა დაწვრილებით იქნა შესწავლილი მთელს მსოფლიოში მომხდარი საბანკო კრიზისებისთვის. არსებული კვლევები (მაგალითად, (2002)) მიუთითებენ, რომ დეპოზიტის დაზღვევის სისტემის დანერგვამ სუსტი ინსტიტუციური გარემოს პირობებში შესაძლოა საბანკო კრიზისის დადგომის ალბათობა გაზარდოს. ეს იმას არ ნიშნავს, რომ დეპოზიტის დაზღვევის სისტემა საქართველოში არ იმუშავებს. პირველ რიგში უნდა აღინიშნოს, რომ ასეთი სისტემა არაპირდაპირად უკვე არსებობს. საქართველოში საბანკო სექტორი დიდად კონცენტრირებულია, რაც ნიშნავს რომ, დეპოზიტთა უმრავლესობა მცირე რაოდენობა ბანკებშია განთავსებული.  ერთი მათგანის გაკოტრებაც კი ხელისუფლებას აიძულებდა, არასტაბილურობის თავიდან ასაცილებლად პროცესებში ჩართულიყო და დეპოზიტორები თავად დაეკმაყოფილებინა. ამის გამო, დეპოზიტორებსა და ბანკებს შეუძლიათ ისე იმოქმედონ, თითქოს დეპოზიტები უკვე დაზღვეული იყოს. ზემოთ აღნიშნულის გათვალისწინებით ისმის კითხვა – დეპოზიტების დაზღვევის სისტემა ცხადად რომ დანერგილიყო, ეს უბრალოდ არსებული რეალობის გაცნობიერება იქნებოდა, თუ რაიმე დადებით შედეგსაც მოიტანდა? ასეთ ნაბიჯს დადებითი შედეგი შესაძლოა შიდა დანაზოგების ქცევაზე ჰქონდეს. შიდა დანაზოგების მოცულობა საქართველოში ძალიან მცირეა. 2011 წელს მთლიანი შიდა დანაზოგები მშპ-ს 2.51% იყო (შედარებისთვის, სომხეთში ეს მაჩვენებელი 6.81%-ია). იმ დანაზოგების წილი, რომლებიც ბანკებში ინახება, კიდევ უფრო დაბალია. ცხადია, ასეთი სიტუაცია განვითარებადი ქვეყნისთვის ოპტიმალური არაა. ბანკში შენახული დანაზოგების სიმცირემ შეიძლება შიდა სახსრებით დაფინანსებული ინვესტიციების სიმცირე და მაღალი საპროცენტო განაკვეთები გამოიწვიოს. ეს ყველაფერი კი საბოლოო ჯამში გრძელვადიან ზრდაზე ცუდად აისახება. , რომელიც საქართველოში 2011 წელს ჩატარდა, აჩვენებს რომ რესპოდენტების 60% მომხრეა ფულის ბანკში შენახვისა, თუ მათი დეპოზიტები დაზღვეული იქნება. იმის გათვალისწინებით, რომ დაზღვევის გარეშე ეს მაჩვენებელი 6%-მდე ვარდება,დეპოზიტის დაზღვევის სქემას სიტუაციის გამოსწორების დიდი პოტენციალი გააჩნია. ამ არგუმენტზე დაყრდნობით შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ დეპოზიტის დაზღვევის სქემა მომგებიანი იქნება საქართველოსთვის. თუმცა, პოლიტიკის გამტარებლები ყურადღებით უნდა მოეკიდნონ ინსტიტუციური გარემოს სიძლიერის შესწავლასა და საბანკო ზედამხედველობას. არსებობს საკმარისი საბუთი იმისა, რომ დეპოზიტის დაზღვევის სისტემის დანერგვა შესაბამისი ზედამხედველობის გარეშე ფინანსური სისტემის დესტაბილიზაციას უფრო უწყობს ხელს, ვიდრე მის განვითარებას.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=1100	http://www.iset.ge/blog/?p=2248
was the title of a recent article by Michael Cecire in Foreign Policy (FP). Written in an apparent reaction to (FP, November 29), and (Washington Post, November 28), Cecire’s piece attempts to provide a more objective account of the situation. According to Cecire, “the Western outcry has been much too hasty. Ultimately, it’s not the arrests [of senior UNM officials] themselves that will test the new government’s commitment to democratic ideals and the rule of law so much as the Georgian judiciary’s commitment to transparency and due process. On that count, issuing harsh judgments now would be premature, and could aggravate already raw feelings in Tbilisi, where many feel that the West was much too close to the UNM and often too passive to its excesses.” A similar note is struck by Anna Dolidze and Thomas de Waal in (Carnegie Endowment for International Piece, December 5) who shrewdly point out that the furor around the recent arrests of UNM officials, “both in support of and in opposition to them, reflects that the rule of law is probably the most critical problem for present-day Georgia. In fact failings of the rule of law could be called the “dark side” of the 2003 Rose Revolution, which unfortunately—and despite the efforts of nongovernmental organizations such as the Georgian Young Lawyers’ Association and Human Rights Watch—received less attention than the government’s anticorruption and economic reforms.” Dolidze and de Waal focus on the need to bolster the rule of law in Georgia and recommend that the new government take a “transitional justice” approach by forming an objective “truth commission” to deal with the past. <span id="more-1100"></span> There are many reasons for Georgia and its friends around the world to be concerned with the strength of its fledgling democratic institutions. For one thing, rule of law and property rights are, indeed, key elements of a free democratic polity. What I would like to emphasize here, however, is that there are also very important economic reasons for Georgia to worry about rule of law and property rights. In particular, by the ISET Policy Institute (Michael Fuenfzig and Yaroslava Babych, June 2012) identified weak property rights as the binding constraint for investment and Georgia’s future economic growth . Incidentally, this study contradicts the main findings of a similar “constraints analysis” exercise that has been previously undertaken by the Georgian Prime Minister’s office at the time. Fuenfzig and Babych argue that as a result of reforms enacted after the Rose Revolution, Georgia did very well in almost all indices concerned with the formal aspects of “doing business”, such as the number of days it takes to register business, the tax and customs procedures, the lack of petty corruption, etc. Exceptions were indices that measure property rights protection and political stability, broadly interpreted. As they explain “Property rights and political stability do not only encompass laws designed to guarantee and protect property rights, but also the ability and willingness of the government to evenly enforce and to respect these laws; the stability of the government itself; the stability of institutions, and the absence of  potential internal or external conflicts.“ The risks associated with weak property rights are reflected in data concerning Georgia’s financial sector. For instance, Figure 1 compares the average real interest rates among a group of transition economies, including Georgia, for the period between 2000 and 2011. Among the developing countries of Europe and Central Asia, Georgia has had one of the highest real lending interest rates. In 2011 the real lending interest rate was 15.3 percent – up from 14.4 percent in the previous year. Figure 1: Real Lending Interest Rates, average of 2000-2011 (Source: WB) Georgia’s real lending interest rate was not only high compared to other developing countries in Europe and Central Asia, but also compared to all countries in the world. According to the World Bank, in 2011 the Georgian real lending interest rate was the eighth-highest in the world, only below the real lending interest rates of the Uganda, Papua New Guinea, Gambia, Kyrgyzstan, D.R. Congo, Brazil, and Madagascar. This is particularly striking given that real lending interest rates in the major economies were at record low levels. It is also not an aberration given that already in 2007 Georgia had the eighteenth highest real lending interest rate in the world. As shown in Figure 2, the availability of domestic credit to the private sector was also significantly below the regional average. While the share of domestic credit to the private sector in GDP was only 32.8 percent in Georgia in 2011, the comparable number is 47.4% percent for a group of developing European and Central Asian economies. Credit to the private sector as a share of GDP has been increasing since 2003, but it came to a stop in the aftermath of the global financial crisis. Although GDP growth has since then recovered, credit to the private sector has remained stagnant. Figure 2: Domestic Credit to Private Sector, % of GDP (Source: WB, 2012) With this data in mind, one can have a clearer appreciation of the damage inflicted on Georgia by the negative press it has been receiving in recent weeks. Right or wrong, perceptions of reform reversals and poor protection of property rights would be a major impediment for Georgia’s continued economic revival and growth. As Babych and Fuenfzig put it “firms and entrepreneurs will be less likely to invest, and if they will, their investment will be of the high-risk-high-return type. Banks will charge higher real lending rates, will be more likely to require collaterals, and will shorten the maturity of the loan.” The new government thus has a task that is both easy and difficult. To boost growth it needs to ensure continuity. At the same time it has to break with the past as far as property rights and the rule of law are concerned. Foreign and domestic investors have to be convinced that the new administration is doing everything in its power to adhere to the rule of law and, indeed, make this issue a top priority for future reforms. <hr /> The  is made possible by the generous support of the American people through the United States Agency for International Development (USAID). The contents are the responsibility of Eric Livny and do not necessarily reflect the view of USAID, the United States Government, or  EWMI.	„ნუ იჩქარებთ საქართველოს შეფასებას“ – ასე ქვია მაიკლ სესაიერის უახლეს სტატიას საერთაშორისო ჟურნალ „საგარეო პოლიტიკა“–ში (FP), სადაც ავტორი ცხადად აფიქსირებს საკუთარ პოზიციას ორი სხვა სტატიის მიმართ „ქართული ოცნება თავის ბნელ მხარეს გვიჩვენებს“ (FP, 29 ნოემბერი) და „საქართველოს მთავრობა არასწორი კურსით მიდის“ (Washington Post, 28 ნოემბერი). ამ სამი სტატიიდან კი სიტუაციის შედარებით ობიექტურ შეფასებას სესაიერის თემა იძლევა. ავტორის მიხედვით, „დასავლეთის აღშფოთება ჯერ ნაადრევია. საბოლოო ჯამში, ახალი მთავრობის დემოკრატიული იდეალებისადმი მისწრაფების საზომი  კანონის უზენაესობა და  [ენმ–ის ოფიციალური პირების] დაპატიმრებები იმდენად არაა, რამდენადაც ქართული სასამართლოს მისწრაფება გამჭვირვალობისა და თანმდევი პროცესებისადმი. ამიტომ, ჯერჯერობით  ნაადრევია  მკაცრი შეფასებების გაკეთება, რომელმაც შესაძლებელია კიდევ უფრო მეტად გაამწვავოს ისედაც დაძაბული სოციო–პოლიტიკური ფონი თბილისში, სადაც ბევრი გრძნობს, რომ დასავლეთი ძალიან ახლოს იყო ერთიან ნაციონალურ მოძრაობასთან და ხშირად პასიურიც კი მათ მიერ ჩადენილ ექსცესებზე რეაგირებაში“. მსგავსი შენიშვნა არის გამოხატული ანა დოლიძისა და თომას დე ვაალის სტატიაში  „სიმართლის დამდგენი კომისია საქართველოსთვის“ (საერთაშორისო მშვიდობის კარგენის ფონდი, 5 დეკემბერი), რომელშიც ისინი მახვილგონივრულად აღნიშნავენ, რომ ერთიანი ნაციონალური მოძრაობის ოფიციალური პირების ბოლოდროინდელი დაპატიმრებების გარშემო ატეხილი აურზაური „ასახავს, როგორც მათივე სასარგებლოდ, ასევე მათ საწინააღმდეგოდ, რეალობას იმის შესახებ რომ კანონის უზენაესობა დღევანდელი საქართველოს ყველაზე კრიტიკული პრობლემაა. სინამდვილეში, კანონის უზენაესობის სისუსტეს შეიძლება ეწოდოს საქართველოს 2003 წლის ვარდების რევოლუციის „ბნელი მხარე“, რომელსაც, სამწუხაროდ, უფრო ნაკლები ყურადღება დაეთმო მთავრობის მხრიდან, ვიდრე ანტიკორუფციულ და ეკონომიკურ რეფორმებს (მიუხედავად ისეთი არასამთავრობო ორგანიზაციების ძალისხმევისა, როგორიცაა საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და ადამიანთა უფლებების დამცველი (Human Rights Watch). დოლიძე და დე ვაალი კანონის უზენაესობის ხელშეწყობას საქართველოში პრიორიტეტად მიიჩნევენ და წარსული ხარვეზების გამოსასწორებლად ახალ ხელისუფლებას ურჩევენ „გარდამავალი სამართლიანობის“ მიდგომით ხელმძვანელობას რაც, თავის მხრივ, გულისხმობს ობიექტური „სიმართლის კომისიის“ ფორმირებას. არსებობს უამრავი მიზეზი,რომელთა გამოც საქართველოსა და მსგავსი ტიპის ქვეყნები თავიანთი ახალბედა დემოკრატიული ინსტიტუტების სიძლიერის დონით შეშფოთებულნი უნდა იყვნენ. რა თქმა უნდა, კანონის უზენაესობა და საკუთრების უფლება თავისუფალი დემოკრატიული პოლიტიკის ძირითადი ელემენტებია. თუმცა აქვე მინდა ხაზი გავუსვა იმას, რომ არსებობს ასევე მეტად მნიშვნელოვანი ეკონომიკური მიზეზები, თუ რატომ უნდა აწუხებდეს საქართველოს კანონის უზენაესობისა და საკუთრების უფლებების საკითხი. კერძოდ, როგორც ეკონომიკის საერთაშორისო სკოლის პოლიტიკის ინსტიტუტის (ISET-PI) მიერ ჩატარებულმა ბოლოდროინდელმა კვლევამ (მაიკლ ფუენფციგი და იაროსლავა ბაბიჩი, ივნისი 2012) გამოავლინა, საკუთრების უფლებების დაუცველობა ინვესტიციებისა და საქართველოს მომავალი ეკონომიკური ზრდის შემზღუდავი ფაქტორია . სხვათა შორის, ამ კვლევის შედეგები წინააღმდეგობაში მოდის მსგავი ტიპის დოკუმენტის „შეზღუდვების ანალიზი“-ს ძირითად მიგნებებთან, რომელიც საქართველოს პრემიერ მინისტრის აპარატის ინიციატივით ადრე ჩატარდა. ფუენფციგი და ბაბიჩი თავიანთ ნაშრომში აღნიშნავენ, რომ ვარდების რევოლუციის შემდეგ განხორციელებული რეფორმების შედეგად საქართველომ საკმაოდ კარგი შედეგი აჩვენა „ბიზნესის კეთების“ თითქმის ყველა იმ ფორმალურ ასპექტთან დაკავშირებულ მაჩვენებლებში, როგორებიცაა ბიზნესის რეგისტრაციისთვის საჭირო დღეების რაოდენობა, საგადასახადო და საბაჟო პროცედურები, კორუფციის ნაკლებობა და ა.შ. გამონაკლისს წარმოადგენს ის ინდექსები, რომლებიც საკუთრების უფლებების დაცვასა და პოლიტიკურ სტაბილურობას ზომავენ. როგორც ავტორები განმარტავენ, „საკუთრების უფლებები და პოლიტიკური სტაბილურობა არა მარტო იმ კანონებს გულისხმობს, რომლებიც განკუთვნილია გარანტიისა და საკუთრების უფლების დაცვისათვის, არამედ იგი მოიცავს სახელმწიფოსა და ინსტიტუტების სტაბილურობას, ხელისუფლების უნარსა და სურვილს, თანაბრად აღასრულოს და პატივი სცეს ამ კანონებს, აგრეთვე შიდა და გარე პოტენციური კონფლიქტების არარსებობას“. საკუთრების უფლებებთან დაკავშირებული რისკები ასახულია საქართველოს ფინანსური სექტორის მონაცემებში. მაგალითად, ქვემოთ მოცემული დიაგრამა გარდამავალი ეკონომიკის მქონე ქვეყნებს, მათ შორის საქართველოს, 2000-2011 წლების საშუალო რეალური საპროცენტო განაკვეთის მიხედვით ადარებს. ევროპისა და ცენტრალური აზიის განვითარებად ქვეყნებს შორის საქართველოს ერთი-ერთი უმაღლესი სესხების რეალური საპროცენტო განაკვეთი ჰქონდა. 2010 წლის 14.4%-თან შედარებით, 2011 წელს სესხების რეალური საპროცენტო განაკვეთი 15.3%–მდე გაიზარდა. დიაგრამა: 2000–2011 წლების საშუალო სესხების რეალური საპროცენტო განაკვეთბი. (წყარო: მსოფლიო ბანკი) საქართველოს სესხების რეალური საპროცენტო განაკვეთი მაღალი იყო არა მხოლოდ ევროპისა და ცენტრალური აზიის სხვა განვითარებად ქვეყნებთან შედარებით, არამედ მსოფლიოს ყველა ქვეყნასთან შედარებითაც. მსოფლიო ბანკის მონაცემებით,  2011 წელს საქართველო სესხების რეალური საპროცენტო განაკვეთის სიდიდით მსოფლიოში მე-8 ადგილზე იყო (7 სახელმწიფოს – უგანდას, პაპუა ახალი გვინეას, გამბიას, ყირგიზეთის, კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკის, ბრაზილიისა და მადაგასკარის – შემდეგ). ასეთი სტატისტიკა განსაკუთრებით თვალშისაცემია იმ ფონზე, როცა სესხების რეალური საპროცენტო განაკვეთები წამყვანი ეკონომიკების მქონე ქვეყნებში რეკორდულად დაბალ დონეს აჩვენებენ. თუმცა, თუ გავითვალისწინებით, რომ უკვე 2007 წელს საქართველო მე-18 ადგილს იკავებდა მსოფლიოში ამ მაჩვენებლის მიხედვით,  მაშინ 2011 წლის სტატისტიკა დიდად გასაკვირი აღარ მოგვეჩვენება. როგორც გრაფიკზეა მოცემული, მთლიანი რეგიონული ჯგუფის საშუალოსთან შედარებით, საქართველოში კერძო სექტორისთვის შიდა კრედიტზე ხელმისაწვდომობის მაჩვენებელი გაცილებით დაბალი იყო. მაშინ როცა საქართველოში კერძო სექტორისადმი მიმართული შიდა კრედიტის მშპ-სთან ფარდობის წილი 2011 წელს მხოლოდ 32.8% იყო, ევროპისა და ცენტრალური აზიის განვითარებადი ქვეყნების ჯგუფისათვის ეს ინდიკატორი 47.4%-ს შეადგენდა. ზოგადად, 2003 წლიდან მოყოლებული, საქართველოს კერძო სექტორისადმი მიმართული შიდა კრედიტის მშპ-სთან ფარდობის წილი ზრდადი ტენდენციით ხასიათდებოდა, თუმცა გლობალურმა ფინანსურმა კრიზისმა ამ ზრდის შეჩერება გამოიწვია. მიუხედავად იმისა, რომ კრიზისის შემდგომ პერიოდში მშპ-ის ზრდის ტემპი სწრაფადვე აღსდგა, კერძო სექტორისადმი მიმართული შიდა კრედიტის მშპ-სთან ფარდობის წილი მაინც უცვლელი დარჩა. გრაფიკი: კერძო სექტორისადმი მიმართული შიდა კრედიტის მშპ-სთან ფარდობის წილი (%), (წყარო: მსოფლიო ბანკი, 2012) ამ მონაცემებიდან გამომდინარე, სავსებით დასაშვებია, რომ ბოლო პერიოდის საქართველოში მომხდარი უარყოფითი პოლიტიკური მოვლენები საზოგადოებისათვის მისაღები ყოფილიყო. იმის მიუხედავად ეს ყოველივე სიმართლეა თუ არა, საქართველოს რეფორმები რომ კურსის შეცვლას საჭიროებენ და საკუთრების უფლებები სუსტადაა დაცული, ქვეყნის მდგრადი ეკონომიკური განვითარების ძირითად დაბრკოლებას ნამდვილად წარმოადგენენ. როგორც ბაბიჩი და ფუენფციგი გვარწმუნებენ, თუკი არაფერი შეიცვლება „ფირმები და მეწარმეები ინვესტირების ნაკლებ მოსურნენი იქნებიან, და თუ ისინი მაინც გადაწყვეტენ ფინანსური დაბანდებების განხორციელებას, მაშინ ეს უკანასკელი „მაღალი რისკი – მაღალი უკუგების“ ტიპის ინვესტიცია იქნება. ასეთ შემთხვევაში, ბანკები სესხების მაღალ რეალურ განაკვეთებს შესთავაზებენ, უფრო მეტ გირაოს მოითხოვენ და სესხის ვადის ხანგრძლივობას შეამცირებენ“. მაშასადამე, ახალ მთავრობას აკისრია ამოცანები, რომლებიც შესასრულებაც ერდროულად მარტივიცაა და  რთულიც. იმისათვის, რომ ეკონომიკური ზრდა წახალისდეს, მდგრადობის უზრუნველყოფაა საჭირო; იმისათვის, რომ კანონის უზენაესობა და საკუთრების უფლებები არ დაირღვეს, წარსულ ტენდენციასთან კავშირის გაწყვეტაა საჭირო. შიდა და უცხოელმა ინვესტორებმა უნდა იგრძნონ, რომ ახალი ადმინისტრაცია ყველაფერს აკეთებს კანონის უზენაესობის დასაცავად. უფრო მეტიც, ისინი უნდა დარწმუნდნენ, რომ მთავრობა ამ საკითხს სამომავლოდ განსახორციელებელი რეფორმების სიის სათავეში აყენებს.   „ზრდის დიაგნოსტიკის კვლევა საქართველოში“ამერიკელი ხალხის მხარდაჭერით ხელმისაწვდომი გახადა ამერიკის შეერთებული შტატების საერთაშორისო განვითარების სააგენტომ (USAID). კვლევაში წარმოდგენილი თვალსაზრისი არ გამოხატავს USAID-ის, ამერიკის შეერთებული შტატების მთავრობის ან EWMI-ის ხედვას და მასზე სრულიად პასუხისმგებელია ერიკ ლივნი.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=991	http://www.iset.ge/blog/?p=2267
Avram : (gestures at Perchik and Mordechai) He’s right, and he’s right? They can’t both be right. Tevye : You know… you are also right. () Рубик -джан : у нас в Дилижане на кухне воду открываешь – второе место в мире занимает! Мимино : А первая в Ереване, да? Рубик -джан : Нет, в Сан-Франциско. (Mimino)     In his blog post  , Adam Pellillo raises the following question: <blockquote> Georgia seems to be the only former Soviet republic in which agricultural productivity hasn’t returned to or exceeded its level in 1992. As of 2010, agricultural productivity stood at only 77 percent of where it was at nearly two decades ago. Why hasn’t agricultural productivity improved in Georgia over the past two decades, while it has at least recovered in every other former Soviet republic? It is even more puzzling to consider why agricultural productivity has grown by nearly 200 percent in Armenia since 1992, while it has declined in Georgia since then. </blockquote> Adam’s post drew quite a few reactions from the agricultural business and economics community. These fell into three categories. Type A reactions focused on the reasons (some well known, some less so) for the low productivity in the Georgian ag sector such as “civil war and many years of lawlessness”, “loss of the Russian market”, “land fragmentation and lack of cooperation among small farmers”, “low priority on the government agenda for so many years”, “collapse of irrigation and drainage systems”, “lack of inputs, technology, and knowledge”, “low commercialization of ag. output”.<span id="more-991"></span> Type B reactions (fewer in number) focused on what could have worked so well in Armenia. Possible candidates are “better utilization of Soviet era infrastructure, including irrigation”, “higher concentration of agricultural machinery”, “better ability of the country’s processing industry – such as the local brandy industry – to add value”. Type C reactions , including one by Adam himself, were somewhat skeptical about the accuracy of the underlying data. For instance, an Armenian economist commented that “when comparing the rural life stories of our Georgian and Armenian students I did not get the feeling that the Armenian farmers’ standard of living is several times higher than that of their Georgian partners. Both groups are more similar than different to each other”. To find the truth, we consulted two senior international statisticians working to improve the quality of agricultural statistics in Georgia and Armenia. Both tend to subscribe to the skeptical view. In particular, they suggested that the Georgian agricultural statistics are based on a rigorous survey of farmers that draws a fairly accurate picture of output and productivity concerning all the main crops. The Armenian ag statistics, on the other hand, are collected using a “reporting system based on community books that may still be influenced by the Soviet style of thinking, with a political pressure to report about increased production levels”. Now, if Armenian statistics are truly unreliable what’s the point in using Armenia as a benchmark for Georgia (or any other country for that matter)? In despair, we turned to the (higher value) Georgian statistics. Georgia consists of several regions all of which (except Tbilisi) have a very sizeable share of the labor force (self) employed in agriculture. The regions specialize in different types of agricultural production (crops, husbandry) due to radically different climate and soil conditions. Now, since productivity changes could not have been uniform across all subsectors, we thought that something interesting could be learned about the puzzle of agricultural productivity from a comparison of income per household across Georgia’s regions. <span style="color: #888888;"><span style="text-decoration: underline;">Source</span>: Georgian National Statistics Agency</span> To our great surprise, instead of telling us anything about the evolution of agricultural productivity, the data are once again pointing in the Armenian direction. According to 2011 GeoStat household survey data, the region with the highest income per household (857 GEL) is Samtskhe-Javakheti. Not Tbilisi, not Samegrelo or Adjara. Samtskhe-Javakheti. For those who don’t know, Samtskhe-Javakheti is the only region of Georgia were Armenians are in a majority (Tbilisi has the second largest Armenian population). Reflecting this demographic reality, the GeoStat sample of the Samtskhe-Javakheti region includes 198 Georgian and 477 Armenian families. One might think that Armenian households are simply larger, but with 3.8 members per household Samtskhe-Javakheti is not far from the national average (3.6). <span style="color: #888888;"><span style="text-decoration: underline;">Source</span>: Georgian National Statistics Agency</span> Samtskhe Javakheti does stand out on a quite a number of parameters reflecting or affecting agricultural productivity: -        The highest share of income (22%) from selling agricultural products (Kakheti is second with 14%). In monetary terms, an average Samtskhe-Javakhetian farmer receives 2.5 time higher income from selling agricultural products than his Kakhetian competitor. Other regions are much further behind. -        The lowest share of income (13%) from hired labor. Kakheti (17%) and Guria (18%) and are second and third on this parameter, far behind Tbilisi with 47% of income from hired labor. -        The largest area used for cultivation by an average household : 0.85 ha in Samtskhe-Javakheti compared to 0.7 in Guria (second) and 0.3ha in Adjara (last). -        No or very few large farms and a relatively equal distribution of cultivated land among households : plot sizes of interviewed households in Samtskhe-Javakheti run from 0 to 4.5ha compared to 0-48ha in Shida-Kartli, 0-17ha in Guria and 0-39ha in Kakheti. -        The highest average number of cultivated plots (including on leased land) per household : 3.4 in Samtskhe-Javakheti compared to 2.2 in Shida-Kartli and Imereti (dividing the second and third place on this parameter). <span style="color: #888888;"><span style="text-decoration: underline;">Source:</span> Georgian National Statistics Agency</span> There is no escape from the Armenian productivity factor also when one compares the incomes of Armenian and Georgian households within the Samtskhe Javakheti region (who thus operate in very similar conditions). The average income of the surveyed Armenian households in Samtskhe Javakheti is 923 GEL as compared to 729 GEL for Georgian families. Armenians households own 2.5 times more land on average (1 ha compared to 0.4 ha). The Armenian productivity factor evaporates only when we travel some 50-60 km from Samtskhe-Javakheti to Tbilisi. The GeoStat sample of Tbilisi households includes 1741 Georgian and 113 Armenian families. The average income of an Armenian household is almost twice lower than that of a Georgian one: 448 GEL compared to 867 GEL. Perhaps because agriculture is not the best money maker in Tbilisi…	ISET_ის ფაკულტეტის წევრმა ადამ პელილომ (Adam Pellillo) თავის სტატიაში ყოფილი საბჭოთა კავშირის ქვეყნები აგრარული პროდუქტიულობის მაჩვენებლის მიხედვით შეადარა 1992-2010 წლების განმავლობაში. ავტორის განსაკუთრებულ ყურადღებას პოსტსაბჭოური საქართველოსა და სომხეთის მდგომარეობა იპყრობს, რომელსაც იგი შემდეგნაირად გადმოსცემს: <blockquote> “საქართველო აღმოჩნდა ყოფილი საბჭოთა კავშირისის ერთადერთი წევრი ქვეყანა, სადაც დაახლოებით ორი ათწლეულის შემდეგაც კი სოფლის მეურნეობის პროდუქტიულობა თავის პირვანდელ, 1992 წლის მაჩვენებელს, ვერ დაუბრუნდა. 2010 წლის მონაცემებით, საქართველოს აგრო-პროდუქტიულობა 1992 წლის დონის მხოლოდ 77%-ს შეადგენდა. მიუხედავად იმისა, რომ სხვა დანარჩენი რესპუბლიკების სოფლის მეურნეობის პროდუქტიულობა სულ მცირე ადრინდელ (1992 წ.) ნიშნულამდე მაინც გაუმჯობესდა, საქართველომ დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდგომ მათგან განსხვავებით ვერ შეძლო საწყისი მდგომარეობის აღდგენა. ჩნდება კითხვა: რატომ? გარდა ამისა, უფრო დიდი თავსატეხია იმის გარკვევა რატომ გაიზარდა სოფლის მეურნეობის პროდუქტიულობის მაჩვენებელი მეზობელ სომხეთში თითქმის სრული 200%-ით და 1992 წლიდან მოყოლებული რატომ შემცირდა იგი საქართველოში?” </blockquote> აღნიშნულ სტატიას საკმაოდ დიდი გამოხმაურება მოჰყვა აგრარული ბიზნესისა და ეკონომიკის სფეროს წარმომადგენლების მხრიდან, რომელთა მიერ გაკეთებული შეფასებები ძირითადად სამ „ა“, „ბ“ და „გ“ კატეგორიებად იყოფა: „ა“ ტიპის შეფასებები საქართველოს სოფლის მეურნეობის დაბალ-პროდუქტიულობის ისეთ მიზეზებს აერთიანებენ როგორებიცაა „სამოქალაქო ომი და უკანონობის მრავალი წელი“, „რუსეთის ბაზრის დაკარგვა“, „ფრაგმენტირებული მიწის ნაკვეთების არსებობა“, „მცირე ფერმერული კოოპერატივების არაეფექტიანი მუშაობა“, „სახელმწიფოს მიერ სოფლის მეურნეობის სექტორისთვის დაბალი პრიორიტეტის მინიჭება“, „საირიგაციო და სარწყავი სისტემების მწყობრიდან გამოსვლა“, „საწარმოო რესურსების, ტექნოლოგიებისა და ცოდნის ნაკლებობა“ და „აგრარული პროდუქციის მდარე კომერციალიზაცია“. „ბ“ ტიპის შეფასებები სომხეთის სოფლის მეურნეობის მაღალი პროდუქტიულობის ახსნას შემდეგი მიზეზებით ცდილობენ: საქართველოსთან შედარებით „უკეთესად გამოყენებული საბჭოთა კავშირის დროინდელი ინფრასტრუქტურული მემკვიდრეობა“, „უფრო მეტი სასოფლო სამეურნეო მანქანა-დანადგარები“ და „სომხეთის გადამამუშავებელი ინდუსტრიის უმჯობესი უნარი დამატებითი ღირებულების შექმნის საკითხში (მაგ. „ ადგილობრივი ბრენდის წარმოება“). „გ“ ტიპის შეფასებები , სტატიის ავტორის ადამ პელილოს პოზიციის ჩათვლით, სკეპტიკურნი არიან მონაცემების სიზუსტის მიმართ. მაგალითად, ერთ-ერთი სომეხი ეკონომისტი კომენტარში წერდა, რომ „როცა ვადარებ ჩვენი ქართველი და სომეხი სტუდენტების მიერ სოფლად ცხოვრების შესახებ მოყოლილ ისტორიებს, არ მიჩნდება შეგრძნება თითქოს სომეხი ფერმერების ცხოვრების სტანდარტები უკეთესი ყოფილიყოს ვიდრე ქართველი სოფლის მეურნეებისა. ამ ნიშნის მიხედვით, ორივე ეროვნული ჯგუფი უფრო ერთმანეთს ემგვანება,  ვიდრე განსხვავდება ერთმანეთისაგან“. საკითხის სიღრმისეული შესწავლისთვის ჩვენ მივმართეთ ორ საერთაშორისო უფროს სტატისტიკოსს, რომლებიც ამჟამად საქართველოსა და სომხეთის სოფლის მეურნეობის სტატისტიკის ხარისხის გაუმჯობესებაზე მუშაობენ. მათი პოზიცია აღნიშნულ საკითხზე „გ“ ტიპის სკეპტიკურ თვალსაზრისს ემთხვევა. ისინი მიიჩნევენ, რომ ქართული მონაცემები აგრარული წარმოებისა და პროდუქტიულობის საკმაოდ ზუსტ სურათს უნდა ასახავდნენ, ვინაიდან საქართველოს სოფლის მეურნეობის სტატისტიკა ფერმერთა კვლევის სწორ მეთოდოლოგიაზეა დაფუძნებული. მეორე მხრივ, არაზუსტი უნდა იყოს სომხეთის სოფლის მეურნეობის სტატისტიკური მონაცემები, რომელთა შესაგროვებლად გამოყენებულია „სათემო ჩანაწერებზე დაფუძნებული ანგარიშგების სისტემა, რაც შესაძლოა ასახავდეს საბჭოთა კავშირის დროინდელ აზროვნებას და პოლიტიკური ზეწოლის შედეგად ხელოვნურად გაზრდილ აგრო-წარმოების დონეს“. ზემოთ აღნიშნულიდან გამომდინარე, თუ სომხეთის სტატისტიკა ინფორმაციის სანდო წყაროდ ვერ ჩაითვლება, მაშინ საქართველოს შედარება ამ ქვეყანასთან არაფერის მომცემია. შექმნილ ვითარებაში ჩვენ გადავწყვიტეთ უპირატესობა მიგვენიჭებინა (უფრო ღირებული) ქართული სტატისტიკური მონაცემებისთვის და ეკონომიკური ანალიზი მათზე დაყრდნობით წარმოგვედგინა. საქართველოს რეგიონების (თბილისის გარდა) სამუშაო ძალის საკმაოდ დიდი ნაწილი, მომუშავეთა 52% სოფლის მეურნეობის სექტორშია (თვით) დასაქმებული. რადიკალურად განსხვავებული ნიადაგი და კლიმატური პირობები ამ რეგიონების სხვადასხვა ტიპის აგრარულ წარმოებაში სპეციალიზირებას განაპირობებენ. ასეთი სიტუაცია ქმნის მოლოდინს, რომ სოფლის მეურნეობის პროდუქტიულობა რეგიონებს შორის არაერთგვაროვნად იქნება განაწილებული. ჩვენი აზრით, საინტერესო იქნებოდა მათი შედარება ერთ შინამეურნეობაზე გაანგარიშებული საშუალო შემოსავლის მიხედვით, რომ საქართველოსა და სომხეთს შორის არსებული განსხვავებული პროდუქტიულობის მიზეზი გვეპოვნა. საოცარია, მაგრამ მონაცემები ნაცვლად საქართველოს აგრარული მწარმოებლურობის ასახვისა კვლავ სომხური მაღალპროდუქტიულობის ფაქტორისაკენ მიუთითებენ.  საქსტატის 2011 წლის ინტეგრირებული შინამეურნეობების კვლევის მონაცემების მიხედვით  ერთ შინამეურნეობაზე ყველაზე მაღალი საშუალო შემოსავლის (857 ლარი) მქონე რეგიონი სამცხე-ჯავახეთია. არც თბილისი, არც სამეგრელო ან აჭარა, არამედ სამცხე-ჯავახეთი! ცნობისთვის, სამცხე-ჯავახეთი ერთადერთი რეგიონია მთელს საქართველოში სადაც სომეხი ეროვნების მოსახლეობა უმრავლესობას წარმოადგენს (შემდეგ მოდის თბილისი). სწორედ, ამ დემოგრაფიულ სურათს ასახავს საქსტატის სამცხე-ჯავახეთის რეგიონის შერჩევით გამოკვლევაში მონაწილე 198 ქართული და 477 სომხური წარმოშობის შინამეურნეობათა რაოდენობა. შეიძლება ვინმეს მიაჩნდეს, რომ ასეთი განსხვავების მიზეზი უბრალოდ კვლევაში მონაწილე სომხური ოჯახების მრავალსულადობაა, თუმცა უნდა აღინიშნოს რომ ამ მხრივ სამხცე-ჯავახეთის რეგიონი საშუალო 3.8 სულით ერთ ოჯახზე ეროვნული მაჩვენებლისაგან (3.6 სული) შორს ნამდვილად არ არის.   სამხცე-ჯავახეთი სხვა რეგიონებისაგან საკმაოდ მრავალი მახასიათებლითაა გამორჩეული. ეს მახასიათებლები ან რეგიონის სოფლის მეურნეობის პროდუქტიულობას ასახავენ  ან კიდევ მასზე გავლენის მომხდენ ფაქტორებად გვევლინებიან: - სასოფლო სამეურნეო პროდუქციის გაყიდვიდან მიღებული შემოსავლის ყველაზე მაღალი წილი (22%) სხვა რეგიონებთან შედარებით (კახეთი მეორეა 14%-ით). ეს ნიშნავს, რომ სამცხე-ჯავახეთელი ფერმერები სოფლის მეურნეობის პროდუქტების გაყიდვიდან საშუალოდ 2.5-ჯერ მეტ შემოსავალს იღებენ ვიდრე ამას კახეთის სოფლის მეურნეები ახერხებენ. რაც შეეხება სხვა რეგიონებს, ისინი სამცხე-ჯავახეთის 22%-იან საშემოსავლო წილს საკმაოდ ჩამორჩებიან. - დაქირავებული შრომიდან მიღებული შემოსავლის ყველაზე დაბალი წილი (13%) სხვა რეგიონებთან შედარებით. სამცხე-ჯავახეთის შემდეგ მოდის კახეთი (17%) დაგურია (18%), ხოლო ჩამონათვალის ბოლოშია თბილისი, რომლისთვისაც დაქირავებული შრომიდან მიღებული შემოსავალი მთლიანი შემოსავლის 47%-ს წარმოადგენს. - დამუშავებული  სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების ყველაზე დიდი წილი (0.85 ჰა ერთ შინამეურნეობაზე) სწორედაც რომ სამცხე-ჯავახეთშია. ჩამონათვალში რიგით მეორეა გურია (0.7 ჰა) და ყველაზე ბოლოა აჭარა (ერთ შინამეურნებაზე 0.3 ჰა). - დამუშავებული სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების შედარებით თანაბარი განაწილება შინამეურნეობებს შორის და დიდი ზომის ფერმების ძალიან მცირე რაოდენობა ან მათი საერთოდ არ არსებობა ისევსამცხე-ჯავახეთისთვისაა დამახასიათებელი. აქ გამოკითხულ შინამეურნეობათა მიწის ნაკვეთების ზომები მერყეობს 0-დან 4.5 ჰა-მდე ინტერვალში, მაშინ როცა ეს დიაპაზონი შიდა ქართლისთვის 0-48, გურიისთვის 0-17 და კახეთისთვის 0-39 ჰექტარია. - დამუშვებული სასოფლო-სამეურნეო მიწის ნაკვეთების (მათ შორის იჯარით გაცემული) ყველაზე მეტი საშუალო რაოდენობა (3.4 ერთეული) ერთ შინამეურნეობაზე გაანგარიშებით კვლავ სამცხე-ჯავახეთშია. მას მოსდევს შიდა ქართლი და იმერეთი 2.2 ერთეულიანი საშუალო მაჩვენებლით. მიუხედავად იმისა, რომ სამცხე-ჯავახეთის რეგიონში მცხოვრები სომეხი და ქართველი ოჯახები ერთნაირ პირობებში ცხოვრობენ, მათი შემოსავლების შედარებისას კვლავ იჩენს თავს სომხური პროდუქტიულობის ფაქტორი. სამცხე-ჯავახეთში გამოკითხული სომხური შინამეურნეობის საშუალო შემოსავალი 923 ლარია, შედარებით მაღალი ვიდრე ქართული ოჯახის საშუალო 729 ლარიანი საშუალო შემოსავალი; ასევე, სომხური ოჯახები ქართულ ოჯახთან შედარებით საშუალოდ  2.5-ჯერ უფრო მეტი მიწის ნაკვეთს ამუშავებენ (1 და 0.4 ჰა, შესაბამისად). სომხური პროდუქტიულობის ფაქტორი ნელ-ნელა მხოლოდ მაშინ კარგავს თავის ეფექტს როცა სამცხე-ჯავახეთს თბილისის მიმართულებით, 50-60 კილომეტრით ვშორდებით. საქსტატის შერჩევითი კვლევის მონაწილე შინამეურნეობები თბილისისთვის 1741 ქართულ და 113 სომხურ ოჯახს წარმოადგენენ. ამასთან,  თბილისში სომხური შინამეურნეობების საშუალო შემოსავალი (448 ლარი) თითქმის ორჯერ უფრო დაბალია ვიდრე ქართული ოჯახებისა (867 ლარი).  ამის მიზეზი, ალბათ ის არის, რომ თბილისში სოფლის მეურნეობა ფულის მოპოვების საუკეთესო წყარო არ არის.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=975	http://www.iset.ge/blog/?p=2231
There is a Georgian joke that goes: “Relatives are the people you see whenever their number changes”. In other words, relatives all tend to gather when any of them gets married, gives birth or dies. As a result, we frequently observe Georgians organizing mass gatherings to either celebrate or mourn numerical “changes” in their families. While there is a recent trend among the wealthier and better educated people to switch to more intimate, smaller events, the poorer rural people continue to arrange Georgian supras of monumental proportions. A form of conspicuous consumption? When attending Professor Omer Moav’s lecture on Economic Growth which classified large Indian weddings as a form of “conspicuous consumption”, I started wondering whether the Georgian tradition of mass family events can also be considered in the same manner. Moav defined c onspicuous consumption as consumption of goods which serves to show off one’s economic prowess without providing any positive economic benefits. He further argued, based on economics analysis, that it is the poor who are more likely to engage in acts of conspicuous consumption in order to pretend that they are not who they are (poor). Prima facie the grand Georgian supras seem to fit this definition: the poor who organize mass funerals could have invested their scarce resources in much more profitable ways, for instance by investing in own health or education for their children. Organizing funeral feasts for hundreds of guests by the poor could be thought of as a form of showing off . What also makes these events akin to conspicuous consumption is the fact that this tradition is increasingly losing favor with the wealthier and better educated Georgians. <span id="more-975"></span> Is it something else? Despite many similarities there is one feature that clearly distinguishes these Georgian mass gatherings from typical cases of conspicuous consumption: the fact that guests, including relatives, neighbors and other acquaintances are expected to make a sizeable financial contribution. This kind of arrangement makes these events more like an insurance scheme, rather than “bling-bling” consumption. A Georgian family would normally keep a detailed record of guest contributions at an event such as a funeral or a wedding, being prepared to reciprocate in case of need. Given the long-term nature of the resulting financial commitment, it is not surprising that wedding and funeral contributions are enshrined in the Georgian tradition. One might even perceive such payments or gifts as a membership “fee” for being a part of a “club” brought together by kinship or social bonds. However, I would argue that the emergence of this type of club behavior is driven by the insurance motive: you help others when they are in need and thus expect to get help when it is needed for you. As I found out, similar community-based insurance schemes in the form of funeral contributions can also be found in the likes of Ghana, Ethiopia, Tanzania and other developing countries. Why insurance? Insurance is a form of  that is primarily used to  against the  of a contingent,  loss. People crave for safety when facing uncertainty, and death is a rather uncertain event (at least as far as timing is concerned). The ancient Romans are said to have been the first civilization to use insurance to cover the costs of funerals. Today, people who do not want to overburden their offspring with funeral expenses may take life insurance. A community-based insurance through the tradition of funeral contributions may be a handy alternative. Some categories of people are less likely to purchase a formal life insurance. These are: the poor who cannot afford an insurance product; people belonging to strong and supportive family units; people who do not place trust in financial institutions and would rather participate in a community-based insurance arrangement with people they trust (relatives, neighbors, etc.), or people who have superstitions associated with death and are reluctant to consider any associated arrangements in advance. Weddings also pose a financial challenge for families and are difficult to plan sufficiently in advance. As financial markets are yet to come up with a wedding insurance (at least in Georgia), poor families have the choice of having a large, community-supported wedding; a modest, affordable wedding; or no wedding at all. Economic analysis has it that the poor are more likely to opt for funerals and weddings financed by community-based insurance schemes and will therefore tend to arrange mass social gathering. Similarly, the more educated families (who have fewer superstitions about death), and higher-income individuals, are more likely to switch to market-based insurance (or save). From funeral contributions to life insurance There is a lively debate within Georgia whether the tradition of “qelekhi” – the feeding of guests before, during or after a funeral – should be retained or not. For the older generations, this tradition is meant to show respect to the deceased. At the same time, many younger people may consider such meals and associated drinking to be a direct insult to the mourners. For many, compassion from hundreds of people is not a necessary condition for the mourning of a loved one. Moral considerations about “qelekhi” aside, funerals would have been far cheaper without this tradition. In any event, more modest qelekhi attended by a smaller number of guests, would help cut the costs incurred by the relatives of the deceased. The tradition of qelekhi is more likely to survive in large, tightly knit, poor communities where it plays a more important insurance role and where defection (refusal to contribute) is more costly to the individuals involved. In wealthier and more educated urban circles, families are more likely to free themselves from the need to accept or make funeral contributions. By relinquishing this communal bond, such families undertake to finance own family contingencies with their savings or with the help of insurance. As Georgians grow wealthier over time, they will be more likely to switch from informal community-based insurance to life insurance products offered by insurance companies. This has been the trend elsewhere in the world, and to some extent may be already happening in Georgia, judging by the share of life insurance in total insurance. <span style="color: #888888;">Source: National Bank of Georgia</span>	ქართული ხუმრობის მიხედვით, ნათესავები ის ხალხია, რომელთაც მაშინ ხედავ, როდესაც მათი რიცხვი  იცვლება. მართლაც, ნათესავების შეკრების მიზეზი ძირითადად რომელიმე მათგანის ქორწინება, დაბადება ან გარდაცვალებაა. ამიტომაც ხშირად ვაწყდებით ქართველების  ოჯახებში „რაოდენობრივი ცვლილებების” აღსანიშნავად გამართულ საზეიმო თუ სამგლოვიარო შეკრებებს. ერთი შეხედვით გასაოცარიც კია თანამედროვე ტენდენცია, რომ უფრო მდიდარი და განათლებული ადამიანების მიერ ორგანიზებულ შეკრებები თანდათან ნაკლებად ხალხმრავალი ხდება, სოფლის ღარიბი მოსახლეობა კი კვლავაც განაგრძობს ვეებერთელა ქართული სუფრების გაშლას. დემონსტრაციული მოხმარების (Conspicuous Consumption) ფორმა? ეკონომიკური ზრდის შესახებ ლექციათა კურსში პროფესორმა ომერ მოავმა (University of Warwick) ინდური ქორწილები დემონსტრაციული მოხმარების სახეობას მიაკუთვნა, რამაც დამაფიქრა იმაზე, შეიძლებოდა თუ არა  ქართული ტრადიციული ხალხმრავალი შეკრებების იმავე კატეგორიაში მოქცევა. მოავი დემონსტრაციულ მოხმარებას განმარტავდა როგორც ისეთი საქონლის მომხმარებას, რომელიც პირის ეკონომიკურ სიძლიერეს უსვამს ხაზს, ყოველგვარი რეალური ეკონომიკური სარგებლის მოტანის გარეშე. მეტიც, თეორიული ეკონომიკური ანალიზის საფუძველზე, პროფესორი ამტკიცებდა, რომ დემონსტრაციული მოხმარება უფრო მეტად ღარიბებისთვისაა დამახასიათებელი, რომელთაც არ სურთ თავიანთი მდგომარეობის (სიღარიბის) გამოაშკარავება. ერთი შეხედვით, გრანდიოზული ქართული სუფრები თითქოსდა მართლაც შეესაბამება ამ დეფინიციას: ღარიბს, რომელიც მასიურ შეკრებებს აწყობს, შეეძლო თავისი მწირი რესურსები უფრო მომგებიანად დაებანდებინა (მაგალითად, თავის ჯანმრთელობაში ან შვილების განათლებაში). ასობით სტუმრის გამასპინძლებაც თავის წარმოჩენის სურვილად შეიძლება ჩაითვალოს. ამას ემატება ისიც, რომ ეს ტრადიცია სულ უფრო კარგავს პოპულარობას შედარებით მდიდარ და განათლებულ ქართველებს შორის, რაც კიდევ უფრო ამსგავსებს მას დემონსტრაციულ მოხმარებას. თუ რაიმე სხვა? უამრავი მსგავსების მიუხედავად, არსებობს ერთი მნიშვნელოვანი მახასიათებელი, რომელიც არსებითად განასხვავებს ქართულ მასობრივ შეკრებებს ტიპიური დემონსტრაციული მოხმარებისაგან; კერძოდ, ყოველი სტუმარი: ნათესავია, მეზობელი თუ ნაცნობი, ტრადიციულად ვალდებულია გაიღოს ფულადი შენატანი (ხშირ შემთხვევაში, საკმაოდ დიდი თანხაც კი) მასპინძლის სასარგებლოდ. ეს მახასიათებელი ამ ღონისძიებებს დაზღვევის სქემას უფრო ამსგავსებს, ვიდრე დემონსტრაციულ მოხმარებას. დაკრძალვისა თუ ქორწილისას ქართული ოჯახი ჩვეულებრივ დეტალურად აღრიცხავს თითოეული სტუმრის მიერ გაღებულ თანხას, რათა შემდგომ სათანადოდ შეძლოს მისი უკან დაბრუნება. აღებული გრძელვადიანი პასუხისმგებლობიდან გამომდინარე, გასაკვირი არაა, რომ ეს პროცედურები ქართული ტრადიციების ნაწილად გადაიქცა.  აღნიშნული გადასახადი თუ საჩუქარი შეიძლება იქნეს აღქმული როგორც ერთგვარი საწევრო იმ კლუბისა, რომელიც ნათესაურ თუ სოციალურ კავშირებს აერთიანებს. თუმცაღა, ჩემი აზრით, ამგვარი ქცევის ჩამოყალიბება დაზღვევის მოტივით უფრო იყო განპირობებული. შენ ეხმარები სხვებს, როცა მათ სჭირდებათ იმ იმედით, რომ მიიღებ მხარდაჭერას მაშინ, როცა ეს თვითონ დაგჭირდება. ამგვარი  შემოწირულობების შეგროვება დაკრძალვებისას არსებობს სხვა განვითარებად ქვეყნებშიც, მაგალითად განაში, ეთიოპიაში, ტანზანიაში და სხვა. რატომ დაზღვევა? განმარტების მიხედვით, დაზღვევა არის რისკის მართვის ერთ-ერთი ფინანსური ინსტრუმენტი, რომელის საშუალებითაც შესაძლებელია რისკის შედეგად წარმოქმნილი ფინანსური ზარალის თავიდან არიდება. რისკიანი მოვლენების არსებობისას ადამიანები ესწრაფიან უსაფრთხოებას, და გარდაცვალებაც სწორედ ერთ-ერთი ამგვარი  მოვლენაა (გარდაცვალების ზუსტი დროის წინასწარ განსაზღვრა საკმაოდ რთულია). პირველად ძველმა რომაელებმა  გამოიყენეს დაზღვევა დაკრძალვის ხარჯების დასაფარად. დღესდღეობითაც, ადამიანებს, რომელთაც არ სურთ თავიანთი შთამომავლების დაკრძალვის ხარჯებით დატვირთვა, შეუძლიათ სიცოცხლის დაზღვევით სარგებლობა. თუმცა ამ პირობებშიც  საზოგადოებრივი  დაზღვევა დაკრძალვის შემოწირულობების ტრადიციის ფორმით შესაძლოა ხელსაყრელი ალტერნატივა აღმოჩნდეს. არსებობს კატეგორია ადამიანებისა, რომლებიც ნაკლებად სარგებლობენ ფორმალური სიცოცხლის დაზღვევით. ამ კატეგორიას  მიეკუთვნებიან ღარიბები, რომელთათვისაც ეს პროდუქცია არ არის ხელმისაწვდომი; ადამიანები, რომლებიც მიეკუთვნებიან ძლიერ ოჯახურ გაერთიანებებს; ადამიანები, რომლებიც არ ენდობიან ფინანსურ ინსტიტუტებს და ურჩევნიათ მონაწილეობა მიიღონ საზოგადოებრივ სადაზღვევო სქემაში იმ პირებთან ერთად, რომელთაც ისინი ენდობიან (ნათესავები, მეზობლები და ა.შ.); ან ადამიანები, რომელთაც გააჩნიათ ცრურწმენები სიკვდილთან დაკავშირებით და ამიტომ არ სურთ რაიმე წინასწარი ზომების მიღება. დაკრძალვის მსგავსად, ოჯახს ფინანსური დაბრკოლების წინაშე ქორწინებაც აყენებს და ეს უკანასკნელიც ხშირად ძნელია დაიგეგმოს საკმაოდ ადრე. ვიდრე ფინანსურ ინსტიტუტებს ჯერ-ჯერობით არ დაუწყიათ ქორწინებების დაზღვევა (საქართველოში მაინც), ხელმოკლე ოჯახებს აქვთ სამი არჩევანი: დიდი ქორწილი საზოგადოების მხარდაჭერით; მოკრძალებული და ხელმისაწვდომი საქორწილო სუფრა; ან საერთოდაც უარის თქმა ამ დღესასწაულის აღნიშვნაზე. ეკონომიკური ლოგიკის მიხედვით, ღარიბი მეტად სავარაუდოა, რომ ქორწილებისა და დაკრძალვების დასაფინანსებლად არჩევანს საზოგადოებრივ სადაზღვევო სქემაზე  შეაჩერებს და შესაბამისად, გამართავს მასობრივ სოციალურ თავყრილობას; ხოლო მეტად განათლებული ან უფრო მაღალშემოსავლიანი პირი კი დიდი ალბათობით არჩევანს საბაზრო დაზღვევაზე (ან დანაზოგებზე) შეაჩერებს. დაკრძალვის შემოწირულობებიდან სიცოცხლის დაზღვევამდე საქართველოში აქტიური დისკუსია მიმდინარეობს იმის შესახებ უნდა დარჩეს თუ არა ე.წ. „ქელეხის“ ანუ დაკრძალვაზე სტუმართა დაპურების ტრადიცია. უფროსი თაობების შეხედულებისამებრ, ეს ტრადიცია მიცვალებულისთვის პატივის მისაგებადაა განკუთვნილი; ახალგაზრდა თაობისათვის კი აღნიშნული ჭამა–სმა ჭირისუფალთა გრძნობების პირდაპირი შეურაცხყოფაა. ასობით ადამიანის თანაგრძნობა სულაც არ უნდა იყოს აუცილებელი საყვარელი ადამიანის გლოვისთვის. თუ დროებით განზე გადავდებთ ქელეხის მორალურ მხარეს, დაკრძალვები ბევრად უფრო იაფი გახდებოდა ამ ტრადიციის გარეშე. ნებისმიერ შემთხვევაში, უფრო მოკრძალებული ქელეხი მცირე რაოდენობის სტუმრებით გარდაცვლილის ნათესავების ხარჯებსაც შეამცირებდა. თუმცა ქელეხის ტრადიცია სავარაუდოდ გაგრძელდება უფრო დიდ და მჭიდრო, ღარიბულ დასახლებებში, სადაც იგი უფრო მნიშვნელოვანი დაზღვევის როლს თამაშობს და შესაწირის გაღებაზე უარის თქმა უფრო ძვირი დაუჯდება პირს ვიდრე მისი გაღება. უფრო მდიდარ და მაღალგანვითარებულ ქალაქური ტიპის დასახლებებში კი მოსალოდნელია, რომ ოჯახები ხელს აიღებენ ამგვარი შესაწირების არსებობაზე და თვითონ დაფარავენ ყოველგვარ შემთხვევით ხარჯს ან სადაზღვევო კომპანიებს მიმართავენ მათ ასანაზღაურებლად. დროთა განმავლობაში მოსალოდნელია, რომ რაც უფრო გამდიდრდებიან ქართველები, მით უფრო გადაერთვებიან არაფორმალური საზოგადოებრივი დაზღვევიდან სიცოცხლის ფორმალურ დაზღვევაზე, რომელსაც სადაზღვევო კომპანიები სთავაზობენ. ამგვარი ტენდენცია არსებობდა ყველგან მსოფლიოში, და თუ დავაკვირდებით სიცოცხლის დაზღვევის წილის დინამიკას საერთო დაზღვევასთან მიმართებაში, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ეს პროცესი  საქართველოშიც დაწყებულია. წყარო: საქართველოს ეროვნული ბანკი

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=730	http://www.iset.ge/blog/?p=2255
We economists tend to search for economics behind everything. It’s as if it is some kind of disease, for which there is no cure. I admit, I myself suffer from it. Last weekend I visited Shatili, a historic highland village in Georgia located near the border with Chechnya. This unique fortress built with stone and mortar, isolated from the rest of the world makes you think about your ancestors. Our guide told us many interesting facts about people from the highlands, and one of them attracted my attention very much. Particularity the existence of “Urvadi”  –  the tradition of paying a bride price among Georgians living in the highlands. Urvadi was an amount of money, property, wealth or livestock paid by the groom or his family to the parents of a woman upon the marriage of their daughter to the groom. I became interested in the reason why the mountainous regions of northern Georgia practiced the tradition of paying a bride price whereas the lowlands of the country were accustomed to a dowry. All traditions are motivated by some incentive; and as an economist, I believe that most of these incentives are economic in nature. Thus, a question kept lingering on my mind during my journey – what was the economic rationale behind having a dowry in the lowlands and a bride price in the highlands? <span id="more-730"></span> Before exploring the question let me explain how I see the two terms, dowry and bride price, in economic terms.  Bride price is the “price” paid by the groom for the bride. On the contrary, a dowry represents some kind of “negative price”. The parents of a girl are paying for their daughter to be married. We have to keep in mind that they are not mirror opposite things.  A dowry is the property given to the bride by her family, property which belongs to her and which may be controlled together with her husband. On the other hand, bride price is some kind of economic compensation given to the bride’s family for their loss.  Brideprice and dowry can be viewed as “ initial investments ” for the marriage; both ensure lower divorce rates, as the costs of the divorce increases with the amount of money invested prior to the marriage (I personally think that a bride price is a sunk cost, but try to think more objectively). As I returned back to Tbilisi, I tried to search for the economic rationales behind dowries and bride prices in the literature. The first thing to emerge in all kinds of studies is family composition – whether it is monogamous or polygamous (men have more than one wife). Bride price tends to be correlated with polygamy, and in monogamous families a dowry is more common.  In societies where there is an abundance of resources, families have to set a negative price in order to attract grooms, whereas in areas where resources are scarce and men are in the practice of having more than one wife, grooms are paying the price. So in economic terms, marriage payments are “prices” that clear the marriage market. Bride prices and dowries equate the demand for and supply of brides and grooms. Therefore, when grooms are relatively scarce, brides pay dowries, and when brides are scarce, grooms offer a bride price. At first glance, family composition can not explain the difference in high and low land traditions in Georgia as no polygamy was practiced among the people, but if we look deeper into this issue and view women as a resource and introduce a notion of scarcity, we can partly explain different marriage payment traditions. Mountainous regions in  Georgia were characterized with a very low population density, therefore the pool of girls from where one could choose a wife was small. In addition, marriages between relatives and people with the same Icon (Xati) protection were not permitted. If we add Gary S. Becker’s theory to the above mentioned statement, reasons for the difference between highland and lowland traditions become even clearer. In his work “A treatise on the family” (1993) links marriage payments to the economic value of women . Becker developed the marriage market framework to analyze transfers at the time of marriage. In Becker’s model, men and women both possess varying qualities (or potential incomes). Marriage is viewed as a joint venture that offers greater efficiency in production (household, market, or both).  The difference in payment direction emerges with the heterogeneity of grooms (different socioeconomic status) and the economic power of women. In a homogeneous society (with less variation in socioeconomic status) where women have direct input into production and where their family depends on their work,  they have a relatively high economic value and grooms are paying the bride’s parents for the right to her labor and reproductive capabilities. Becker’s theory is supported by Boserup’s (1970) study on marriage payments. She shows that bride price paying societies have associated a strong female role in agriculture and is common in societies in which agriculture relies on light tools (such as the hoe) and thus where women are actively engaged. On the other hand, a dowry is more common in heavy plow agriculture where the role of a woman is limited.  The result of the above mentioned theory in which a dowry is represented in societies with more social stratification, and bride prices are practiced in homogenious societies, is that a dowry corresponds to the development of the more complex social order, exhibiting substantial socioeconomic differentiation and class stratification. Vivid examples are dowry traditions in India, where the caste system represents perhaps an extreme example of social stratification, and sub-Saharan Africa where you find homogeneous tribal societies, which pay bride prices. Perhaps the different economic value of women can explain the disparity in the Georgian traditions. Compared to the lowlands,  the technologically less developed highlands were heavily dependent on women labor in agriculture. In addition to agricultural work, the economic value of women was increased by the lack of trade in the highlands. In particular because Georgian mountain regions were remote areas, where the roads were closed off during the winter seasons because of the snow; therefore any links to other parts of the world were cut off for a good part of the year. In such circumstances of absence of trade, women had to produce many home made goods, which in turn made them more powerful in economic terms compared to women in the lowlands. The lowlands were generally characterized by  more developed production process ensuring wealth differences between men, making them heterogeneous, while the economic role of the women was not changing, leaving them homogeneous. In such a society where brides are homogeneous and grooms are not, brides compete for more desirable grooms, and dowries replace bride prices. Marriage payment traditions are vanishing in Georgia and are becoming belongings of our history. Marriage payments are typically associated with the marriages arranged by parents. As the modern youth is becoming more independent and have more control over the selection of partners, marriage payments are becoming insignificant. Dowry traditions have declined dramatically in Georgia.  As the return to investing in human capital increases, parents invest in daughter’s education much more and dowries are becoming an inferior way of providing brides with future wealth relative to investing in their human capital.  Bride prices have been eliminated completely as a consequence of industrialization and urbanization processes. I tried to give simple explanations of the difference in traditions of marriage payments in Georgia. This is interesting topic to explore. Currently marriage payments are pervasive in many areas of the developing world and have substantial effects on the welfare of women and society’s distribution of wealth. Unfortunately, there are very few empirical studies done on the topic in general and it is difficult to generalize. The case of Georgian marriage payments is an example of how the vanishing of economics rationale behind traditions caused weakening and the disappearance of tradition itself. It is interesting to think about whether  this is going to happen to all traditions when incentives change? Or are some traditions strong enough, willing people to following them without any rationality?	ეკონომისტებს მიდრეკილება აქვთ ეძებონ ეკონომიკური საფუძვლები ყველა მოვლენის უკან. ეს  დაავადებასავითაა და ვაღიარებ, რომ მეც ამ სენით ვარ დაავადებული. ზაფხულის მიწურულს ვიყავი შატილში, საქართველოს მთიანეთის ისტორიულ სოფელში, ჩეჩნეთის საზღვართან ახლოს. ეს უნიკალური, ქვითა და ქვითკირით ნაშენი, დანარჩენი სამყაროსგან იზოლირებული სიმაგრე ძალაუნებურად აღძრავს ფიქრებს წინაპრებზე. ჩვენი გიდი მოგვიყვა სხვადასხვა ფაქტს  მთიელთა ცხოვრების შესახებ.  ერთმა მათგანმა განსაკუთრებით მიიპყრო ჩემი ყურადღება: „ურვადის“, ანუ საქორწინო გადასახდელის (გამოხატული თანხით,  საქონელით ან უძრავი ქონებით) არსებობამ, რომელსაც სიძე ან მისი ოჯახი უხდიდა პატარძლის ოჯახს. ფაქტობრივად, ეს პატარძლის ფასი იყო. ჩემი ინტერესი იმან გააღვივა, რომ საქორწინო გადასახდელის ტრადიცია საქართველოს ბარშიც იყო გავრცელებული, ოღონდ მზითევის სახით. ყველა ტრადიცია მოტივირებულია გარკვეული სტიმულებით და მე, როგორც ეკონომისტს, მიმაჩნია, რომ ეს სტიმულები პირველ რიგში ეკონომიკურია. ამიტომაც, მთელი მოგზაურობის განმავლობაში თავიდან არ მშორდებოდა ფიქრი იმაზე, თუ რა ეკონომიკური აზრი იმალება ორი ტრადიციის უკან; კერძოდ, რამ განაპირობა  საქართველოს მთიან რეგიონში ურვადის, ხოლო ბარში მზითევის არსებობა. სანამ ზემოაღნიშულ კითხვას გავცემდეთ პასუხს, ნება მომეცით, ავხსნა, თუ როგორ ვხედავ მე მზითევსა და ურვადს ეკონომიკურ ჭრილში. ურვადი „ფასია“, რომელსაც სიძე პატარძალში იხდის. ამის საპირისპიროდ, მზითევი ერთგვარ „უარყოფით ფასს“ წარმოადგენს: მას პატარძლის მშობლები იხდიან მათი შვილის გათხოვებაში. ყურადღება უნდა მიექცეს იმას, რომ ეს ორი ტრადიცია არ წარმოადგენს ერთმანეთის საპირისპირო ცნებას.  მზითევი ქონებაა, რომელიც ეძლევა პატარძალს თავისი ახალი ოჯახისთის. ეს ქონება პატარძალს ეკუთვნის და ის მას თავის ქმართან ერთად განკარგავს. მეორე მხრივ, ურვადი ერთგვარი ეკონომიკური კომპენსაციაა, რომელსაც სიძე უხდის პატარძლის ოჯახს მათი დანაკარგის ასანაზღაურებლად. ურვადიცა და მზითევიც შეიძლება განვიხილოთ, როგორც ქორწინების „ საწყისი ინვესტიცია “. თბილისში დაბრუნების შემდეგ შევეცადე ჩემი კითხვის პასუხი ეკონომიკურ ნაშრომებში მეპოვა. პირველი, რაც დავინახე ოჯახის შემადგენლობის შესახებ არსებულ თითქმის ყველა კვლევაში – მონოგამურსა თუ პოლიგამურში – იყო ის, რომ ურვადი უფრო პოლიგამურ საზოგადობებშა მიღებული, მზითევი კი – მონოგამურში. იმ საზოგადოებებში, სადაც რესურსების სიჭარბეა, ოჯახები უარყოფით ფასს აწესებენ სიძეების მოსაზიდად. იქ კი, სადაც რესურსების სიმწირეა და კაცებს რამდენიმე ცოლი ჰყავთ, სიძეებს უწევთ ხარჯის გაღება. ანუ, თუ ეკონომიკურ ჭრილში განვიხილავთ, ქორწინებასთან დაკავშირებული გადასახდელები ის „ფასებია“, რომლებიც ქორწინების ბაზარს აწონასწორებენ . ურვადი და მზითევი ერთმანეთს უტოლებს სიძეთა და პატარძალთა მოთხოვნასა და მიწოდებას. შესაბამისად, როცა სიძეების „მარაგი“ მათ მოთხოვნაზე ნაკლებია, პატარძლები იხდიან მზითევს, როცა პატარძლებზეა ჭარბი მოთხოვნა, მაშინ სიძეებს უწევთ  თანხის გაღება. ერთი შეხედვით, ეს მოდელი ვერ ახსნის საქართველოს მთიანეთსა და ბარში არსებულ ტრადიციებს შორის სხვაობას, რადგანაც პოლიგამია საქართველოში ზოგადად არ იყო გავრცელებული. თუმცა, თუ ქალს განვიხილავთ, როგორც რესურსს და მის – როგორც რესურსის – სიმწირეზე გავამახვილებთ ყურადღებას, შეგვიძლია ნაწილობრივ ავხსნათ საქორწინო გადასახდელების ტრადიციებს შორის სხვაობა. საქართველოს მთიანეთი მჭიდროდ არაა დასახლებული, ამიტომ ქალთა არჩევანი მცირეა. სიტუაციას ამ მხრივ ისიც ამძიმებს, რომ ნათესავებსა და ერთი ხატის მფარველობის ქვეშ მყოფ ადამიანებს შორის ქორწინება მიუღებელია. თუკი ზემოაღნიშნულს გარი ბეკერის თეორიის ჭრილში განვიხილავთ, მთიანეთისა და ბარის ტრადიციებს შორის განსხვავების მიზეზები კიდევ უფრო ნათელი გახდება. მისი შრომა „ტრაქტატი ოჯახის შესახებ“ (1993) საქორწინო გადასახდელებს ქალის ეკონომიკურ ღირებულებას უკავშირებს. ამ მოვლენის უკეთ აღსაწერად ბეკერმა შექმნა ქორწინებათა ბაზრის მოდელი. მის მოდელში ქორწინება  განხილულია როგორც თანამშრომლობა, რომელიც შექმნილია წარმოების (შინამეურნეობის, საბაზრო ან ორივე) ეფექტიანობის ასამაღლებლად. საქორწინო გადასახდელების ადრესატის განსხვავებულობა კი მომდინარეობს სიძეების ჰეტეროგენულობიდან (ანუ, განსხვავებული სოციო-ეკონომიკური სტატუსიდან) და ქალთა ეკონომიკური ღირებულებიდან. კერძოდ, ისეთ ჰომოგენურ საზოგადოებაში (ანუ, საზოგადოებაში სოციო-ეკონომიკური სტატუსის შედარებით მცირე ვარიაციით), სადაც ქალები წარმოებაში პირდაპირ იღებენ მონაწილეობას და ოჯახის სტატუსი მათ მიერ გაწეულ შრომაზეა დამოკიდებული, მათი ეკონომიკური ღირებულება შედარებით დიდია და სიძეები უხდიან ფულს პატარძლების მშობლებს მათი შვილის შრომითი და რეპროდუქციული უნარების დასასაკუთრებლად. ბეკერის თეორიამ გამოხმაურება ბოსერუპის (1970) საქორწინო გადასახდელების შესახებ ჩატარებულ კვლევაში ჰპოვა. როგორც ამ კვლევამ აჩვენა, იმ საზოგადოებებში, რომელთაც ურვადის გადახდის ტრადიცია აქვთ, ქალებს დიდი სასოფლო-სამეურნეო ჯაფა აკისრიათ. საინტერესოა ისიც, რომ ურვადის ტრადიციის მქონე საზოგადოებებში მსუბუქი სასოფლო-სამეურნეო იარაღებია (მაგალითად, თოხი) გავრცელებული – ეს საშუალებას აძლევს ფიზიკურად მამაკაცთან შედარებით სუსტ ქალს, მოსავლის მოსაყვანად იმუშაოს. მეორე მხრივ, მზითევი უფრო მიღებულია ისეთ საზოგადოებებში, რომლებიც გუთნებს იყენებენ. ამ შემთხვევაში ქალის როლი ხვნა-თესვაში ბუნებრივად შეზღუდულია მისი ფიზიკური შესაძლებლობების გამო. ზემოაღნიშნული თეორიის მიხედვით  მზითევი უფრო გავრცელებულია ისეთ საზოგადოებებში, რომელთაც მკაფიო სოციალური სტრატიფიკაცია გააჩნიათ, ურვადი კი ჰომოგენურ საზოგადოებებში უფროა მიღებული და შედეგად, მზითევის ტრადიციის არსებობა დაკავშირებულია კომპლექსური სოციალური წყობილების არსებობასთან. ამის შესანიშნავი მაგალითია ერთი მხრივ ინდოეთი, სადაც მზითევის ტრადიცია ძლიერია და საზოგადოება მკაფიოდ იყოფა კასტებად და მეორე მხრივ სუბსაჰარული აფრიკა, რომლის ჰომოგენურ საზოგადოებებშიც ურვადია მიღებული. საქართველოს შემთხვევაში შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ მთიანეთისა და ბარის ტრადიციებს შორის განსხვავება ამ რეგიონებში ქალის ეკონომიკურ ღირებულებას შორის განსხვავებას ეფუძნება. მთიანეთის ოჯახებში ქალის როლი მოსავლის მოწევაში ძალიან მნიშვნელოვანი იყო. გარდა ამისა, დიდთოვლობის პერიოდში გზების ჩაკეტვის გამო მთიანეთის სოფლები თვეობით წყდებოდა გარესამყაროს რაც ვაჭრობას შეუძლებელს ხდიდა. ასეთ მდგომარეობაში ქალი, რომელსაც თავად შეეძლო სახლისთვის საჭირო ნივთების დამზადება, კიდევ უფრო ღირებული ხდებოდა ეკონომიკური თვალსაზრისით. ამის საპირისპიროდ, საქართველოს დაბლობებს ყოველთვის ჰქონდათ განვითარებული წარმოება, რომელიც ჰეტეროგენულს ხდიდა კაცებს მათი ქონებრივი შესაძლებლობის მხრივ. ქალთა ეკონომიკური როლი კი არ იცვლებოდა და ისინი ჰომოგენურნი რჩებოდნენ. ასეთ სიტუაციაში სასურველი სასიძოს მისაზიდად ქალის ოჯახს მხოლოდ მზითევის დაწესებაღა რჩებოდა. საქართველოში საქორწინო გადასახდელების ტრადიცია ნელ-ნელა ქრება და ისტორიის კუთვნილებად იქცევა. საქორწინო გადასახდელები მშობლებისა და ნათესავების აქტიური ჩარევით მომხდარ ქორწინებასთან ასოცირდება. თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ თანამედროვე ახალგაზრდობა უფრო და უფრო დამოუკიდებელი ხდება მშობლებისგან პარტნიორის არჩევის საკითხში, ლოგიკურია, რომ საქორწინო გადასახდელების როლი მცირდება. ქალიშვილის „გამზითვების“ მაგივრად მშობლები სულ უფრო მეტად ირჩევენ თავიანთი ქონების მის განათლებაში დაბანდებას. რაც შეეხება ურვადს, ის სრულიად გაქრა ინდუსტრიალიზაციისა და ურბანიზაციის შედეგად. მე შევეცადე ამეხსნა საქართველოში არსებული საქორწინო გადასახდელების ტრადიციებს შორის სხვაობის შესაძლო მიზეზები. ამჟამად საქორწინო გადასახდელები ფართოდაა გავრცელებული განვითარებად ქვეყნებში და დიდ როლს თამაშოს ქალთა კეთილდღეობასა და საზოგადოებაში ქონების გადანაწილებაში. სამწუხაროდ, ამ მიმართულებით ემპირიული კვლევები ინტენსიურად არ ტარდება და განზოგადება რთულია. საქორწინო გადასახდელების ისტორია საქართველოში მკაფიო მაგალითია იმისა, თუ როგორ იწვევს ტრადიციის მიერ მოტანილი ეკონომიკური სარგებლის გაქრობა თავად  ტრადიციის გაქრობას. საინტერესოა, იგივე ბედი ეწევათ თუ არა სხვა ტრადიციებს, თუ ერთ დღეს ისინი ეკონომიკურ სარგებელს ვეღარ მოიტანენ? თუ ზოგიერთი ტრადიცია იმდენად ძლიერია, რომ ხალხი მას ყოველგვარი რაციონალური მიზეზის გარეშე დაიცავს?

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=533	http://www.iset.ge/blog/?p=2257
In recent years, many countries in Europe and the former Soviet Union have seen an explosion in university enrollment. During approximately 10 years (from 1999 until 2010) higher education enrollment increased by 64% in Central and Eastern Europe, 27% in Central Asia and South Caucasus, and 19% in Western Europe and North America (see ). Several tendencies are evident in the data: <ul> <li>Over 10 years, enrollment has increased the most in those Eastern European countries that had relatively low enrollment rates (20-25%) at the outset of the period. For instance, the Czech Republic, Slovakia and Romania have more than doubled enrollments, catching up with the established EU member states. Another country that has more than doubled student enrollment is Armenia.</li> <li>Enrollments have grown at a relatively modest pace (or not at all) in Central Asian countries that had very low enrollment rates at the outset of the period, such as Uzbekistan, Azerbaijan and Tajikistan, and in Georgia after 2005.</li> <li>Enrollments grew much faster in the first half of the period (1999-2005) throughout the transition region. By 2005, many countries appear to have exhausted their higher education potential because of a combination of reasons including the availability of cheap (or free) study abroad opportunities, especially for new EU member states, stronger labor markets (affecting the opportunity cost of further education), and education system reforms that placed greater emphasis on the quality of students (through national exams, and of universities (by having licenses revoked).<span id="more-533"></span></li> </ul> Now, there is no arguing that increasing higher educational enrollments may be a very positive development for most transition countries aiming for the “knowledge era”. However, the sheer pace and extent of higher education expansion in many transition nations is suggestive of an uncontrolled explosion bringing about great efficiency losses and costs for the societies involved. Here are two reasons: <ul> <li>How can a country (almost) instantly increase enrollment in a field of education in which it had no prior expertise? Only by lowering the standards .</li> <li>How can a country instantly double student enrollment? Only by allowing very weak students to buy diplomas of “higher education” from pseudo universities. In many (documented) cases, diplomas exchanged hands for a modest price equal to the marginal cost of printing and “normal” profit for “university” owners. No requirement to attend lectures or pass exams. No questions asked.</li> </ul> Interestingly enough, an uncontrolled expansion of undergraduate education creates demand for further (Master’s level) studies, often of very low quality, in order for the better students to differentiate themselves from other diploma holders (and to “signal” higher quality in the labor market). As a result, many transition nations now find themselves in an over-education “trap”.  How does it work? Not having a college degree in a society that does not provide reputable vocational training (as in Germany) and where more than 60 or 70% of the population do have college degrees carries a stigma . To avoid it, everyone is trapped into getting a college degree, regardless of its quality and relevance for future occupation. The more people get trapped, the more “costly” it is to opt out. The over-education trap is not unique to transition nations. Economists are pointing out to the massive accumulation of debt by US college students as potentially the next asset bubble. US college enrollment has surpassed 70% in 2010. Prices for college degrees continue to rise, and so does demand. No parents want their children to be left behind. The social and individual inefficiency associated with the over-education trap is hard to quantify, but here is a short list of what it might comprise, at the minimum: <ul> <li>Earnings of young adults who could have used 3-4 years of their life for work or vocational training that would help them avoid unemployment and increase productivity.</li> <li>Earnings of excess university teaching personnel who have the potential to produce social value added in other sectors of the economy (including secondary education).</li> <li>The cost of creating and maintaining excess physical infrastructure in higher education.</li> </ul> The over-education trap is by definition producing a “skills mismatch” in the labor markets of affected countries, i.e. a situation when an economy has a surplus of workers with tertiary and secondary general education, and a shortage of workers with technical qualifications. Common symptoms of this decease are high unemployment and employment in low skilled jobs among college graduates, and low monetary returns to tertiary education. These symptoms are present in most countries of the transition region, including Georgia. Thousands of students still go every year into general economics, management, and legal studies that bring them not an inch closer to productive employment. Still, Georgia is a huge exception. In fact, it is unique among all transition countries in that, beginning in 2004-5, it had the political will to combat corruption in higher education and to set a high quality bar for both students and universities. As a direct consequence of its education policies, Georgia is the only country in the “high initial enrollment” group (above 30% in 1999) that managed to bring higher education enrollment from the peak of almost 47% in 2004 down to below the 1999 level of 35%. Of course, weeding out weak universities solves only a part of the problem. Georgia has yet to offer its young generation a viable option of high quality vocation training and productive jobs. <span style="color: #ec1c23;">QUESTIONS FOR RECENT UNIVERSITY GRADUATES:</span> <ul> <li>How many of you have completed a full course of study at a university without acquiring any practical skills or getting an “education”?</li> <li>How many of you felt that your studies in an MA, MBA or MSc program did not equip you with any knowledge beyond what you have already acquired in your baccalaureate studies?</li> <li>How many of you have had the experience of having your job application rejected because you were, supposedly, “overqualified”? Or of taking jobs below your level of qualification?</li> </ul>	რამდენმა თქვენგანმა გაიარა უნივერსიტეტის  სრული სასწავლო კურსი პრაქტიკული უნარების გამომუშავებისა და “განათლების” მიღების გარეშე? რამდენი თქვენგანი მიიჩნევს, რომ სამაგისტრო პროგრამებზე სწავლამ ვერ გააღრმავა თქვენი ცოდნა იმაზე მეტად, რაც საბაკალავრო პროგრამებზე სწავლის შედეგად გქონდათ შეძენილი? რამდენ თქვენგანს უთხრეს უარი სამუშაოდ აყვანაზე იმის გამო, რომ იყო “ზედმეტადკვალიფიციური”? ან რამდენი თქვენგანი დათანხმდა დაბალკვალიფიციურ სამუშაოს? ბოლო წლებში, ყოფილ საბჭოთა კავშირსა და ევროპის ბევრ ქვეყანაში უმაღლეს სასწავლო დაწესებულებებში ჩარიცხულთა რაოდენობა მკვეთრად გაიზარდა. დაახლოებით 10 წლის განმავლობაში (1999-დან 2010-მდე), ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში, უმაღლესი განათლების მიღების მსურველთა რიცხვი – 64%-ით გაიზარდა, ცენტრალურ აზიასა და სამხრეთ კავკასიაში – 27%-ით, ხოლო დასავლეთ ევროპასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში – 19%-ით (იხილეთ). ამ მონაცემთა მიხედვით რამოდენიმე ტენდენცია იკვეთება: <ul> <li dir="ltr"> ათი წლის განმავლობაში უმაღლეს განათლებაში ჩარიცხულთა პროცენტული მაჩვენებელი ყველაზე მეტად იმ დასავლეთ ევროპის ქვეყნებში გაიზარდა, სადაც შედარებით დაბალი ჩართულობის დონე ფიქსირდებოდა პერიოდის დასაწყისში (20-25%). კერძოდ, ჩეხეთის რესპუბლიკაში, სლოვაკეთსა და რუმინეთში ჩარიცხულთა დონე გაორმაგდა და დაეწია ევროკავშირის წევრ ქვეყნებს. სტუდენტთა ჩართულობა სომხეთშიც ორჯერ გაიზარდა. </li> <li dir="ltr"> უმაღლეს განათლებაში ჩართულობის მაჩვენებლის შედარებით მცირე ზრდის ტემპით (ზოგიერთ შემთხვავაში კლებით) ხასიათდება ცენტრალური აზიის ქვეყნები, რომლებმაც აღნიშნული პერიოდი ძალიან დაბალი მაჩვენებლით დაიწყეს. ამ ქვეყანათა რიცხვშია უზბეკეთი, აზერბაიჯანი, ტაჯიკეთი და 2005 წლიდან  საქართველოც. </li> <li dir="ltr"> გარდამავალ ქვეყნებში სტუდენტების ჩარიცხვის დონე უფრო სწრაფი ტემპით იზრდებოდა პერიოდის პირველ ნახევარში (1999-2005). თუმცა 2005 წლიდან, აღმოჩნდა, რომ ბევრმა ქვეყანამ ამოწურა უმაღლესი განათლების პოტენციალი. ეს ფაქტი შეიძლება აიხსნას საზღვარგარეთ ხელმისაწვდომი ან სულაც უფასო განათლების მიღების შესაძლებლობით (განსაკუთრებით ახალი ევროკავშირის წევრი ქვეყნებისთვის), ასევე უფრო ძლიერი შრომის ბაზრების შექმნით, რამაც გავლენა იქონია სწავლის გაგრძელების ალტერნატიულ ღირებულებაზე. აქვე უნდა აღინიშნოს საგანმანათლო სისტემის რეფორმები, როგორიცაა ეროვნული გამოცდები და უნივერსიტეტთა აკრედიტაცია. </li> </ul> ცხადია, უმაღლეს განათლებაში ჩართულობის ზრდას დიდი სარგებლის მოტანა შეუძლია  გარდამავალი ქვეყნებისთვის, რომლებიც ისწრაფვიან და ცდილობენ ფეხი აუწყონ ”ცოდნის ეპოქას”. თუმცა, უმაღლესი განათლების ზრდის არასწორმა მიმართულებამ, ამ სფეროს მკვეთრად და დაუყოვნებლივ ათვისების  მცდელობამ შეიძლება გამოიწვიოს  გაუკონტროლებელი ხარჯები და ეფექტიანობის დანაკარგები ჩართული საზოგადოებისთვის. არსებობს ამის ორი მიზეზი: <ul> <li dir="ltr"> როგორ შეუძლია ქვეყანას  (თითქმის) დაუყოვნებლივ გაზარდოს ჩართულობა იმ დარგში, რომელშიც მას არა აქვს გამოცდილება და ექსპერტული ცოდნა? </li> </ul> -მხოლოდ სტანდარტების შემცირების საფუძველზე. <ul> <li dir="ltr"> როგორ შეუძლია ქვეყანას დაუყოვნებლივ გააორმაგოს ჩართულობა? </li> </ul> -მხოლოდ მაშინ, თუ ქვეყანა დაუშვებს, რომ ძალიან სუსტმა სტუდენტებმაც კი მოახერხონ ფსევდო-უნივერსიტეტებიდან “უმაღლესი განათლების” დამადასტურებელი დიპლომის ყიდვა. დოკუმენტურად დასტურდება, რომ ბევრია შემთხვევა დიპლომის ისეთ უმნიშვნელო ფასად გაყიდვისა, რომელიც ბეჭდვის ზღვული დანახარჯებსა და “უნივერსიტეტის” მფლობელების “ნორმალურ” მოგებას არ აღემატება. არავითარი გამოცდები, სტუდენტებისთვის  ლექციებზე დასწრებაც კი არ არის სავალდებულო. საყურადღებოა ის ფაქტიც, რომ უნივერსიტეტდამთავრებული სტუდენტების რაოდენობის ასეთი უკონტროლო ზრდა შედარებით უკეთეს სტუდენტებს აიძულებს, გააგრძელონ სწავლა მაგისტრის ხარისხის მოსაპოვებლად, რათა შრომის ბაზარზე ადგილი დაიმკვიდრონ და დამსაქმებელს მიანიშნონ  თავიანთ შესაძლებლობებზე. თუმცა,  ხშირ შემთხვევაში სამაგისტრო პროგრამებიც ძალიან დაბალხარისხიანია. ასეთნაირად ბევრი გარდამავალი ქვეყანა აღმოჩნდა “ზედმეტი განათლების” მახეში. როგორ მუშაობს ეს? არ გქონდეს უმაღლესი განათლების დამადასტურებელი დიპლომი საზოგადოებაში, რომელიც არ არის უზრუნველყოფილი ღირსეული პროფესიული განათლების სისტემით (როგორც მაგალითად გერმანიაშია) და მოსახლეობის 60-70%-ზე მეტს აქვს ბაკალვრის ხარისხი, ნიშნავს დაღის ტარებას. სწორედ ამ დადაღვის ასარიდებლად ყველა იძულებულია, ისწავლოს თუნდაც არახარისხიანი და მომავალ თანამდებობასთან შეუსაბამო დიპლომის მოსაპოვებლად. რაც  უფრო მეტი ადამიანი ებმება ამ ხაფანგში, მით უფრო დიდ დანაკარგებთან ასოცირდება მისგან თავის არიდება. “ზედმეტი განათლების” მახე მხოლოდ გარდამავალი ქვეყნების პრობლემა როდია. ამერიკის შეერთებულ შტატებშიც სტუდენტთა ჩართულობამ 2010 წლისთვის 70%-ს გადააჭარბა.  საუნივერსიტეტო განათლებაზე მოთხოვნა და ფასები ზრდას არ წყვეტს, არც მშობლებს სურთ თავიანთი შვილები განათლების გარეშე დატოვება. სწავლის გასაგრძელებლად ამერიკელი სტუდენტები ვალების დიდი რაოდენობით დაგროვებას არ ერიდებიან, რამაც, ეკონომისტების აზრით, შესაძლოა აქტივების ახალი კრიზისი წარმოშვას. ძნელია “ზედმეტი განათლების” მიერ გამოწვეული სოციალური და ინდივიდუალური არაეფექტიანი დანახარჯების დათვლა, თუმცა ქვემოთ არის ჩამოთვლილი მინიმუმ რისგან შეიძლება ეს დანახარჯები შედგებოდეს: <ul> <li dir="ltr"> ის შემოსავალი, რაც ახალგაზრდებს შეეძლოთ გამოემუშავებინათ, თუკი თავიანთი ცხოვრების 3-4 წელს პროფესიულ გადამზადებას ან მუშაობას დაუთმობდნენ, რაც, თავის მხრივ, პოდუქტიულობის ამაღლებასა და უმუშევრობის თავიდან არიდებაში დაეხმარებოდათ. </li> <li dir="ltr"> ჭარბი საუნივერსიტეტო პერსონალის შემოსავალი, რომელსაც ისინი პოტენციურად გამოიმუშავებდნენ ეკონომიკის სხვა სექტორში, თუნდაც საშუალო განათლების დარგში. </li> <li dir="ltr"> უმაღლესი განათლებისთვის გამოყენებული ჭარბი ფიზიკური ინფრასტრუქტურის შექმნისა და შენახვის ხარჯები. </li> </ul> “ზედმეტი განათლების” მახე ქმნის „უნარების შეუსაბამობას“ გარდამავალი ქვეყნების შრომის ბაზარზე, სახელდობრ, ქმნის ისეთ სიტუაციას რომ ეკონომიკა განიცდის უმაღლესი და საშუალო ზოგადი განათლების მქონე კადრების სიჭარბეს და ამავდროულად არ ყავს საკმარისი რაოდენობის ტექნიკურად კვალიფიცირებული მუშაკები. შედეგად ვიღებთ უმუშევრობის მაღალ დონეს, უნივერსიტეტდამთვრებულების დაბალუნარიან სექტორებში დასაქმებასა და მცირე ფულად უკუგებას უმაღლესი განათლების მქონე პირებისთვის. გარდამავალი ქვეყნების უმეტესობა, მათ შორის საქართველოც, ზემოთ აღნიშნული პრობლემების წინაშე დგას. ყოვრელწლიურად ათასობით სტუდენტი მიმართავს ეკონომიკის, მენეჯმენტისა და იურიდიულ ფაკულტეტებს განათლების მისაღებად, მაგრამ ეს მათ შემდგომ პროდუქტიულ დასაქმებაში ვერც კი ეხმარება. და მაინც, საქართველო დიდ გამონაკლისად რჩება. ყველა გარდამავალი ქვეყნისგან მას გამოარჩევს ის ფაქტი, რომ 2004-2005 წლებიდან დაწყებული საქართველოს ქონდა პოლიტიკური ნება, ებრძოლა უმაღლესი განათლების დაწესებულებებში არსებულ კორუფციასთან და დაეწესებინა მაღალი ხარისხის მაჩვენებელი ბარიერი  როგორც სტუდენტების, ასევე უნივერსიტეტებისთვის. აღნიშნული საგანმანათლებლო პოლიტიკის შედეგად საქართველო გახდა ერთადერთი ქვეყანა, რომელიც 1999 წლისთვის მაღალი ჩართულობის ჯგუფს (ქვეყნები 30%-ზე მაღალი მაჩვენებლით) მიეკუთვნებოდა და მოახერხა, ჩართულობის პროცენტული მაჩვენებლის 47% პიკიდან (2004) 35%-მდე დაწევა, რომელიც 1999 წლის მაჩვენებელზე დაბალია (35.78%). ცხადია, სუსტი უნივერსიტეტების ამოძირკვას პრობლემის მხოლოდ ნაწილობრივ გადაჭრა შეუძლია. საქართველომ ჯერ კიდევ უნდა შეთავაზოს თავის ახალგაზრდა თაობას მაღალხარისხიანი პროფესიული გადამზადებებისა და პროდუქტიული სამუშაო ადგილების ღირებული არჩევანი.

English	Georgian
http://www.iset.ge/blog/?p=119	http://www.iset.ge/blog/?p=2203
This year, approximately 113 baby boys are born in China for every 100 baby girls; 112 boys per 100 girls in India, 111 in Vietnam. The looming social crisis stemming from the significant gender imbalance in the countries of East and Southeast Asia has been in the media spotlight for a long time. Unfortunately, the problem of gender imbalance is not confined to Asia. According to the UN database, between 2005 and 2010, Azerbaijan, Armenia and Georgia held second, third and fourth place in the world after China in gender imbalance statistics. The ratio of boys to girls at birth in these countries was 1.16, 1.15 and 1.11 respectively. With the natural ratio being somewhere in the range of 1.05-1.08, such high numbers of newborn boys are impossible to achieve without artificial intervention. Even more alarmingly, the male to female ratio increases rather than declines for the cohort of children under 15 years of age. For example, according to , in Georgia the boys/girls ratio at birth is 1.11 versus 1.15 for those under fifteen years old. In Armenia for the same year, the ratio increases from 1.12 to 1.15, and in Azerbaijan the increase is from 1.11 to 1.13. While far from being conclusive evidence, this increase may nevertheless be indicative of a further problem – the situation where scarce family resources – such as food, access to medical care – are allocated towards sons at the expense of daughters. In general, the preference towards male offspring has both cultural and economic roots.  For example, according to , a senior fellow in demography at the IRD, France, the skewed sex ratio can be observed in patriarchal societies where following marriage, the female traditionally becomes a part of her husband’s family structure, and no longer contributes economically to the family of her birth. China, Korea and India are examples of such societies. <span id="more-119"></span> Thus the problem of preference for males can be cast as a classic case of externality. In societies where children are a form of investment and where the return on bringing up a girl cannot be completely appropriated by her family, there will be “underinvestment” in females. This leads to the phenomenon known as the “tragedy of the commons”. The balanced sex ratio is a common good, but precisely because its benefits accrue to the entire society and not to the family who brings up a girl, the balance is disturbed in favor of boys. One interesting piece of evidence in support of the “tragedy of commons” explanation can be found in the evolution of the boys/girls ratio over time. As can be seen on the graph above, the balance began to deteriorate in the countries of the South Caucasus after the 1990s. In China – after the economic liberalization reforms of 1985. Could it be that the preference for boys became more pronounced exactly at the time when economic uncertainty became stronger, and when the old forms of social security started to fail, creating the need for extra “insurance”? Of course the gender imbalance is not a sustainable social equilibrium. One way or another, the self-correcting mechanism will set in. These changes, however, are likely to be slow and confounded by high social costs – such as major disruptions in the traditional family structure, the possibility of increased violence against women and more aggressive and risky behavior on the part of men. To overcome the tragedy of the commons, the government does not necessarily need to rely on subsidies. Improving social security schemes, or even more importantly, making a woman more economically empowered and independent in the society could go a long way towards breaking the trend and preventing the social crisis scenario.	2012 წელს ჩინეთში ყოველ 100 ახალშობილ გოგოზე 113 ბიჭი მოდიოდა, ინდოეთში – 112, ვიეტნამში – 111. უკვე დიდი ხანია, აღმოსავლეთ და სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიაში გენდერული დისბალანით გამოწვეული სოციალური კრიზისის საფრთხე მედიის ყურადღების ცენტრშია. სამწუხაროდ, ეს პრობლემა მხოლოდ აზიისთვის არაა დამახასიათებელი. გაეროს მონაცემთა ბაზის მიხედვით, 2005-2010 წლებში აზერბაიჯანს, სომხეთსა და საქართველოს მეორე, მესამე და მეოთხე ადგილი ეჭირათ (ჩინეთის შემდეგ) მსოფლიოში გენდერული დისბალანსის მიხედვით. ამ ქვეყნებში ყოველ ერთ ახალშობილ გოგონაზე შესაბამისად 1.16, 1.15 და 1.11 ბიჭი მოდიოდა. ბუნებრივი შობადობის პირობებში ეს მაჩვენებელი 1.05-დან 1.08-მდე მერყეობს. ასე რომ, თითქმის შეუძლებელია, ზემოთ აღნიშნული ფარდობები ხელოვნური ჩარევის გარეშე ყოფილიყო მიღებული. კიდევ უფრო საგანგაშო ისაა, რომ გენდერული დისბალანსი 15 წელზე ახალგაზრდა ბავშვებს შორის კლების მაგივრად იზრდება. მაგალითად, 2011 წლის მონაცემებით, საქართველოში ყოველ ახალშობილ გოგოზე 1.11 ახალშობილი ბიჭი მოდის, 15 წლამდე ბავშვებში კი ეს მაჩვენებელი 1.15-ია. სომხეთში ეს შეფარდებები 1.12 და 1.15-ია, აზერბაიჯანში კი 1.11 და 1.13. მართალია, მხოლოდ ეს რიცხვები დასრულებულ მტკიცებად ვერ ჩაითვლება, მაგრამ მიუხედავად ამისა, ამგვარი ზრდა შესაძლოა უფრო მძიმე პრობლემაზე მიუთითებდეს: მწირი ოჯახური რესურსები – საჭმელი, სამედიცინო მომსახურება და სხვა – ბიჭებს ხმარდება გოგონების ხარჯზე. ბიჭის ყოლისკენ მიდრეკილებას ეკონომიკური და კულტურული ფესვები აქვს. მაგალითად, ქრისტოფერ გილმოტოს (დემოგრაფიის უფროსი სპეციალისტი, IRD, საფრანგეთი) აზრით, გადახრა გენდერულ ბალანსში ტიპიურია პატრიარქალურ საზოგადოებებში, სადაც ტრადიციულად ქალი ქმრის ოჯახის ნაწილი ხდება და თავისი დედ-მამის ოჯახში ეკონომიკური სარგებელი აღარ შეაქვს. ჩინეთი, ინდოეთი და კორეა ასეთი საზოგადოებების მაგალითია. ამგვარად, ბავშვის სქესის მიმართ დამოკიდებულება გარეგანი ეფექტის კლასიკურ შემთხვევად შეგვიძლია განვიხილოთ. იმ საზოგადოებებში, სადაც ბავშვი ინვესტიციის ფორმას წარმოადგენს და გოგოს აღზრდიდან ოჯახი სარგებელს ვერ იღებს, მდედრობითი სქესის ბავშვებში „ინვესტირება“ ნაკლებად იქნება. ამას კი მივყავართ ისეთი მდგომარეობისკენ, როცა მიუხედავად იმისა, რომ ყველა აცნობიერებს გენდერული ბალანსის საჭიროებას, არავის უნდა გოგოების ყოლა: მიუხედავად იმისა, რომ ეს ზოგადად საზოგადოებისთვის სასარგებლოა, კონკრეტული ოჯახისთვის ტვირთად იქცევა.   ამ ფენომენის არსებობის დამადასტურებელი ფაქტები ბიჭი/გოგო ფარდობის დროით ევოლუციაში შეგვიძლია ვეძებოთ. როგორც ზემოთ მოყვანილი გრაფიკი აჩვენებს, სამხრეთ კავკასიის ქვეყნებში გენდერული ბალანსი 1990-იანების შემდეგ გაუარესდა; ჩინეთში იგივე 1985 წლის ეკონომიკური ლიბერალიზაციის მომტანი რეფორმების შემდეგ მოხდა. ისმის კითხვა: ხომ არ შეიძლება, რომ ბიჭებზე „მოთხოვნის ზრდა“ ეკონომიკური გაურკვევლობის ზრდას – სოციალური დაცვის დადგენილი ფორმების გაქრობას – უკავშირდებოდეს? რა თქმა უნდა, გენდერული დისბალანსი სოციალური წონასწორობის წერტილი არაა და მისი შენარჩუნება ერთ დონეზე შეუძლებელია, ამიტომ რაღაც ტიპის თვით-რეგულირებადი მექანიზმი აუცილებლად ამოქმედდება. თუმცა, ასეთ ცვლილებებს დრო სჭირდება და როგორც წესი, სოციალური თვალსაზრისით ძალიან ძვირი ჯდება. შესაძლო შედეგებს შორისაა ტრადიციული ოჯახის სტრუქტურის რღვევა, ქალთა მიმართ გაზრდილი ძალადობა და მამაკაცთა შორის აგრესიული ქმედებების მატება. გენდერული ბალანსის აღსადგენად ოჯახების დაინტერესებისთვის მთავრობა მხოლოდ სუბსიდიების მექანიზმს არ უნდა დაეყრდნოს. სავარაუდოა, რომ სოციალური დაცვის სქემების გაუმჯობესებას და – რაც უფრო მნიშვნელოვანია – ქალთათვის მეტი ეკონომიკური ძლიერების და საზოგადოებრივი დამოუკიდებლობის მინიჭებას დიდი როლი ექნება გენდერული დისბალანსის ზრდის შეჩერებისა და შემობრუნების საქმეში.